Mavzu: umumta'lim maktablarida variativ ta'limni joriy etish ( milliy va horij tajribasi) Kirish I bob. Ta’limda variativ ishchi dasturlarni ishlab chiqish va joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari

II BOB. Umumta'lim maktablarida variativ uslublarni ishlab chiqish va joriy etishning o‘ziga xos xususiyatlari hamda pedagogik shart-sharoitlari
2.1. O‘qitish jarayonida variativ ish rejasini ishlab chiqish va joriy etishning tashkiliy jihatlari
Ma’lumki, o’qitish jarayonlarida o‘rgatish, o‘rganish ta’lim mazmunini tashkil qiladi. Bunda ishtirok etayotgan komponent bir-birlari bilan shunday uzviy aloqadaki, ulardan birini e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Xo‘sh, nimani nimadan boshlash kerak? Ishni o‘rganish yoki o‘rgatishdan boshlaymiz, tabiiy ravishda savol tug‘iladi: nimani (qanday mazmundagi o‘quv materialini) o‘rganmoqchisiz yoki o‘rgatmoqchisiz? O‘rgatish ham, o‘rganish ham asosiy maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim ob’ekti va oxirgi natija mahsuli bo‘lmish ta’lim mazmuniga bog‘liq. Har xil mazmun uni o‘zlashtirishning o‘ziga xos usullari bilan farq qilganligi uchun o‘rganishning qanday bo‘lishi uning mazmuniga bog‘liq, bu esa o‘rganishni tashkil etuvchi o‘rgatuvchiga bog‘liq. Shunday qilib, variativ ish rejalarni ishlab chiqishda o‘rganish, o‘rgatish va ta’lim mazmunining doimiy aloqalari, munosabatlarini izlash, aniqlash maqsadga muvofiq. O‘qituvchi o‘quvchini faollashtiradigan, o‘zi va o‘rganuvchi uchun qulay bo‘lgan yo‘llarni, usul va uslublarni, o‘qitish shakllari, metod va vositalarni izlaydi, ularni takomillashtiradi. Shu boisdan ham «pedagogik texnologiya», «didaktik texnologiya», «ta’lim texnlogiyasi» atamalari qatoridan «variativ talim» atamasi ham mustahkam o‘rin olmoqda. Yuqorida sanab o‘tilgan tarzda o‘rgatish, o‘rganishda ta’lim mazmuni asosiy o‘rin tutadi. Shuning uchun ham, o‘z oldimizga variativ ta’lim ish rejalarni yaratish birinchi galdagi vazifa qilib qo‘yildi. Va keying vazifa shu ish rejalarni tezroq hayotga tatbiq etish mexanizmini yaratishdan iborat. Biroq, e’tirof qilish kerakki, hali Respublikamizda yangi pedagogik texnologiyalarni, ta’lim innovatsiyalarini to‘plash, ular ichidan faoliyatimizda eng ko‘p samara beradiganlarini tanlash, tajriba-sinovdan o‘tkazish va qo‘llash- joriy etishni yo‘lga qo‘yadigan tizim (mexanizm) to’liq shakllantirilmagan.
Muqobil yo'nalishlarning pedagogik tizimlarini birgalikda yashash imkoniyati,
zamonaviy muammolarni hal qilishga qaratilgan turli xil o'quv dasturlari
mavjud an'anaviy tizim bilan bir qatorda texnologiyalarning uzluksizligi hamdir.
Biroq, ta'lim maqsadlarining uyg'un kombinatsiyasi muammosini hal qilishga urinishlar talabalarning shaxsiyatini rivojlantirish va ularning kognitiv sohasini etarli darajada rivojlantirish mavjud talablar turli xil eklektik, tizimsiz ulanishga olib keladi.
Hozirgi vaqtda uyg'unlik muammosini hal qilish imkoniyati mavjud
bir qator shartlarga rioya qilgan holda ta'lim maqsadlari:
- asosiy bilimlarning kombinatsiyasi, ta'limda o'zgaruvchanlikka yo'naltirilgan an'anaviy ta'limga ega bo'lgan;
▪ samarali pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o'qituvchilar tomonidan uslubiy tizimni takomillashtirish davlat tuzumi amalga oshirilishi lozim.
Zamonaviy jamiyatda ta'lim jarayonlarining rivojlanishi, pedagogik tajriba
innovatsiyalar, mualliflik maktablari va innovatsion o'qituvchilar, psixologik va pedagogik natijalar tadqiqotlar zamonaviy jamiyatning o'ziga xos xususiyatiga aylandi. Ba'zi olimlar ta'lim tizimida "jahon amaliyotida misli ko'rilmagan narsa “pedagogik innovatsiyalarning portlashi yuz berdi”⁹, bu erda har bir yangi narsaga e'tibor qaratiladi yo'nalish, har bir pedagogik texnologiya, ta'lim tizimi, ta'lim dasturi ularning hayotiyligini isbotlash muallifning talab va istiqbollariga o'tish, saytda harakatlanish, qidiruv kerak.
Innovatsiyalarning samaradorligi puxta, uzoq muddatli tajriba bilan tasdiqlanadi
va ishlashni baholash bilan ta'limda tajriba tekshiruvi, tashqi ko'rinishini inkor etmasdan va ta'limda o'zgaruvchanlikni rivojlantirish. Ta'lim tizimi, dasturlari va barqarorligi sharoitida darsliklar juda yuqori sifatli ta'lim va tarbiya bilan ta'minlanishi, ehtimol, samarali muloqot va eng yaxshi o'qituvchilar tajribasini tarqatish mumkin¹⁰.
Turli xil ta'lim muassasalarining paydo bo'lishi, ijtimoiy muhitni chuqurlashtirishga yordam beradi odamlar o'rtasidagi farqlar va elita tipidagi madaniyatni rivojlantirishga yordam beradi¹¹.
Jamiyatda kuzatilgan ijtimoiy tabaqalanish va ijtimoiy-madaniy tabaqalanish yaqinda, har bir talaba uchun teng boshlang'ich imkoniyatlar yaratishni kamaytiradi.
Turli xil yangi yondashuvlar, ta'limning pedagogik modellari turlari
ular mavjud bo'lgan shaxsga, ya'ni yosh avlod ular bilan bog'liq ravishda farqlanadi . Izchil amalga oshirilgan o'zgaruvchanlik strategiyasi
ko'p jihatdan psixologik to'siqlarni olib tashlash, iloji boricha farqlash va
o'quv jarayonini individuallashtirish, uni talabalarning xususiyatlariga moslashtirishdir¹².
Hozirgi vaqtda ta'limning o'zgaruvchanligi o'rta maktabdan tashqarida, hamma narsa oliy ta'limning o'zgaruvchanligi muammosi yanada faol o'rganilmoqda, variativ o'quv dasturlari va variatsion darsliklar ishlab chiqilmoqda¹³ .
Biroq, ularni umumta'lim va oliy maktabga kiritish yo'lida jiddiy qiyinchiliklar. Tayyor bilimlarni uzatish ta'limning asosiy vazifasi jarayoni bo'lib qoladi, an'anaviy ta'limni tashkil etishning funktsional ahamiyati va jozibadorligi kamayadi.
Ba'zi olimlar o'zgaruvchanlik g'oyasining progressivligini ta'kidlashadi va " mavhum-akademik fanlarning an'anaviy komponenti orqasida, 70-yillarning to'plamlari uchun, hech kim: na yuqori byudjet haqida distribyutorlar, na soliq to'lovchilar to'laydi.
O'zgaruvchan ta'limning rivojlanishi:
▪ maktab va o'quvchini tanlash;
▪ qo'shimcha ma'lumot yaratish orqali o'quvchilarni ta'lim mazmuniga tushirishni, mustaqil saylanadigan yo'nalishlar bo'yicha o'qish uchun imkoniyatlar yaratishni ta'minlaydi¹⁴.
Teng boshlang'ich imkoniyatlarni yaratish va mavjudlikni oshirish uchun o'zgaruvchanlik sharoitida sifatli ta'lim quyidagi vazifalar hal qilishi kerak:
▪ "maktabgacha ta'lim", ya'ni tayyorgarlik sinfining joriy etilishini ta'minlash
(erta) rivojlanish;
▪ ta'lim sifatini baholashning umummilliy tizimini shakllantirish va amalga oshirish dasturlari;
▪ ta'lim muassasalarining turli tashkiliy-huquqiy shakllarini ko'paytirish orqali ta'lim tashkilotlar iqtisodiy mustaqilligini oshirish uchun sharoit yaratish.
So'nggi o'n yilliklarda yuz bergan o'zgarishlar ta'lim muassasasi, jamiyat va jamiyat o'rtasidagi munosabatlar yangi ta’lim tizimlarini talab qildi. Ijtimoiy institutga buyurtma, oilaviy so'rovlar, va jamiyat ta'lim vazifalarini belgilaydi.
Oila tarkibi tipologiyasi va umumiy ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda mamlakat vaziyatlari bugungi kunda ta'lim muassasalari talabalarning rivojlanishi, tashkiliy va me'yoriy hujjatlarni tayyorlash, o'z uslublarini belgilash, bola va ota-onalar bilan munosabatlar konsepsiyasini, o’z dasturini tanlaydilar.
Variatsion ta'lim muassasalari turli xil o'quv dasturlarini yaratish uchun imkoniyatlar ochdi.
Ijtimoiy-pedagogik jarayonlardan ajratilgan maktab yo'q.
Umumiy va oliy maktablar, agar kerak bo'lsa, moslashuvchan bo'lib, o'quv jarayoni mintaqaning ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini, aholining ijtimoiy talablari va davlatning ta'lim standartlariga bo'lgan talablari, imkoniyatlar, psixologik xususiyatlarga, qobiliyatlarga va moslashuvchan bolalar moyilligi hisobga olgan holda tashkil etilgan.¹⁵
Umuman olganda, o'zgaruvchan maktab yordamchi maktabga aylanmasligi kerak. Uning asosiy vazifasi shaxsning yaxlit rivojlanishi va shaxsning keyingi rivojlanish va takomillashtirishga tayyorligi¹⁶.
O'zgaruvchan maktab natijalarini o'rganayotgan ko'plab olimlar zamonaviy 7 turdagi maktablarning ta'lim maydoni, ularning har biri ta'lim va ta'limning muayyan modeli:
- an'anaviy va maxsus maktablar;
-gimnaziya-litsey;
- bir yoki bir nechta yo'naltirilgan innovatsion va yangi maktablar ta'lim tizimlari;
-rivojlanish turi va tarixiy va madaniy maktablarni keltirib o’tadilar.
Ta'limning o'zgargan mazmunini, yo'nalishini amalga oshirish zarurati talabalarning shaxsiyatini rivojlantirish, maktab va universitetni shaxsni rivojlantirishga yo'naltirish o'qitish turli xil ta'lim yondashuvlarining tiklanishiga olib keldi. Shuningdek, maktabning pedagogik tizimining variantlari alternativ ta'limdir.
Noan'anaviy yondashuvlarga asoslangan har qanday ta'lim muassasasi, g'oyalar, "muallifning pedagogik tizimlariga taalluqli bo'lishi mumkin, uni muallif maktabi deb atash mumkin"¹⁷.
Ta'lim muassasalarining yangi turlari odatda talabalarning individual ehtiyojlari va manfaatlariga muvofiq tanlovni ta'minlaydi.
Maktablarning bir qismi innovatsion eksperimental dasturlarni ishlab chiqish huquqidan foydalandi.
"Gimnaziyalar" va "litseylar" mustaqil maktab turlari sifatida mustahkam o'rnashgan. Ular o'rta maktablar bilan birga yashaydi va o'n bir yillik maktabni qamrab oladi.
Xorijiy pedagogika, talabalarni mavzular bo'yicha tanlash va taqsimlashga asoslangan ularning bilim qobiliyatiga bog'liq kontseptual g'oyalar shuningdek, turli xil maktablarni rivojlantirish modellarini taklif etadi.
Natijada, har bir ta'lim muassasasi rivojlanish modellarining beshtadan birini tanlaydi:
-tanlash
- sahnalashtirish;
-"aralash qobiliyat";
- integrativ;
- innovatsion.
Har bir model o'zaro bog'liq bo'lgan mos keladigan elementlar guruhi sifatida tushuniladi:
▪ talabalarni boshqarishning maqsadlari, mazmuni, aniq maqsadlari;
▪ talabalarni guruhlash usullari;
▪ test usullari, o'quv jarayonini baholash¹⁸
Ta'lim tizimini diversifikatsiya qilish va mintaqalashtirish tendentsiyalari
ta'lim mazmunini farqlash: ya'ni o'quv rejalari va dasturlari, C sinflarining paydo bo'lishi turli profillar. Xususan, ta'lim muassasalarida kimyo darslari
biologik, gumanitar Profil, shuningdek cheklangan bolalar uchun sinflar.
Ta'lim muassasalari Profil sinflarini yaratishni rejalashtirmoqdalar talabalar va ularning ota-onalariga amalda tanlash huquqini beradi, o'zgaruvchan ta'limni amalga oshiradi.
Standartlarni saqlab qolgan holda ta'lim mazmunini amalga oshirishda muhim rol o'ynaydigan didaktik vosita - bu maktab darsligi, bu o'zgaruvchanlik sharoitida ayniqsa muhimdir.
Materialning dinamikasi sizni eng ko'p talabalarning individual qiziqishi va kognitiv moyilligi hisobga olish va rivojlantirishga imkon beradi.
Chuqurlashgan darsliklarni bilim darajasi, intellektual sohani rivojlantirish bo'yicha farqlash, maktab o'quvchilarida o'zaro tushunishni murakkablashtiradigan dunyoning turli xil rasmlarini shakllantirish ijtimoiy o'zaro ta'sir ta'lim mazmunini yangilash uchun zarur shartga aylanadi.
Zamonaviy darslik tobora ko'proq uslubiy apparat bilan jihozlangan axborot assimilyatsiyasini tashkil qilish kerakligini taqazo etmoqda.
So'nggi o'n yillikda universitet ta'lim amaliyotida muayyan fan bo'yicha o'qitish, ta'limni farqlashni o'z ichiga oladigan o'quv g'oyasi amalga oshirildi:
Didaktik vositalar tizimi bo'lgan uslubiy majmua (UMK) o'z ichiga olgan materiallar:
▪ talabalar uchun darsliklar;
▪ seminarlar;
▪ ma'lumotnomalar va ma'lumotnomalar, lug'atlar;
▪ formulalar va jadvallardagi narsalar;
▪ ilmiy-ma'rifiy va ko'ngilochar kitoblar;
▪ multimedia vositalari;
▪ uslubiy qo'llanmalar va ish daftarlari;
▪ dasturiy-uslubiy materiallar to'plamlari;
▪ "bitiruvchilarni tayyorlash sifatini baholash" to'plamlari;
▪ imtihon materiallari va bukletlar;
▪ tekshirish va tekshirish ishlari;
▪ sinov to'plamlari.
Umuman olganda, "UMK" kontseptual bazasi didaktik to'plamlarga asoslangan,
ta'lim va ularning mazmuni va dizayni uchun ijtimoiy buyurtma va boshqa talablar, shuningdek u muayyan printsiplarga bo'ysunadi.
Zamonaviy "UMK" ning mualliflari quyidagi tamoyillarga tayanishi kerak :
- davlat ta'lim standartiga muvofiqligi;
-ta'lim tizimini rivojlantirish, ya'ni o'zgaruvchanlik, ko'p darajali, insonparvarlik;
-o'quv jarayonini farqlash va individuallashtirish;
-zamonaviy fanning ilmiy yutuqlariga rioya qilish;
- tarkibning optimal hajmi va murakkabligi;
- konsentrik qurilish kurslariga o'tishda davomiylik: bosqichlar orasida, ob'ektlar orasida;
- davlat ta'limi maktab va universitet tarkibiy qismlarining birligiga muvofiqligi.
Bunday to'plamlar ta'limda shaxsiy yondashuvni eng samarali tashkil etish
yordam beradi:
▪ turli darajadagi o'qishga tayyor bo'lgan talabalar bilan ishlash;
▪ talabalar bilan o'quv ishlari tizimini aniqroq va maqsadli ravishda olib borish.
O'zgaruvchan ta'limning rivojlanish tendentsiyalari tahlili shuni ko'rsatadiki, o'zgarishlar asosan, ko'pchilik ta'siri ostida sodir bo'ladigan fanning shakllanishining ijtimoiy-tarixiy sabablari, aniq tarixiy qonunlari ta'lim mazmuni va usullari bilan bog'liq.
XX asrning 70-yillarida ta'lim mazmuni, bilim, ko'nikma va boshqalar bilan bir qatorda ko'nikmalar (zun), rivojlanayotgan va kuchaytirishni ta'minlaydigan yangi komponentlar kiritilgan ta'limning ta'lim funksiyasi. Ta'limning gumanistik shakllarining paydo bo'lishi, nazariya va amaliyot V. A. Suxomlinskiy tomonidan katta hissa qo'shgan, umumlashtirishning keng to'lqini
Sh. A. Amonashvili, I. P. Volkova, L. S. Vygotskiyning ilg'or innovatsion tajribasi
ta'lim mazmunini tanlashga yondashuvlarga sezilarli ta'sir ko’rsatdi.
Hozirgi vaqtda taklif qilingan muqobil yondashuvlar integratsiyaga alohida e'tibor qaratdi, kognitiv va hissiy sohalar va fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan
o'quv jarayoni. Bu an'anaviy ta'lim cheklovlariga qarshi reaktsiya edi.
U ta'limning intellektual jihatlariga, bilim va ko'nikmalar va asosiy mahoratga e'tibor qaratdi.