Mavzu: Jurnalistika ma'nolarining taraqqiyoti

Texnik taraqqiyot bosqichi. Matbaachilik jihozlari orasida bosma (chop etish) mashinasi alohida o‘rin tutadi. Uning tigel, tekis va rotatsiya xillari qo‘llanilgan. Bu mashinalar bosma qolip va qog‘ozni siquvchi sirtdan iborat edi.
Tigel mashinasida bosma qolip ham, siquvchi sirt ham yassi bo‘lib, unda blanka, muqova, bezaklar (illyustratsiyalar) bosiladi. XIX asrning 80-yillarida Peterburgda yaratilgan bunday bosma mashinalarning yengil tipdagi TS va ATS, og‘ir tipdagi TT-1 nusxalari ishlatib kelindi.
Tekis bosma mashinada bosma qolip yassi, siquvchi sirt esa silindr shaklida bo‘lib, u bezaklar va ko‘p bo‘yoqli bosma uchun mo‘ljallangan edi. MP, MPS, DPI, DPM, DDS, AP mashinalari shu turdagi mashinalar jumlasiga kiradi.
Rotatsiya bosma mashinasi ikki silindrdan iborat: ulardan biriga bosma qolib o‘rnatiladi, ikkinchisi unga qog‘ozni siqadi. Rotatsiya bosma mashinasida gazeta, jurnal, kitob, blanka va hokazo matbaa mahsulotlari chop etiladi. O‘tgan asrda yaratilgan GAU (gazetnыy agregat universalnыy) rusumli rotatsiya mashinalari to‘rt sahifali gazetani soatiga 100 ming nusxadan ko‘proq adadda bosa olardi.
Chop etish usuliga ko‘ra bosma mashinalarning qabariq bosma, tekis bosma va botiq bosma turlari bo‘ladi. Ular orasida maxsus qirqilgan qog‘ozlarga bosadigan, o‘ramli (rulonli) qog‘ozga chop etishga, bir, ikki va ko‘p bo‘yoqli tarzda bosishga, qog‘oz va polotnoning bir yoki ikki tomoniga chop qilishga mo‘ljallanganlari ham mavjuddir.
Bosish (chop etish) mashinalari. XIX asr boshida yassi bosma mashinaning ixtiro qilinishi zamonaviy matbaa ishlab chiqarishiga yo‘l ochib berdi. Yassi bosma mashinasi ilgariroq paydo bo‘lgani ma’lum. Qog‘oz ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mashina ham qo‘llanilardi.
Ba’zi mutaxassislar chex musavviri Karl Klichni botiq bosma usulining eng yaxshi ixtirochilaridan deb hisoblashadi. K. Klich 1878 yilda pigment qog‘ozni qo‘llash orqali tasviriy gravyurani ixtiro qildi. Bu ixtiro hozir ham keng foydalanib kelinayotgan botiq bosma nashrning texnik asosi bo‘lib qoldi.
Yassi bosma mashina nashr qilish jarayonini takomillashtirishga xizmat qildi. Bazellik noshir Fridrix Vilgelm Gaazning buyurtmasi bilan 1772 yilda dastgohning muhim qismlari temirdan (taxta o‘rniga) yasaldi, 1800 yilda esa lord Charlz Stenxup yaxlit metalldan dastgoh yaratdi. Bunda chop etish jarayoni kuchaytirilib, «bir varaq» bichimidagi qog‘ozning ikkita betini bir vaqtning o‘zida chop qilish imkoni tug‘ildi.
X.V.N.Dingler ismli ixtirochi 1820 yilda Svaybryukkenda «Vashington» dastgohini yaratdi; unda murvat (vint) egri shipli-shatunli mexanizmga almashtirilgan edi. Ishi mutlaqo boshqa prinsipga asoslangan yassi bosma mashinaning boshqa dastgohlardan farqi shunda ediki, u nashr qilish jarayonini tubdan o‘zgartirishga imkon yaratdi. Uni ham Fridrix Kyonig ixtiro qilgandi. 1774 yilda Eyslebenda tug‘ilgan bu ixtirochi 1794 yilgacha Leypsigda Breytkopfda tahsil olgach, matematika, mexanika va tabiiy fanlar bilan shug‘ullanadi va 1802 yilda Zulda bosma mashinani yaratishga kirishadi. Moliyaviy qiyinchiliklar unga loyihani amalga oshirishga imkon bermaydi. Leypsigda ham, Vena va Peterburgda ham qo‘llab-quvvatlanmagach, mablag‘siz Angliyaga kelib, vaqtincha kitob savdosi bilan shug‘ullanadi. Shunga qaramasdan, Kyonig bosma mashinani yaratish borasidagi izlanishlarini to‘xtatmadi. Nihoyat, Londonda tanishgani matbaachi-noshir Tomas Bensli bilan hamkorlikda va mexanik Fridrix Andreas Bauer (1783-1860) yordamida 1811 yili tigel mashinasini, 1812 yili bosma silindrli mashinani dunyoga keltiradi.
1790 yilda angliyalik Uilyam Nikolson silindrli bosma mashinaning chizmasini patentlab oldi, Kyonig esa mustaqil ravishda uning negizida amalda ishlaydigan konstruksiyani yaratdi. U avvaliga uchta bosqichli yassi bosma mashinani bunyod qildi. Bosma shakl har bitta bosqich davomida bir marotaba silindr tagidan o‘tishi natijasida bitta varaq bosilib chiqardi. Shundan so‘ng Kyonig ikki silindrli boshqa bir modelni yaratdiki, uning ishlab chiqarish quvvati ikki marotaba yuksak edi. 1814 yilda o‘zi yasagan ikki silindrli mashinalarni «Times» («Tayms») gazetasining asoschisi Jon Volterga taqdim etdi. U esa ixtirodan xursand bo‘lib, gazetaning butun adadini shu mashinada bir kechada bosib chiqararkan, gazetaning bosh maqolasini ham ushbu hodisaga bag‘ishladi. 1816 yilda Kyonig bir yo‘la qog‘ozning har ikki tarafiga bosa oladigan mashinani yaratdi. Shunday qilib, u barcha yassi bosma mashina turlarining ijodkori bo‘lib qoldi.
Kyonig o‘z sherigi Bensli bilan murosa qilolmay, Angliyani tark etdi va 1817 yilda Bauer hamkorligida Vyursburg yaqinidagi Obersell ibodatxonasi binosida ilk bor bosma mashinalarning nemis fabrikasiga asos soldi. Keyinchalik mashhur bo‘lib ketgan «Kyonig und Bauer» firmasiga ko‘plab texnikaviy qiyinchiliklarni yengib o‘tishga to‘g‘ri keldi.
1823 yilda u ikki tomonlama bosma uchun Berlinga yetkazib bergan birinchi mashinada «Haude und Spenersche Zeitung» («Haude und Shpenershe Saytung») gazetasi bosib chiqarildi. Ixtirochi 1827 yilda o‘z korxonasiga qog‘oz fabrikasini qo‘shib oldi. U 1833 yilda vafot etgach, Bauer firma faoliyatiga rahbarlik qilib, unda chiqarilayotgan mashinalarni doimiy ravishda yaxshilab bordi. Dunyoga dong‘i ketgan bu firma hozirgi kunda ham faoliyat ko‘rsatmoqda.