Мавзу: синтаксис ща=ида умумий маълумот

Грамматик шакл валентлиги. Лексемаларга грамматик шакллар қўшилганда уларнинг бирикувчилари сирасида жиддий ўзгариш юз беради. Шоирман сўз шакли – ман шахс-сон қўшимчаси билан бирикмасдан олдин, яъни [шоир] лексемаси сифатида [мен] олмоши билан бирикиш эҳтиёжига эга эмас эди. Шахс – сон маъносини ифодаловчи (-ман) қўшимчасини қабул қилгач, шундай эҳтиёж туғилди. Бу эҳтиёж, зарурат – ман қўшимчасида мужассамлашган, 1-шахс бирлик сон шахсҒсон қўшимчасининг синтактик эҳтиёжи, кенгайиш талаби, яъни валентлигидир.
Грамматик шакллар ўзлари қўшилиб келган лексеманинг лисоний (маъновий ва синтатик) валентлигини ё кенгайтиради, ёки чеклайди. Масалан, эгалик қўшимчаси ўзи қўшилиб келган исм туркумига мансуб сўзларга қаратқич келишиги шаклида турган бошқа исм билан қаралмиш – қаратувчи алоқаларига киришиш имкониятларини беради. Демак, ўзи қўшилиб келган сўзнинг синтактик имкониятларини кенгайтиради. Сўз шакли маъновий ва синтактик валентлиги шу сўз шакли учун асос бўлган лексема лисоний валентлигидан кенг. Шундай ҳодисани орттирма нисбат морфемаси билан ўтимсиз феъл лексема бирикишида кўриш мумкин. Қиёсланг: Машина юрди. Бола ухлади. [ухла], [-юр] феъллари воситасиз тўлдирувчи билан бирика олмайди. Лекин ҳайдовчи машинани юргизди. Она болани ухлатди, меъёрий бирикмалардир. Воситасиз тўлдирувчи билан бирика олиш валентлик қобилиятини [юр-], [ухла] лексемаларига орттирма нисбат морфемаси берди, бошқача айтганда, бу феълларга қўшилиб келгач, у морфема ўз валентлигини олиб келди. Айрим грамматик шакллар ўзи қўшилиб келган лексеманинг лисоний валентлигини торайтиради. Масалан, мажҳул ва ўзлик нисбат шакллари ўтимли феълни ўтимсизлаштиради, унинг воситасиз тўлдирувчи билан бирикиш имкониятини чеклайди.
Бунга амин бўлиш учун [китоб] лексемасининг грамматик шаклсиз ва грамматик шаклланган ҳолатларида валентлик имкониятларини таққослаш кифоя.


1.
Қ изиқ
К атта
Б адиий китоб
Ўнта
Кўп
2.
Қ изиқ
К атта
Б адиий китоблар
Кўп
3.
Қ изиқ
Б адиий китобча
Ўнта
Кўп

Аён бўладики, 2- ва 3- чизмаларда [китоб] лексемасининг бирикув имкониятлари кўплик сон шакли -лар ва кичрайтириш қўшимчаси -ча ҳисобига торайган. Қуйидаги гапларда эса лексеманинг бириктириш имконияти кенгайганлигига амин бўламиз: 1. Салим китоб ўқиди. 2. Салим укасига китоб ўқитди.