Мавзу: Металлар технологияси асослари

 
 
 
 
 

---

97 
Nazorat savollari 
1. Bitumli bog‘lovchilarning tarkibi va xomashyo turi bо‘yicha turlarini 
eslang. 
2. Tabiiy bitumlarning hosil bо‘lishi va qо‘llanilish soxalarini eslang. 
3. Neft bitumlarining о‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 
4. Bitumlarning qovushqoqligi, yumshash va о‘t olish xarorati, 
chо‘ziluvchanligi deganda nimalarni tushunasiz va ular qanday usullar yordamida 
aniqlanadi?
5. Qatronli bog‘lovchilarning tarkibi, turlari va qо‘llanilish soxalarini 
eslang. 
6. Asfalt qorishmasi va asfalt betonning olinish texnologiyasi va qо‘llanilish 
soxalari xaqida qanday tushunchalarga egasiz? 
7. Shimdirish usuli bо‘yicha о‘ramli tombop materiallar qanday turlarga 
bо‘linadi? 
8. Ruberoid deganda qanday materialni tushunasiz? 
9. Pergamin deganda qanday materialni tushunasiz? 
10. Tombop qatronli materiallarning tarkibi va qо‘llani-lishi xaqida qanday 
tushunchalarga egasiz? 
11. Gidroizolyatsiya materialarining о‘ziga xos xususiyatlari va turlarini 
eslang. 
10- Mavzu: Metallar texnologiyasi asoslari 
Reja: 
 
1. Metallar haqida umumiy ma’lumotlar, ulvrning mexanik,fizik, 
kimyoviy va texnologik xossalari. 
2. Metallarning tarkibi va tuzilishi. 
3. Metallarning birlamchi krsitallanishi. 
4. Metallarning xossalari. 
5.Qora va rangli metallar ishlab chiqarishdagi metallurgiyaviy 
protsesslar, metallurgiyaviy yoqilg‘i va о‘ta chidamli materiallar
Inson о‘z faoliyatida moddalarni ishlab chiqarish mahsuloti deb qaraydi. 
Moddalar aslida materialning ma’lum bir barqaror massaga ega bо‘lgan bо‘lagidir. 
Ana shunday moddiy dunyoni texnikada «ashyo» yoki «material» deb atash qabul 
qilingan. Demak, materiallar mehnat jarayonining mahsuli bо‘lib, undan insoniyat 
о‘z talablarini qondiradigan buyumlar yasashda foydalanadi. Materiallar ishlab 
chiqarishda birlamchi vosita hisoblanadi. Material bо‘lmasa sanoat jarayonlari ham 
bо‘lmaydi. Masalan, mis (material) ishlab chiqarish uchun rudalar (mis rudalari) 
qazib olinishi kerak. Xom ashyo materiallarini olish uchun ham mehnat sarflanadi, 
ya’ni rudalar qazib olinib, qayta ishlash uchun ruda boyitiladigan kombinatlarga 
yuboriladi. Sо‘ng boyitilgan rudalardan mis olinadi. Misdan esa turli xil buyumlar 
ishlab chiqariladi. Mis olish uchun ruda xom ashyo material bо‘lsa, buyum ishlab 
chiqarishda misning о‘zi xom ashyo material hisoblanadi. 

---

98 
Mehnat jarayoni shuni kо‘rsatadiki, sifat jihatidan barcha xom ashyolarni 
ikki turga bо‘lish mumkin. Birlamchi xom ashyo yoki birinchi bor materialni hosil 
qilish uchun ishlatiladigan modda. Lekin, ana shu birlamchi materialni hosil qilish 
uchun hamma vaqt ham tanlangan xom ashyo 100% sarflanmaydi, ya’ni uning 
ma’lum qismi chiqindiga aylanishi mumkin. Ana shu chiqindilar ham boshqa 
buyumlarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo, ya’ni ikkilamchi xom ashyo 
bо‘lishi mumkin. Masalan, yog‘ochning qayta ishlanishidan chiqqan qirindi 
(ikkilamchi xom ashyo) mebel sanoatida ishlatiladi.
Buyumlar ishlab chiqarish uchun materiallar bilan bir qatorda yarim 
fabrikatlar ham ishlatilishi mumkin. Yarim fabrikat deganda qayta ishlangan, lekin 
hali tayyor buyum holiga keltirilmagan material tushuniladi. Buyum olish uchun
material, ya’ni yarim fabrikatni qayta ishlash yana davom ettirilishi kerak. Demak, 
bir ishlab chiqarishda tayyorlangan material (mahsulot) boshqa ishlab chiqarish 
uchun yarim fabrikat hisoblanadi. 
Mashina detallari, mexanizmlar va asboblar tayerlash uchun ishlatiladigan 
metallarga konstruksion yoki mashinasozlik metallari deb ataladi. Barcha 
metallar va qotishmalar ikki guruhga bо‘linadi: qora va rangli metallar. Qora 
metallarga temir va uning qotishmalari (chuyanlar va pо‘latlar), rangli metallarga 
esa qolganlari kiradi. 
Metallar о‘ziga xos xossalarga ega: yaltiroqlik, elektr tokini va issiqlikni 
yaxshi о‘tkazish va x.k. Bunday metallar jumlasiga, avvalambor, temir, mis, 
alyuminiy va boshqalarni kiritish mumkin. 
Xrom, marganets, surma kabi metallar о‘ta mо‘rt va qattiq bо‘lganligi 
sababli mashinasozlikda sof holatda deyarli ishlatilmaydi. 
Asosiy konstruksion metallarning bosim ostida va kesib ishlanuvchanlik 
xossalari yuqori bо‘lishi maqsadga muvofiq. Murakkab shaklli buyumlar 
tayerlashda metallarning plastiklik, qolipga qо‘yilish va payvandlanuvchanlik kabi 
xossalari muhim sanaladi, shuningdek ularning tannarxi ham arzon bо‘lishi kerak. 
Bunday talablarga temir,mis, alyuminiy, magniy, rux, qо‘rg‘oshin, qisman, qalay 
va nikel kabi metallar javob beradi.
Halq hо‘jaligining turli sohalarida, shu 
jumladan, qurilishda ham metallar keng kо‘lamda ishlatiladi. Masalan, sanoat va 
fuqaro binolarining sinchlarini, kо‘priklarning qulochli qurilmalarini barpo etishda 
pо‘lat prokatdan, temir-betonda esa pо‘lat armaturadan foydalaniladi; pо‘lat va 
chо‘yan quvurlar, tomga yopiladigan tunuka va boshqa metall buyumlar ham 
qо‘llaniladi. Buning uchun metallarning qator muhim texnik xossalari qulaylik 
beradi. Metallarning bu xossalari ularning boshqa qurilish metallaridan 
afzalliklarini kо‘rsatadi, jumladan yuqori mustahkam va bosim ostida plastik 
ishlov beriladi (prokatka qilinadi, shtamplanadi va boshqalar). Afzalliklari bilan bir 
qatorda metallarning muhim kamchiliklari ham bor: nihoyatda zich, turli gaz va 
nam ta’sir qilganda kuchli zanglaydi, yuqori haroratlarda esa ancha shakli 
о‘zgaradi. 
Metallar ikkita asosiy guruhga: qora va rangli metallarga bо‘linadi.