Mavzu: ingliz tilida sinonimiya va omonimiya hodisasi

BOB YUZASIDAN XULOSA
Mazkur ilmiy ishning ikkinchi bobida sinonim va omonim so‘zlarini etimologik tarkibilarini va ular sonining etimologiyasi bilan bog‘liq o‘sishomillarni va ingliz tilining lug‘at birliklari o ‘rtasida sinonim va omonim munosabatlarining tadqiqini o‘rganishdan iborat edi.
1.Etimologiya so‘zlarning kelib chiqishi va qanday paydo bo‘lganligini o‘rganadi. Sinonim so‘zi lotin va yunon tillaridan olingan. So‘zning birinchi qismi (sin) o‘xshash va (onim) ism ma‘nosini bildiradi. Shunday qilib, yunon va lotin ildizlaridan foydalangan holda, qo‘pol sinonim bir xil nomga tarjima qilinadi.
Sinonim so‘zi dastlab lotin tilidan olingan bo‘lib, (sin) bir xil (onim) ismni anglatadi.
2.Lug‘atni o‘rganish har qanday tilni o‘rganishda asosiy element bo‘lib,uning boyligi undagi sinonimlar, omonimlar sonida aniq ko‘rinadi.Boshqa tomondan, ushbu turdagi so‘zlarni tanib olish va to‘g’ri qo‘llash va amalda qo‘llash xorijiy nutq qobiliyatlari tilining eng malakali xususiyatlari va bilim darajasidan biri hisoblanadi.Ushbu bo‘lim ingliz tilini o‘qitishda sinonimlar, omonimlarning chet tili sifatida qabul qilinishining semantik jihatini nazariy ko‘rib chiqishdan boshlanadi.Ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitishda ularni o‘zlashtirishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni aniqlash uchun avvalo tilning umumiy o‘zlashtirilishiga ta’sir etuvchi omillar keltiriladi va ona tili bilan boshqa chet tilini o‘zlashtirish o‘rtasida taqqoslashlar amalga oshiriladi.Ingliz tilini chet tili sifatida o‘rganayotganda sinonimlar, omonimlarni o‘zlashtirishdan qochib bo‘lmaydi. Bu nafaqat tilni o‘rgatish uchun o‘zlashtirgan talabalarga, balki tarjimonlarga ham tegishlidir.
4.Terminologiyadagi sinonimlar umumiy lug‘atdagi sinonimlardan tubdan farq qiladi, ular turli funktsiyalarni bajaradi, boshqa sabablarga ko‘ra paydo bo‘ladi.

III BOB. ZAMONAVIY INGLIZ TILIDA LEKSIK SINONIM VA OMONIMLARNING SEMANTIK TUZILISHI
3.1 Qiyoslanayotgan tillarda sinonim va omonimlarning semantik xususiyatlari
Ushbu qismda ingliz va o ‘zbek tillarida sinonim va omonim so‘zlarni o‘rganishning semantik jihatlari haqida nazariy fikr yuritiladi. Sinonim va omonimlar tavsiflangan so‘z turlari sifatida qaralsa, semantika fan sifatida tekshirilsa, ingliz va o‘zbek tillarida bu til hodisalari o‘rtasida ma’lum farqlar mavjudligi yaqqol ko‘rinadi.
Sinonimlar har qanday til boyligining eng muhim ko‘rsatkichlaridan biridir. Ularning tilda ko‘pligi bizga ma’lum bilimlar sohasida ham, mavhum tushunchalar sohasida ham turli xil ranglarni, stilistik soyalarni aks ettirishga imkon beradi. Yopiq sinonimik qator tilning tabiiy rivojlanish yo‘lidir.
Semantik sinonimlar ikki va undan ortiq, hatto o‘n atrofidagi ma’nodosh so‘zlardan tarkib topishi sinonimik qatorlarni yuzaga keltiradi. Til boyligida semantik qatorlar ham mavjud. Bu semantik qatorlardan sinonimik qatorlar, so‘zlarning o‘zaro semantik munosabatiga ko‘ra, farq qiladi.
M.Mirtojiyev ta’kidlaganidek, semantik sinonimlar besh ko‘rinish:
ideografik,emotsional-ekspressiv,uslubiy,uzvi ta’kidli va nofaol sinonimlarga bo‘linadi. Ideografik sinonimlarning leksik ma’nosi biri ikkinchisidan ifodasi kengligi,emotsional-ekspressiv sinonimlarning emotiv yo ekspressiv semalari turliligi,uslubiy sinonimlarning turli nutqqa xosligi,uzvi ta’kidli sinonimlarning turli semasiga ta’kid tushishi, nofaol sinonimlarning biri arxaik yo dialektalligi bilan ular o‘zaro farqlanadi.⁶⁵
1.Ideografik sinonimlar shunday semantik sinonimki, ular tarkibidagi so‘zlarning leksik ma’nosi bir-biridan ifoda hajmiga ko‘ra farq qiladi. Arab tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan ishq va muhabbat sinonimiga diqqatni qaratishga to‘g‘ri keladi. Bu so‘zlar “biror shaxsga dildan berilgan ishtiyoq” leksik ma’nosi bo‘yicha ma’nodoshdir. Lekin bu ikki so‘z leksik ma’nolari ifodasi hajmiga ko‘ra o‘zaro farq qiladi. Ishq so‘zining leksik ma’nosidagi kechinma faqat yor va Alloh uchun, muhabbat so‘zining leksik ma’nosidagi kechinma yor, Alloh, ota-ona, farzand va yaqinlarga nisbatan hamdir. Bu ishq va muhabbat so‘zlari ideografik sinonim ekanligini ko‘rsatadi.

to ascend	to happen	Look	Wood	apartment
to mount	to occur	Appearance	Forest	flat
to climb	to befall	Complexion	Jungle	pad
to scale	to take place	Countenance	Bush	lodging
to come up			timberland
to braid			Woodland
			Trees

2. Emotsional-ekspressiv sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari bo‘yicha aynan bir xil bo‘lib, pragmatik semasi, ya’ni emotsional yoki ekspressiv semasi o‘zaro farqlanadigan bo‘ladi. Masalan, jilmaymoq, iljaymoq, ishshaymoq, irshaymoq, tirjaymoq semantik sinonimlar qatorini keltirish mumkin.

Outgoing	Smart
Easy – going	Intelligent
Sociable	brilliant
Warm	Sharp
extroverted	Clever
	Brainy

3.Uslubiy sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari bo‘yicha

aynan bir xil bo‘lib, u bilan voqelangan so‘zlar muayyan bir ijtimoiy qatlamga mansubligiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi.⁶⁶
Semantik sinonimlarning bu ko‘rinishi qaysi nutqqa xosligi bilan o‘zaro semantik tafovutga egaligiga ko‘ra ayrim adabiyotlarda nutqiy sinonimlar deb atalgan.⁶⁷
4. Uzvi ta’kidli sinonimlar ma’lum leksik ma’ nosi yadro semalari bo‘yicha aynan bir xil bo‘lib, shu yadro semalardan qaysi biridir ta’kid olishiga ko‘ra o‘ziga xos bo‘ladi. Aniqrog‘i, sinonimik qatordagi so‘zlar leksik ma’nosi yadro semasi ayni bir xil ekanligi bilan xarakterlanadi, lekin shu yadro sema tarkibidagi semalarga qaratilgan ta’kid turlicha bo‘ladi.Masalan, boqmoq, qaramoq, ko‘rmoqsinonimik qatoridagi so‘zlar leksik ma’nosi, ya’ni sememasi “nigohni obyektga to‘g‘rilamoq”, “tushirmoq”, “sezmoq” semalaridan iborat. So‘z leksik ma’nolari kommunikatsiyada undan tashqari konnotativ ma’nolarni ham voqelantiradi.
Lekin leksema semesining yadro semasi shu semalardan tashkil topgan bo‘ladi. Boqmoq fe’li leksik manosida 1-sema, qaramoq fe’lida 2-sema, ko‘rmoq fe’lida 3-sema o‘z ta’kidiga ega, so‘z leksik ma’nosining yadro semalari tarkibida diqqat markaziga chiqariladi.Ya’ni boqmoq fe’lida nigohning obyektga to‘g‘rilanganligi asosiy e’tiborda bo‘lib, qaramoq fe’lida nigohning obyektga tushirilganligi, ko‘rmoq fe’lida nigohning obyektni his etganligi ahamiyatli hisoblanadi. Boqmoq fe’li tilda nofaolligi, ko‘rmoq fe’ li o‘timliligi bilan boshqalaridan farqlanadi. Shunga qaramay, semantik nuqtai nazardan, yuqoridagi farq ular ko‘rinishini belgilaydi. Chunki sinonimiya so‘zlarning leksik ma’nosi e’tibori bilan belgilanadi.
5.Nofaol sinonimlar ma’lum leksik ma’nosi yadro semalari bo‘yicha aynan
bir xil bo‘ladi, lekin sinonimik tarkibdagi bir so‘z ma’lum sababga ko‘ra nofaol holatga ko‘chadi. Buning sababi yo so‘zning eskirganligi, yo dialektalligi bilan bog‘liligida kuzatiladi. Masalan, piyoz so‘zining so‘gon, nerv so‘zining asab semantik sinonimlari bor. Biroq ular arxaiklashib qolgani uchun nofaol holda,ayrim maqollar, topishmoqlar, parafrazalar tarkibidagina qo‘llanadi. A.Hojievning qayd etishicha, ovoz, tovush, un, sado, sas, nido semantik sinonimlaridan sas so‘zi; izlamoq,qidirmoq, axtarmoq, istamoq sinonimik qatoridan istamoq so‘zi dialektal, nofaol holda uchraydi
So‘zlarning o‘zaro sinonim bo‘lishida ular leksik ma’nosi o‘rtasidagi semantik munosabat mezon vazifasini o‘taydi. Leksik ma’nosi bo‘lmagan so‘zlar ham sinonim bo‘lishi mumkin.Masalan, biroq, ammo, lekin so‘zlari, yana ham aniqrog‘i, bog‘lovchilar o‘zaro sinonimdir. Ular o‘zaro sintaktik vazifasi, gaplarni o‘zaro semantik bog‘lashiga ko‘ra aynan bir xil. Shunga ko‘ra ular o‘zaro absolyut sinonimdir. Chunki absalyut sinonim o‘zaro semantik va grammatik jihatdan aynan bir xil bo‘lgan birdan ortiq so‘zlar hisoblanadi. Sh.Rahmatullaev ideografik sinonimlar uchun kerak,lozim so‘zlarini keltiradi.⁶⁸
Bu so‘zlar haqiqatda ham modallik semantikasiga ko‘ra bir xil. Lekin
ekspressivlikka ko‘ra kerak so‘ziga nisbatan lozim so‘zi kuchli, ya’ni darajalanish bor. Bular yoniga yana shart,zarur so‘zlarini ham qo‘yish mumkin.Ular semantikasi ham kerak,lozim so‘zlari semantikasi bilan bir xil. Ekspressivligi esa lozim so‘zidagiga nisbatan shart so‘zida, shart so‘zidagiga nisbatan zarur so‘zida kuchliroq. Shunga ko‘ra bu so‘zlar qatorini semantik sinonim deb bemalol aytsa bo‘ladi. Lekin ular ideografik sinonim emas,emotsional-ekspressiv sinonim deb qaraladi.Chunki sinonimik qatorning belgini darajalab ko‘rsatishi faqatemotsional-ekspressiv sinonimlarga xos. Demak, semantik sinonimning tashkil topishi uchun so‘zlar leksik ma’ nosi bo‘lsa ham,konnotativ ma’no bo‘lsa ham, xullas, har qanday semantikasiga ko‘ra bir xil kelishi qat’iy mezondir.
M.Mirtojiyev sinonimlarning xususiyatlarini tahlil qilib,quyidagi xulosani bildiradi:Sinonimlar ikki tip: 1) absolyut sinonimlar, 2) semantik sinonimlarga ajraladi. Semantik jihatdan aynan bir xil so‘zlar absolyut sinonimlar bo‘lib,yadro semalariga ko‘ra leksik ma’nolari bir xil bo‘lgan so‘zlar semantik sinonimlardir.Sinonimlar ayni bir til vakilida ayni bir davrda
qo‘llanadigan bir turkum doirasidagi so‘zlardan tashkil topadi.Ular chet tilidan, shevalardan adabiy tilga so‘z o‘zlashtirish hisobiga boyiydi.Absolyut sinonimlar asosan terminlardan iboratligi holda, tilda uzoq yashamaydi.
Semantik sinonimlar yana so‘z yasash, polisemantiklik,ma’no taraqqiyoti hisobiga ham yuzaga keladi.Sinonim tarkibidagi so‘z leksik ma’nolari jins va tur ifodasiga ega bo‘lishi va ijtimoiy-siyosiy jihatdan nomos kelishi mumkin emas. Semantik sinonimlar leksik ma’nolaridagi farqli semalariga ko‘ra ideografik sinonim,emotsionalekspressiv sinonim, uslubiy sinonim, uzvi ta’kidli sinonim, nofaol sinonimlarga bo‘linadi.Sinonimik qator tarkibidagi leksik ma’nosi yadro semalaridangina iborat so‘z dominanta bo‘lib,u bilan yadro semalari bir xil, lekin qolgan semalari farq qiladigan leksik ma’noli so‘zlar guruhi sinonimik qator deyiladi.⁶⁹
O.Oxunjonova “O‘zbek tilidagi sinonimlar tasnifi”ni quyidagicha tavsiya etadi:
a) sinonimlarning qaysi til birliklariga oidligiga ko‘ra tasnifi:
b) sinonimlarning til va nutqqa munosabatiga ko‘ra tasnifi.
Sinonimlar qaysi til birliklariga oidligiga ko‘ra:
v) grammatik sinonimlarga ajratilishi mumkin.
Sinonimiya hodisasini leksik sathdagi xususiyatlarini to‘rt xil yondashuv asosida tahlil etish an’anaga aylangan. Ma’no tomondan bir xilligi o‘zaro paradigmada erkin almashinishi,uslubiy o‘xshashligi va kontekstual-matniy bog‘liqlik kabi asoslar orqali leksik sinonimiya tadqiq etildi.Mantiqiy bog‘liqlik asosida ajratilgan sinonimlar nutqiy jarayonda nutqiy vaziyat bilan bog‘liq bo‘lgan ma’nolar o‘xshashligi orqali belgilanadi.Sinonimiya hodisasiga kategoriya sifatida yondashilsa, uning lisoniy, mazmuniy pragmatik kategoriya ekanligi aniq bo‘ladi. Tilning qaysi birliklari o‘zaro ma’nodoshlik munosabatiga kirishishiga ko‘ra sinonimiyaning 4 ta asosiy ko‘rinishi mavjud:
1.Leksik sinonimiya
2.Frazeologik sinonimiya
3.Affiksal sinonimiya
4.Grammatik sinonimiya
So‘z bilan so‘zning ma’nodoshligi leksik sinonimiya, ibora bilan ibora o‘rtasidagi ma’nodoshlik frazeologik sinonimiya,so‘z yasovchi qo‘shimchalar o‘rtasidagi ma'nodoshlik affiksal sinonimiya, grammatik ma’no ifodalovchi qo‘shimchalar va qo‘shimchalar bilan yordamchi so‘z shuningdek,gap bo‘laklari, so‘z birikmalari gaplar o‘rtasidagi ma’nodoshlik grammatik sinonimiya deb ataladi.Masalan:,,barg” va,,yaproq",,,abuse" va "scold" so‘zlari leksik sinonimiyaga ,,boshi osmonga yetmoq”, “live on one's own fat”, “as think as thives” iboralari frazeologik sinonimiya misol bo‘ladi.
Affiksal sinonimiya so‘z yasovchi qo‘shimchalar o‘rtasidagi ma’nodoshlikdir. Masalan: -chi va -shunos (tilchi - tilshunoslik); teacher, journalist -liva -ba (odobli-baodob); beautiful, unrecognized P]
Grammatik sinonimiya morfologik sinonimiya va sintaktik sinonimiya kabi qismlarga bo‘linadi.Morfologik sinonimiyaning salmoqli qismini qo‘shimcha bilan qo‘shimcha o‘rtasidagi sinonimiya tashkil etadi. Masalan: -yap, -yotir va -moqda (o‘qiyapti-o‘qiyotir-o‘qimoqda); Isee, I hear, I feel, He is running, I am watching.
Qo‘shimcha va yordamchi so‘z o‘rtasidagi sinonimiya ham morfologik sinonimiyaning bir bo‘lagi bo‘lib, uni quyidagi misollarda ko‘rish mumkin:
-ga va uchun (akamga oldim- akam uchun oldim); I go to London, I bought this book for my brother.
-da va orqali (telefonda gaplashmoq-telefon orqali gaplashmoq); to speak on telephone, We pass through this way.
Gap bo‘laklari, so‘z birikmalari va gaplar o‘rtasidagi sinonimiya tabiiyki, sintaktik sinonimiya hisoblanadi. Masalan:
l. Bu - Karimning daftari - Bu daftar Karimniki (gap bo‘laklari o‘zgardi). This is the note-book of Karim. - This note - book is Karim's. 2.Onani hamma sevadi - Onani kim sevmaydi?! (darak gap ritorik so‘roq gapga aylanadi). Everybody loves mother- Who doesn't love mother.⁷⁰
Bir umumiy ma’nosi bilan o‘zaro bog‘lanuvchi so‘zlar guruhi sinonimik qator deb ataladi. Sinonimik qator ikki va undan ortiq so‘zdan tashkil topishi mumkin. Odatda sinonimik qatordagi bitta so‘z boshqalaridan ko‘ra ko‘proq qo‘llaniladi, uslubiy bo‘yoqdorlikka ega bo‘lmaydi barcha uslublarda birday ishlatiladi. Sinonimik qatordagi bunday mavqei eng baland so‘z dominanta yoki bosh so‘z deyiladi. Sinonimik qator odatda bosh so‘z bilan boshlanadi. Masalan:
1. Xudo - Alloh - haq - tangri-parvardigor Empty-unfilled - unoccupied-void-blank.
2. Quyosh-kun-xurshid-shams. Style -kind -sort -type-way- manner.
3.Osmon-ko‘k-samo- falak- gardun. Principal-main-leading-chief- essential.
Bitta so‘z birdan ortiq sinonimik qatorda ishtirok etishi ham mumkin.Lekin buning uchun u ko‘p ma’noli so‘z bo‘lishi kerak. Ko‘p ma’noli so‘z har bir ma’nosi bilan boshqa- boshqa sinonimik qatorlarda ishtirok eta oladi. Masalan:
1.”Bet” so‘zi:
•Bet-yuz-aft-bashara-turq-chehra...
•Bet- sahifa.
•Bet-qirg‘oq-sohil (daryoning narigi beti, soxili, qirg‘og‘i).
2.Make so‘zi:
•Make -create-compose
•Make-do
•Make- prepare
•Make-take-master
Sinonim so‘zlar qaysidir jihatlari bilan bir-biridan farqlanadi.Shuning uchun ham ular tilda alohida leksik birlik sifatida yashash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Sinonim so‘zlar o‘zaro quyidagi jihatlariga ko‘ra farqlanishi mumkin.
1.Uslubiy bo‘yoqdorligiga ko‘ra: xunuk-badbashara; ugly-plain (biri -uslubiy bo‘yoqsiz, neytral so‘z, ikkinchisi-salbiy bo‘yoqdor so‘z).
2.Uslubiy mansubligiga, ya’ni nutqning qaysi uslubiga mansubligiga ko‘ra: odam-kishi-inson-bashar; man-person-human, ko‘krak-ko‘ks-bag‘ir-to‘sh-siyna; breast-chest-liver-bosom-heart sinonimik qatorlarda “bashar” va “siyna” so‘zlari poetik (badiiy) uslubga xos; pul-aqcha-mullajiring-yakan, o‘lmoq-vafot etmoq-qazo qilmoq-qurbon bo‘lmoq-halok bo‘lmoq-qulamoq; die-pass away- depart-become a victum-perish-fall-get unhinged sinonimik qatorlardagi “mullajiring”, “qulamoq” so‘zlari so‘zlashuv uslubiga xos.⁷¹
3.Ishlatilish doirasiga ko‘ra: qidirmoq-izlamoq-axtarmoq-istamoq; look for-search-seek-wish. Avvalgi uchtasi-umum xalq ishlatadigan so‘z, “istamoq”- shevaga xos so‘z, ovoz-tovush-sado-sas-un; voice-sound-pronounciation.
4.Ishlatilish davriga ko‘ra: o‘qituvchi-pedagog-domla-afandi; teacher-educator-mister.Dastlabki to‘rttasi zamonaviy qatlamiga mansub “afandi”- eskirgan so‘z. Faqat bir so‘z turkumiga oid so‘zlargina o‘zaro sinonimik munosabatga kirisha oladi.⁷²
Asosiy xususiyatlariga qarab, rus tilidagi sinonimlarning quyidagi turlari ajratiladi, to‘liq yoki mutlaq. Bunday holda, sinonimlar mutlaqo bir-birini almashtiradi va bir xil vaziyatlarda o‘z ma’nosini yo‘qotmasdan xavfsiz ishlatilishi mumkin.