Mavzu: O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazoratni

qarshi tekshirish turli xo‘jalik yurituvchi subyektlar yoki bir xo‘jalik
yurituvchi subyektning turli bo‘linmalarida bo‘lib, yagona operatsiya
bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni o‘zaro solishtirishdan iborat bo‘lgan
tekshiruvdir.

2. 
   Moliyaviy nazoratni amalga oshirishning huquqiy asoslari.
   

3. 
   Moliyaviy nazaoratni amalga oshiruvchi idoralar.
   

Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi idoralar turiga ko‘ra :
– davlat hokimiyati va mahalliy idoralar tomonidan;
– Prezident devoni tomonidan;
– umumiy vakolatli ijroiya idoralari tomonidan;
– moliya kredit idoralari tomonidan;
– ichki xo‘jalik moliya nazorati;
– auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy
nazoratlarga bo‘linadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida hokimiyatning taqsimlanishi qoidasi belgilab qo‘yilganligi, hokimiyat idoralari tomonidan ijro idoralari ustidan nazoratning amalga oshirilishiga katta ahamiyat beradi. Bunday nazoratning huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida asoslab qo‘yilgan (77-m., 8–6.). O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga, uning qo‘mitalari va komissiyalariga, ayniqsa budjet va moliya
qo‘mitasiga barcha davlat idoralari faoliyati ustidan moliyaviy nazoratni
amalga oshirish yuzasidan katta vakolatlar berilgan.
O‘zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati idoralari
to‘g‘risida»gi qonuniga ko‘ra, mahalliy davlat idoralari (viloyat, shahar,
tuman) hokimlari va ularning ijroiya mahkamalariga ham moliyaviy
nazorat sohasida muayyan vakolatlar berilgandir.
Davlat idoralari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat
birlashmalari faoliyatini moliyaviy-xo‘jalik jihatdan nazorat qilishda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonining Nazorat inspeksiyasi
muhim o‘rin tutadi.
Moliyaviy nazorat O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan
ham amalga oshiriladi. Ana shu maqsadda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasida doimiy va muvaqqat tuzilmalar tashkil etiladi.
Moliyaviy nazoratning amalga oshirilishida jamiyatning ana shu
maqsadga ixtisoslashgan maxsus davlat idoralari tomonidan o‘tkaziladigan nazorat muhim o‘rin tutadi. Bular qatoriga O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi kiradi.
Moliyaviy nazoratning amalga oshirilishida bank muassasalari ham
ahamiyatga ega. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi, «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunlarda banklar
tomonidan amalga oshiriladigan nazorat shakllari, uslublari va vazifalari
mustahkamlab qo‘yilgandir.
Bozor munosabatlari kuchayishi bilan nazoratning yangi turi –
auditorlik nazoratining ahamiyati tobora ortib bormokda. Auditorlik
nazoratiga oid masalalar O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik
faoliyati to‘g‘risida»gi qonunda belgilangandir.
Audit – moliyaviy nazorat. Audit – bu ishbilarmonlarga yuzaga
kelgan yangi iqtisodiy voqyelikda paydo bo‘lgan muammolarni yechish
borasida amaliy yordam ko‘rsatuvchi hamda ular faoliyat ko‘rsatayotgan
korxonalarda qonunchilikning buzilishini oldini oluvchi xizmat turi.
O‘zbekiston Respublikasining bozor munosabatlari sharoitiga o‘tishi,
xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi, O‘zbekiston Respublikasi
hududida turli mulklarning kelib chiqishi, banklarning rivojlanishi, bevosita
mamlakatimizda audit tizimini tashkil etishni taqozo etdi. Shu munosabat
bilan O‘zbekiston Respublikasi hududida mulkdorlar va davlatning
mulkiy manfaatlarini himoyalashga ko‘maklashuvchi mustaqil moliyaviy
nazorat tizimining huquqiy asoslarini belgilab beruvchi «Auditorlik
faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 2000- yil 26-
mayda qabul qilingan bo‘lib, unga muvofiq O‘zbekiston Respublikasida
auditorlik faoliyati amalga oshirilmoqda.
Auditor – belgilangan tartibda auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish
huquqini olgan va auditorlarning kasb-kor ro‘yxatiga kiritilgan mutaxassis.
Auditorlik firmasi – yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan tuzilgan,
belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan, o‘z nizomiga ko‘ra faoliyat
sohasi auditorlik xizmatlari ko‘rsatishdan iborat bo‘lgan korxona.
Auditorning vazifalari quyidagicha:
– auditorlik tekshiruvlarini sifatli o‘tkazish va tekshirishlar o‘tkazish
bilan bog‘liq boshqa auditorlik xizmatlarini ko‘rsatish;
– o‘zi tekshirayotgan xo‘jalik yuritish subyektining rahbariyatiga
tekshiruv chog‘ida aniqlangan buxgalteriya hisob-kitobi kiritish hamda
moliyaviy hisobot hujjatlari tayyorlashga doir talablar va qonunlar
buzilganligi hollarini ma’lum qilish;
– o‘z vazifalarini bajarish chog‘ida sir saqlash qoidalariga rioya
etishi. Mijozlarga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni faqat
sud talabiga binoan oshkor etishga yo‘l qo‘yiladi;
– tekshirish tugallanib xulosa chiqarilgunga qadar qaror uzr va
sabablarsiz o‘z faoliyatini to‘xtatib qo‘ymasligi;
– zarur hollarda, tekshiruv natijalarini ma’lum qilish uchun
mulkdorlarning (aksiyadorlarning) umumiy yig‘ilishi chaqirilishini talab
qilish.
Auditorlik tashkiloti quyidagi huquqlarga ega:
– auditorlik tekshiruvi o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun
xo‘jalik yurituvchi subyektning ta’sis hujjatlari hamda buxgalteriya
hisobi va moliyaviy hisobot hujjatlari bilan oldindan tanishib chiqish;
– auditorlik tekshiruvi o‘tkazish shakllari va usullarini mustaqil
belgilash;
– auditorlik tekshiruvi o‘tkazilayotganda xo‘jalik yurituvchi subyekt
amalga oshirayotgan moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq hujjatlarni
to‘liq hajmda olish, shuningdek ushbu hujjatlarda hisobga olingan har
qanday mol-mulkning amalda mavjudligini hamda har qanday majburiyatlarning amaldagi holatini tekshirish;
– auditorlik tekshiruvini o‘tkazish davomida yuzaga kelgan
masalalar bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning moddiy javobgar
shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish hamda auditorlik
tekshiruvi uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlarni olish;
– uchinchi shaxslar tomonidan yozma tasdiqlangan axborotni
xo‘jalik yurituvchi subyektdan olish;
– ishonchli auditorlik xulosasini tuzish uchun zarur bo‘lgan barcha
axborot xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan taqdim etilmagan taqdirda
auditorlik tekshiruvi o‘tkazishdan bosh tortish;
– auditorlik tekshiruvini o‘tkazishda ishtirok etishga auditorlar va
boshqa mutaxassislarni belgilangan tartibda jalb etish;
– auditorlik tekshiruvi bilan qamrab olingan davrda xo‘jalik
yurituvchi subyektga professional xizmatlar ko‘rsatish, bundan
buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, tiklash, yuritish va moliyaviy
hisobot tuzish mustasno;
– auditorlarning respublika jamoat birlashmasiga a’zo bo‘lib kirish.
Bundan tashqari, auditorlik tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq
boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Auditorlik tashkilotining asosiy faoliyat turlari quyidagicha:
– auditorlik faoliyatini amalga oshirayotganida ushbu Qonun hamda
boshqa qonun hujjatlarining talablariga rioya etishi;
– auditorlik tekshiruvi o‘tkazishga doir shartnoma tuzishdan oldin
buyurtmachining talabiga binoan auditorlik faoliyatini o‘tkazish huquqini
beruvchi tegishli litsenziyani, auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini
taqdim etishi;
– xo‘jalik yurituvchi subyektning so‘roviga binoan auditorlik
tekshiruvini o‘tkazish bo‘yicha qonun hujjatlarining talablari to‘g‘risidagi, auditorning e’tirozlari asoslanilgan qonun hujjatlarining normalari
to‘g‘risidagi axborotni taqdim etishi;
– auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan axborotning
maxfiyligiga rioya etishi;
– auditorlik hisobotida moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining
qonuniyligi buzilishi faktlarini hamda ularni bartaraf etish yuzasidan
takliflarni aks ettirishi;
– o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalariga doir auditorlik
xulosalari va auditorlik hisobotlarining nusxalari auditorlik tashkilotida
mavjud bo‘lishini hamda ularning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
saqlanishini ta’minlashi;
– auditorlarning bir yilda bir marta malaka oshirish kurslaridan
o‘tishlarini ta’minlashi;
– auditorlik tashkilotlarini majburiy reyting baholash uchun
auditorlarning respublika jamoat birlashmasi so‘roviga ko‘ra axborot
taqdim etishi;
– xo‘jalik yurituvchi subyektga uning mansabdor shaxslari va boshqa
xodimlari zarar yetkazganligini aniq tasdiqlab turgan faktlarni aniqlagan taqdirda bu haqda xo‘jalik yurituvchi subyektning rahbariyatiga
(mulkdoriga) ma’lum qilishi hamda auditorlik hisobotiga tegishli qaydni
kiritishi shart. Zarur hollarda auditorlik tekshiruvining natijalarini
ma’lum qilish uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qatnashchilarning (aksiyadorlarning) umumiy yig‘ilishi chaqirilishini talab
qilishi kabilar.
Shuningdek, auditorlik tashkiloti zimmasiga qonun hujjatlariga
muvofiq boshqa majburiyatlar ham yuklatilishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvi majburiy va ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Majburiy tekshiruv qonunchilikda ko‘rsatilgan hollarda o‘tkazilishi mumkin.
Sug‘urta kompaniyalarida, tijorat banklarida, aholini suv va yorug‘lik
bilan ta’minlovchi korxonalarda majburiy audit tekshiruvlari o‘tkazilishi
mumkin. Qolgan holatlarda audit tekshiruvlari faqat ixtiyoriy ravishda
olib boriladi.
Yuqorida qayd etilgan qonunning 8-moddasida auditorning
javobgarligi berilgan bo‘lib, ushbu moddaga asosan, auditor va auditorlik
firmasi auditorlik tekshiruvlarni o‘tkazish chog‘ida ushbu qonunning va
O‘zbekiston Respublikasi boshqa qonun hujjatlarining qoidalarini
buzganlik uchun:
O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq mulkiy va
ma’muriy javobgarlikka;
Litsenziya bergan idoraning qaroriga muvofiq auditorlik faoliyati bilan
shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziyaning amal qilishini
to‘xtatishgacha yoki bunday litsenziyadan mahrum etishgacha bo‘lgan
intizomiy javobgarlikka tortiladilar.