Mavzu: Jahon iqtisodiyotida halqaro kapitalni taqsimlash va qayta taqsimlashda halqaro korporatsiyalarning o`rni

3.4-jadval.Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qo‘llaniladigan tarif eskalatsiyasi (tovar baxosiga nisbatan foizda)

Tovar nomi	AQSH	Buyuk Britaniya	Evropa ittifoqi	SHvetsiya	YAponiya
Teri xomashyosi	1,1	5,4	0,0	0,0	0,0
Teri	9,6	14,9	7,3	7,0	19,9
Teri mahsulotlari	15,5	18,7	14,7	12,2	23,6
Poyabzal	16,6	24,0	19,9	14,0	29,5
Jun xomashyosi	11,4	0,0	0,0	0,0	0,0
Ip-kalava	23,0	14,0	5,7	5,8	10,0
Matolar	50,1	17,5	16,0	12,8	20,0
Kiyim-kechak	22,1	20,0	20,5	14,0	22,0
Paxta xomashyosi	6,2	0,0	0,0	0,0	0,0
Ip kalava	13,1	7,5	10,0	10,0	5,6
Matolar	17,5	19,7	15,0	13,1	10,5
Kiyim-kechak	26,6	25,0	18,5	14,6	21,0
Temir rudasi	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
CHuyan	1,8	3,3	4,0	0,0	0,0

Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xo‘jalik va sanoat mahsulotlari eskportiga nisbatan qo‘llanilayotgan tariflar kamlik qilsa, ularga notarif xarakterdagi to‘siqlar ham joriy etiladi.
G‘arb mamlakatlarida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayotgan eksport tovarlarga nisbatan notarif to‘siqlarni qo‘llashning etti yuzdan ortiq hollari kuzatilgan. Ularga miqdoriy cheklashlar, litsenziyalash va boshqa turdagi to‘siqlarni kiritish mumkin. Notarif to‘siqlarni qo‘llash bo‘yicha etakchi mamlakatlar qatoriga Evropa ittifoqi mamlkatlari, YAponiya va SHvetsariyani kiritish mumkin.
Tashqi savdoni tartibga solish bilan bog‘liq muammolarni hal etishda qaysi usullardan ko‘proq samarali foydalanish mumkin degan savolni asoslab berish lozim. Tahlillar ko‘rsatishicha, jahon amaliyotida erkin savdo g‘oyasiga xalqaro tashkilotlarning ustavlarida va xalqaro iqtisodiy munosabatlarga bag‘ishlangan darsliklardagina amal qilinadi.
Hozirgi vaqtda tariflarni qo‘llash borasida muammolarning vujudga kelishining sababi tarif to‘siqlaridan foydalanishda qat’iy nazorat o‘rnatilishi hsioblanadi. Mana shunday xalqaro tashkilotlardan biri JST dir. JST ga qadar faoliyat yuritilgan tariflar va savdo bo‘yicha bosh kelishuv (GATT) doirasida asosiy masala o‘zaro savdo munosabatlarida tarif to‘siqlarini kamaytirishga qaratilgan edi.
GATT faoliyatidagi asosiy vazifa bojxona bojlarini qisqartirish yoki bekor qilish hisoblangan. 1945-1947 yillarda sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda bojxona bojlarining o‘rtacha ko‘rsatgichi 40g‘60%ni, ba’zi mahsulotlar bo‘yicha esa 70-90% ni tashkil etgan. 80-yillarga kelib bojxona tariflari 3-5% gacha pasaydi.
GATT qoidalari to‘la kuchga kirgan vaqtdan boshlab sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda import bojlari ¾ barobarga qisqartirildi. Jumladan, “Tokio raundi” muzokaralaridan so‘ng, bu ko‘rsatgich 4,7%ni takil etdi. Bojxona bojlarini kamaytirish masalasi hozirga qadar muhim muammo bo‘lib qolmoqda. GATT ning “Urugvay raundi” ning hal qiluvchi paketida qatnashuvchi mamlakatlarda bojxona bojlarini uchdan bir qismgacha pasaytirishga erishildi. Qog‘oz va qog‘oz mahsulotlari, pivo, ba’zi spirtli ichimliklar, qurilish jihozlari, ofis mebellari, o‘yinchoqlar, farmatsevtika mahsulotlari bojxona bojlaridan ozod qilindi. SHu tariqa importning 40%dan ortig‘i bojxona bojlaridan ozod qilindi.
GATT/JST asosida a’zo mamlakatlarning importga tariflarini cheklash majburiyati yotadi. Asosiy talab shuki, a’zo mamlakatlar bu tashkilotga kirish chog‘ida tariflarni o‘zlariga majburiyat qilib olgan yoki ko‘ptomonlama muzokara raundlarida o‘zaro kelishilgan darajadan oshirmaslik majburiyatini olishlari lozim. Ushbu tarif darajalari “tarif majburiyatlari” deb ataladi. “Urugvay raundi”ning asosiy yutug‘i shundaki, unda ko‘pchilik a’zo mamlakatlar tomonidan o‘zlaridagi amalda mavjud barcha tariflarni qisqartirish majburiyatlarini olishdi.