Mavzu: Tarbiya ijtimoiy-tarixiy jarayon sifatida Reja: Fanning predmeti, maqsad va vazifalari. «Tarbiyaviy ishlar metodikasi»

Tarbiyaviy maqsad – aniq o’lchamli ishlarga oid vazifalarni belgilab beradi. Har bir ishda asosiy g’oya, yo’nalish (aqliy, jismoniy, mehnat tarbiyasi va boshqalar) ajralib turadi.
Tarbiyaviy maqsadni belgilash bosqichida pedagogning vazifasi professor-o’qituvchilarning murabbiylik faoliyatini asosiy maqsadga yo’naltirish, tarbiyalanuvchilarning muayyan ta’sir tizimini qabul qilishga tayyorgarlik darajasiga tashxis qo’yishdan iboratdir.
Davlat va jamiyatimiz oldida turgan hozirgi maqsadlar bilan boshlanuvchi ijtimoiy pedagogik buyurtmadan kelib chiqqan holda, uzlo’qsiz tarbiya tizimi mazmuniga quyidagi asosiy yo’nalishlar kiritiladi:
vatanparvarlik tarbiyasi axloqiy tarbiya
mafkuraviy tarbiya iqtisodiy tarbiya
fuqarolik tarbiyasi jismoniy-gigienik tarbiya
ekologik tarbiyasi kasbiy tarbiya
tarixiy tafakkur tarbiyasi milliy g’urur tarbiyasi
jamoaviylik tarbiyasi oilaviy tarbiyasi
huquqiy tarbiya diniy bag’rikenglik tarbiyasi
baynalmilal tarbiya badiiy-estetik tarbiya
intellektual tarbiya mehnat tarbiyasi
Barkamol shaxs tarbiyasi – shaxsni ma’naviy-axloqiy shakllantirish, Vatan mustaqilligi mustahkamlash, jamiyat va davlat manfaatlariga xizmat qiluvchi, intellektual salohiyatli, erkin fikrlovchi shaxslarni tarbiyalashga qaratilgan tarbiyaviy jarayonlar majmuasidir. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi – Davlat va jamiyatga xizmat qiluvchi, Vatanga fidoiy, axloqiy barkamol intellektual kadrlarni tarbiyalab voyaga etkazishdir.
Barkamol shaxsni tarbiyalashning asosiy yo’nalishlari
Tarbiyaviy jarayonni ta’lim muassasasida shakllantirishda muhitni qayta shakllantirish va rivojlantirishni, «oila-ta’lim muassasasi-mahalla» hamda «tarbiya-muhit» uzviyligining mazmun va mohiyatan birligini mustahkam asoslarda ta’minlash kerak. Buning uchun milliy ma’naviyat tushunchasi, shaxs ma’naviyati va umuminsoniy qadriyatlar haqida batafsil ma’lumotga ega bo’lmog’imiz zarur.
Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni.
Tarbiya jarayoni - o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni.
Tarbiya mazmuni - shaxsning shakllanishiga qo’yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyati.
Tarbiya metodi (yunoncha «metodos» – yo’l) – tarbiya maqsadiga erishish yo’li; tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullari.
Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismi; tarbiyaviy jarayon mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini o’rganadi.
1. Milliy ma’naviyat tushunchasi. “Millat” so’zi tub mohiyat, o’zak, negiz degan ma’nolarni bildiradi. Milliy ma’naviyat esa “Millat” tushunchasi bilan bog’liq. “Millat” so’zi arab tilida uch ma’noni bildiradi: 1) din, mazhab: 2) ummat: 3) xalq, qavm. Millat so’zi Kur’oni Karimda ham qo’llanilgan. Qur’onda har bir millat vakili o’z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi savobli ish, lekin o’z millatidan, qavmidan chiqib, boshqa millatga o’tib olishi esa katta bir gunoh deb ta’rif berilgan.
Jamiyat rivojlanib borgan sari insonlar, xalqlar millatlar o’rtasidagi ma’naviy munosabat va aloqalar rivojlanib boraveradi. Bu borada ma’naviyatni besh guruhga bo’lib o’rganish mumkin:
1) ma’naviy qadriyatlar;
2) milliy ma’naviyat;
3) shaxs ma’naviyati;
4) mintaqaviy ma’naviyat;
5) umuminsoniy ma’naviyat.
Ma’naviy qadriyatlar – bu millatimiz barpo etilgandan to hozirgi kungacha bo’lgan barcha urf-odatlarimiz, andisha-yu g’ururimiz marosim va an’analarimiz, davom etib kelayotgan hunarmandchiligimiz, san’at asarlarimiz, yozma manbalaru yodgorliklarimiz, milliy inshoatlarimiz boy merosimizdir. Milliy ma’naviyat esa – muayyan elat, millatga, uning ajdodlariga xos bo’lgan bag’oyat qimmatli ma’naviy boyliklardir. Milliy ma’naviyat boshqa millat ma’naviyatidan tubdan farq qiladigan ma’naviyat degani emas. Chunki bizdagi milliy ma’naviyat boshqa xalqlarda muayyan tarzda bor, mavjuddir. Ammo, milliy ma’naviyatda boshqa xalqlarning ma’naviyati aynan takrorlanmaydi. Milliy ma’naviyat avvalo tarixiy xodisa ekanligi bilan ajralib turadi. U bir kunda bir yilda yoki o’n yilda mo’qakmmal shakllanmaydi. Milliy ma’naviyat takomillashuvi uning tarixi bilan chambarchas bog’liqdir.
Shaxs ma’naviyati – bu har bir shaxsga tegishli bo’lib, uning ichki ruhiy holati, hatti-harakatlari munosabatlari boshqa qirralarini o’z ichiga oladi. Mintaqaviy ma’naviyat esa – muayyan geografik mintaqa millatlariga xos, ular uchun umumiy bo’lgan ma’naviy boyliklardir. Masalan, O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviyatidagi yoki kengroq qaraydigan bo’lsak, Sharq va G’arb ma’naviyatidagi mushtaraklik, o’xshashlikni olishimiz mumkin. Mintaqaviy ma’naviyatda turli elatlarning umumiy birligi, bir-biriga yaqinligi, turmush tarzi va moddiy hayot sharoitlariga xos mushtarak jihatlar namoyon bo’ladi. Umuminsoniy ma’naviyat – bu butun insoniyatga jahon xalqlariga tegishli bo’lgan ma’naviy-axloqiy boyliklardir.
O’zbek xalqi uchun umuminsoniy ma’naviyat bilan birga milliy ma’naviyat va uning boyliklari ham g’oyat qimmatlidir. O’zbek xalqining hozirgi milliy ma’naviyati va qadriyatlari o’tmish milliy ma’naviyatining davomi bo’lib ularga do’stlik, o’rtoqlik mehmondo’stlik, odamgarchilik, insonparvarlik, axloqiy teranlik, tadbirkorlik, saxiylik, xushmuomalalik, jamoa ichida o’zini tuta bilishlik, xayolilik, hurmat bilan muomila qilish, ozodalik, xushchaqchaklik, xushfe’llik, mardlik, samimiylik, lutfi karamlilik, ro’zg’orparvarlik, shirinso’zlik, tashabbuskorlik, ona-yurt va xalqiga muhabbatlilik, insoflilik, diyonatlilik, rostguylik, halollik, or-nomuslilik, to’g’rilik, poklik, sabr-andishalik, vazminlik, hojatbarorlik, mehnatsevarliik, o’tmishga hurmat, insoflilik, iymonlilik, milliy g’urur, mustaqillikni qadrlash, vatanparvarlik, millatparvarlik va boshqa milliy ma’naviy-axloqiy fazilatlar kiradi.
O’zga millatlarning ma’naviy qadriyatlari qanchalik ta’sir ko’rsatmasin, kattalarga, ota-onaga hurmat, kamtarlik, halollik, iymon mehnatsevarlik, mehmondo’stlik singari milliy ma’naviy hislatlarimiz barqarordir. Chunki bu ma’naviy hislatlar qon-qonimizga singib ketgan. Xalqimizning axloq, andisha, sharmu-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati to’g’risidagi ma’naviy qadriyatlariga zid bo’lgan evropacha an’analar yoshlar ma’naviyatiga salbiy ta’sir o’tkazmoqda. Shu tufayli ma’naviy tubanlik yuzaga kelmoqda. YOshlar orasida asriy milliy ma’naviyatimizga zid bo’lgan bag’ritoshlik, qotillik, giyohvandlik, xudbinlik, maishiy buzuqlik kabi ma’naviy qiyofalar yuzaga kelib ildiz ota boshladi.
Abdulla Avloniy va boshqa ma’rifatparvar allomalarimiz X1X asrning oxiri XX asrning boshlarida Turkistonda ho’qmron bo’lgan ma’naviy inqiroz haqida gapirib, bu og’ir vaziyatdan ta’lim-tarbiya ishlarini yaxshilash, axloqni yo’qsaltirish orqaligina chiqish mumkinligini qayd qilgan edilar. A.Avloniyning ta’kidlashicha: “Tarbiya –bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir”. Bu fikrlarning ahamiyati hozirgacha e’tibordan chetda qolgani yo’q. O’zbek millati faqat milliy ma’naviy kamolot orqaligina yuzaga kela boshlagan milliy-ma’naviy buzulishning oldini olish mumkin. Milliy mustaqillik tufayli jamiyatimizda milliy ma’naviy poklanish, o’nglanish, tiklanish jarayoni yuz berdi. Milliy tarbiya – millatni, elatni tashkil qiluvchi kishilarning milliy madaniyatni, merosni, qadriyatlarni, urf-odatlarni, an’analarni o’zlashtirishdagi faoliyatini rivojlantirish bo’lib, u milliy ong va milliy o’zlikni anglashning sub’ektidir. Milliy tarbiyaning asosiy yo’nalishlarini millatparvarlikni, xalqparvarlikni, mehnatsevarlikni, yo’qsak insoniylikni rivojlantirish, meros, urf-odat va qadriyatlarni fan texnika, texnologiyalarni o’zlashtirishga intilishni rivojlantirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini tushunib etish va unga amal qilish ruhiyatini shakllantirish kabilar tashkil etadi.