Мавзу: Калла суякларининг функционал анатомияси

Калла суягининг тараққиёти.
Калла суякларининг тараққиётида уч босқич тафовут этилади: парда, тоғай ва суяк ҳолатлари. Парда холидаги калла - эмбрионнинг 2 хафталигидан бошланса, тоғай ҳолатига 2-ойдан бошлаб ўтади. Учинчи босқич бўлган суяк ҳолатига ўтиш ҳар бир суяк учун алоҳида муддатга тўғри келади. Мисол учун: пастки жағ суягида суякланиш нуқтасининг пайдо бўлиши эмбрион тараққиётининг 39-нчи кунига тўғри келса, энса суягида эса 65-нчи кунда кўринади. Ҳамма суяклар ҳам, тараққиёт пайтида уч босқични ўтмайди. Баъзи суяклар тоғай босқичини ўтмайди. Парда босқичидан суякланиш босқичига ўтадиган суякларга бирламчи суяклар дейилади. Уччала босқични ўтадиган суякларга иккиламчи суяклар дейилади. Бирламчи суяклар гуруҳига қуйидаги суяклар киради: энса суягининг юқориги сербар қисми, тепа, пешона, чакка суягининг сербар қисмлари, ноғора халқаси, понасимон суякнинг қанотсимон ўсимтасининг ички бўлаги, танглай суяги, бурун бўшлиғини бўлиб турувчи суяк, бурун, кўз ёш, ёноқ суяклари, юқориги ва пастки жағ суяклари. Иккиламчи суяклар гуруҳига қуйидаги суяклар киради: энса суягининг асоси ва ён қисмлари, понасимон, ғалвирсимон, бурун чиғаноқ суяклари, чакка суягининг тошсимон қисми ва сўрғичсимон ўсимтаси, эшитув суякчалари (болғача, сандонча, ўзангича) ва тил ости суягининг танаси. Калла суяклари бош мия, нервлар ва қон томирлардан сўнг тараққий этади. Шу сабабдан калла суякларида кўп миқдорда тешиклар, каналлар, эгат ва чуқурчалар ҳосил бўлади. Калланинг юз қисмидаги суяклар жабра равоқларидан тараққий этади. Эмбрион тараққиётида 5-та жабра равоқлари мавжуд бўлади. Биринчи жабра равоғига - пастки жағ (мандибуляр) равоғи дейилади. Иккинчи жабра равоғига тил ости (гиоид) равоғи дейилади. Қолган равоқлар - 3, 4, 5 жабра равоқлари дейилади. Калланинг юз қисмидаги суяклар тараққиётида 1, 2, 3 жабра равоқлари ва пешона ўсимтаси қатнашади. Пастки жағ (мандибуляр) равоқ жуфт бўлиб, ҳар бири ўрта соҳада иккитадан ўсимта билан тугайди : юқори жағ ва пастки жағ ўсимталари оғиз тирқишини пастдан ва ён томондан чегаралаб туради. Юқори жағ ўсимталарининг ўртасида пешона ўсимтаси жойлашади. Пешона ўсимтасининг пастки қиррасида ҳар тарафда иккитадан: ён бурун куртаклари ва ўрта бурун куртаклари тафовут этилади. Жуфт пастки жағ (мандибуляр) ўсимталари ўрта соҳасида ўзаро қўшилиб, пастки жағ суягини ва пастки лабни ташкил этади. Юқориги жағ ўсимталари эса ўзаро ўрта соҳада бирлашмайди. Бу ўсимталар орасида пешона ўсимтасининг ўрта бурун куртаги жойлашади. Ўрта бурун куртагидан юқори жағ суягининг кесув тишлари жойлашган қисми ва шу соҳадаги юқори лаб тараққий этади. Юқори жағ ўсимталарининг оғиз бўшлиғидаги юзасида танглай ўсимталари ҳосил бўлади. Ҳар икки тарафдаги танглай ўсимталари ўрта соҳада бирлашади ва натижада оғиз ва бурун бўшлиқлари ажралади. Юқори ва пастки жағ ўсимталари ён тарафдан ўзаро бирлашиб, оғиз тирқишини чегаралаб туради. Бу ўсимталар бирлашувининг заифлиги оғиз тирқишининг катталигига сабаб бўлади (macrostoma). Юқори жағ ўсимталари танглай куртакларининг ўзаро бирлашмаслиги танглай соҳасида тирқишнинг ҳосил бўлишига сабабчи бўлади ва бундай ҳолатни - "бўри оғиз" (palatum fissum) дейилади. Юқори жағ ўсимталари ўрта бурун куртаги билан бирлашмай қолиш ҳолатлаирда ҳосил бўладиган тирқиш "қуён лаб" (labium leporinum) деб аталади. Бу тирқиш ён тарафда жойлашиб, бир тарафли ёки икки тарафли бўлиши мумкин. Юқори жағ ўсимталаридан - юқори жағ суяги (кесув тишлари соҳасидан ташқари), ёноқ суяги, танглай суяги, понасимон суяк ва унинг қанотсимон ўсимтасининг ички пластинкалари тараққий этади. Пастки жағ ўсимталари - пастки жағ суягининг тараққиётини таъминлайди. Пешона ўсимтасининг ўрта куртаги - бурун бўшлиғини ўртадан бўлувчи кўндаланг ўрта суяк, ғалвирсимон суякнинг кўндаланг ўсимтаси, юқори жағ суягининг кесув тишлар соҳасининг тараққиётини таъминлайди. Булардан ташқари биринчи жабра (мандибуляр) равоғидан ўрта қулоқ бўшлиғида (ноғора бўшлиғидаги) болғача ва сандонча суякларининг тараққиётини таъминлайди. Иккинчи жабра равоқлари (гиоид) эса чакка суягининг бигизсимон ўсимтасининг, тил ости суягининг кичик шохчасининг ва ноғора бўшлиғидаги ўзангича суягининг тараққиётини таъминлайди. Учинчи жабра равоғидан эса тил ости суягининг танаси ва катта шохчаси тараққий этади. Калла суяклари икки гуруҳ суякларга бўлинади: а)калланинг мия қисмини ташкил этадиган суяклар; б)калланинг юз қисмини ташқкил этадиган суяклар. Калланинг мия қисмини тоқ бўлган - пешона, энса, понасимон, ғалвирсимон ва жуфт бўлган - тепа, чакка суяклари ташкил этади. Калланинг юз қисмини эса жуфт бўлган - юқориги жағ, танглай, ёноқ, бурун, кўз ёш суяклари, пастки бурун чиғаноғи ва тоқ бўлган - пастки жағ суяги ҳамда бурун бўшлиғини бўлиб турувчи суяклар ташкил этади.