Mavzu: Tarjima nazariyasiga rivojiga xissa qo`shgan o`zbek olimlari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Ibrohim G‘afurov: — Hozirgi zamonda tarjima amaliyoti (tarjima turidan qat’i nazar) ilmga asoslanadi. Albatta, ijod jarayonida intuitsiyaning o‘z o‘rni hamda salmog‘i yo‘q emas. Ilm tarjimaning to‘laqonli va ishonchli chiqishiga yo‘l ochadi. Tarjimashunoslik va uning tarkibiy qismiga aylanib borayotgan, ammo hali o‘zini to‘la namoyon qilib ulgurmagan tarjima tanqidi ilm turidir. Bu ilm tilshunoslik, grammatika, stilistika, semantika, belgishunoslik (semiotika) kabilar bilan yaqin aloqa bog‘lab, mustahkam hamkorlik qiladi. Biz tarjimashunoslik va tarjima tanqididan ijodiy amaliyotga jonkuyarlarcha yordam beruvchi ko‘p foydali ishlarni kutamiz. Tarjima amaliyoti tarjima tanqidi, tarjima ilmi, nazariyasi bilan teng rivojlanib borsa, doim hamnafas odim otsa, deb orzu qilamiz.
Goh-goh matbuot sahifalarida ko‘zga tashlanayotgan nazariy-ma’rifiy maqolalar, tarjimalarning sifat-saviyasi, asliyatga qanchalar yaqinligi yoki uzoqligi, tarjima etikasiga bag‘ishlangan yoki eng muhimi, qiyosiy (asliyat bilan va tarjima tili qiyoslangan) tahlillar aks etgan chiqishlardan quvonamiz, ularni qiziqib kuzatib boramiz. Bir qancha tillar bilimdonlari, nazariyadan xabardor, bu sohaga jonkuyarlik bilan qarayotgan va yondashayotgan tarjima muxallillari — tadqiqotchilar jarayonni jonlantirishga hissa qo‘shayotganlariga umid ko‘zi bilan qaraymiz, ularning qatori siyraklashib qolmasligini tilaymiz. Ilm sohasida umumiy qonun-qoidalar, qonuniyatlar, o‘lchov-mezonlarning bo‘lgani naqadar yaxshi! Axir tahlilchi, talqinchi o‘z tanqidini nimalarga suyanib ado etadi, maydon ochadi, maydonni kengaytiradi? Qonuniyatlar va o‘lchovlarga-da!



Abduzuhur Abduazizov: — Yaxshi tarjimonlarni, tarjima asarlarni chuqur tahlil qilib beradigan mutaxassislarni tayyorlashning ham nazariy, ham amaliy tomonlari bor. Bu borada yurtimizda keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Chunonchi, O‘zbekiston davlat jahon tillari universitetining tarjima fakultetida, O‘zbekiston milliy universitetining xorijiy filologiya fakulteti tarjima bo‘limi magistraturasida hamda Samarqand chet tillar institutida tarjimon kadrlarni tayyorlashga katta ahamiyat berilmoqda. Tarjimonlar tayyorlashning ilmiy-nazariy tomoni bevosita sohaga oid darslik, o‘quv qo‘llanmalari va turli lug‘atlarni taqozo etadi. Afsuski, hali zamon ruhiga mos, bugungi kun talabiga javob beradigan tarjima nazariyasiga doir darslik yo‘q. Hozircha foydalanib kelinayotgan o‘quv qo‘llanmalarda tarjimashunoslikning barcha jihatlari qamrab olinmagan.Tarjima nazariyasiga doir o‘quv adabiyotlarini yaratishda faollik ko‘rsatayotgan olimlarimizning xizmatini e’tirof etgan holda, ta’kidlash joizki, ayni paytda tarjima tanqidiga ilmiy asos bo‘ladigan, uning rivojiga turtki bo‘ladigan tadqiqotlar juda kam. Bu esa bevosita tarjima tanqidida sustkashlikni keltirib chiqarayotgan sabablardan biri. Vaholanki, tarjima sohasi gurkirib rivojlanayotgan bugungi kunda tarjima tanqidi har jihatdan faol, hozirjavob, adabiy jarayonning eng qizg‘in jabhalaridan biriga aylanishi darkor.
Tarjima tanqididagi sustkashlik oqibatida bugungi kunda xorijiy tillardan o‘girilayotgan ko‘plab tarjima asarlar o‘zining bahosini olayotgani yo‘q. Kitob holida chop etilayotganlarida hatto qaysi tildan tarjima qilingani ham ba’zan ko‘rsatilmaydi. Bundan shunday fikrga kelish mumkinki, aksariyat tarjima asarlarga uning rus tiliga qilingan tarjimasi asos qilib olinadi. Nashriyot muharriri tomonidan asar tarjimasi asliyatga yoki ruscha variantiga ham qiyoslab tahrir qilinmaydi. Jahon adabiyotining ayrim namunalari tarjimasini o‘qib mashhur adibning na uslubini, na mahoratini ko‘rasiz. Bunday tarjima asarlar o‘z vaqtida tahlil etilib, tegishli bahosini olishi lozim. Aks holda tarjimachilikni kosiblikka aylantirib olganlar safi kengayib ketaveradi.
Tarjima nazariyasi va tanqidiga oid ilmiy tadqiqotlar, qo‘llanmalar kerak, deb jon kuydirib gapirayotganimizning boisi ham shunda — tarjima tanqidchiligining hozirgi ahvoli talabga javob bermaydi. Gazeta va jurnallar, tahririyatlar taqdim etayotgan tarjima asarlar kimlarning qo‘lidan o‘tib kitobxonga yetib borayotir: ularni nashrga tayyorlagan muharrirlar o‘sha asar yozilgan xorijiy tilni biladimi yoki faqat tarjimonga bo‘lgan ishonchiga asoslanadimi? Ingliz (nemis, frantsuz) tilidan tarjima qilindi, deb bosilayotgan asarlar tarjimasini asliyatga qiyoslab nashrga tayyorlaydigan muharrirlar adabiy-badiiy nashrlarda, nashriyotlarda bormi? Malakali muharrir qalami tegmagan, qanday o‘girilgan bo‘lsa, shu zaylda chiqib ketayotgan tarjima asarlarining soni tobora ko‘payib borayotgani, albatta, tashvishlanarli hol.
Yana bir masala. Gazeta-jurnallarda, nashriyotlarda bosilayotgan tarjima asarlar, kitoblarda ushbu asar xorijlik yozuvchi yoki shoirning qayerda, qachon, qaysi tilda nashr qilingan kitobi asosida amalga oshirilgani haqida hech qanday ma’lumot berilmaydi. Nashr madaniyatining bu oddiy talabiga rioya etmaslikni aslo oqlab bo‘lmaydi. Negaki, xorijlik adib asarining bir necha bor turli saviyada bosilgan, to‘ldirilgan, qisqartirilgan, qayta ishlangan nashrlari bo‘lishi mumkin.