Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi

3. 5-rasm
Smelfungus – bu doimo hamma insondan shikoyoat qiladigan inson ma’nosida , ya’ni shikoyachi va ayb qidiruvchi ma’nosini bildiradi. Lekin birinchi marotaba inson tomonida eshitilganda biron bir o‘simlik yoki zaamburug‘ degan fikr paydo bo‘ladi.
O‘zbek tilida ham bunday so‘zlar uchrab turadi ,masalan ayiqtovon- bu so‘zning haqiqiy ma’nosini bilish oson bo‘lmaydi chunki bu ayiqning tovoni emas balki o‘simlik nomini bildiradi, yana boshqa misolni ko‘radigan bo‘lsak, bilakuzuk ko‘pchilik bu so‘zni eshitganida taqinchoq deb o‘ylashi mumkin, lekin bu- kaltakesakka o‘xshagan hayvon turi hisoblanadi. Bo‘tako‘z so‘zida inson bu so‘zni birinchi bor eshitganda ko‘zni yani bo‘taga o‘xshagan ko‘zni tushunadi lekin buning ma’nosi kontekstdan anglash qiyin bo‘ladi. Bo‘tako‘z – bu murakkabguldoshlar oilasiga mansub bir yillik o‘simlikdir . undan tashqari, Chingiz Aytmatovning “Bo‘tako‘z” qissasini olsak bu qissani nima haqidagiligini bilish mushul kechadi. Uning o‘simlikmi , ko‘z manosidami bilmaymiz , shoir bu qissasida buloqni bo‘tako‘z deb nomlaydi. Bo‘tako‘z juda ham chiroyli degan gap berilsa , uning qaysi ma’nodaa kelayotganini bilish o‘rganuvchiga qiyinchilik olib keladi.

Haqiqiy ma’no ifodalanmagan.

Kodlanga ma’no: o ‘simlik yoki buloq

Bildirilgan ma’no: ko ‘zni bo ‘taga o ‘xshatish.

Blakirovka ra’siri.

Bo‘tako‘z

3.6-rasm .
Flipp .B.Gouf (1984) fikroga ko‘ra, matndagi so‘zlarni aniqlashda konteks muhim rol o‘ynaydi. Pol Nation va Jeyms Kodi( (1988) tadqiqoti shuni ko‘rsatadiki kotekstda taqdim etilgan ma’lumotlarning ko‘pligi yoki boyligi o‘quvchiga noma’lum so‘zni ” oldindan o‘ylangan tushunchalar” bilan bilmasdan muvaffaqiyatli taxmin qilish imkonini berishi mumkin. Shashi Tharoor (2019), so‘z boyligi bo‘yicha, ma’no va foydalanishni tushunish uchun bitta lug‘atga murojaat qilish shart emas, balki u ishlatilgan kontekstni izlash kerak. Bu degani so‘zni kontekstga bog‘liq holda tushunish mumkin. Masalan: paper clipping, trickle, ghostingva cause playing, bu so ‘zlar no‘aniq ma’noni bildirsada, maxsus jargonni bilgan odamlar ularni tushunishi mumkin.
Bizga ma’lumki, morfologiyaning vazifasi mavjud so‘zlar to‘plamini kengaytirishdir. Qachon so‘z hosil bo‘ladi va bir nechta ona tilida so‘zlashuvchilar tomonidan ishlatiladi va turli holatlarda foydalanuvchi o‘zi oldin duch kelgan so‘zni va o‘rnatilgan so‘zni tan oladi, bu esa tilning leksik normasi yoki leksik konvensiyasi vazifasini bajaradi. So‘z o‘rnatilganda leksiklashgan deymiz. Qo‘shma so‘zlarning leksiklashuvining muhim ta’siri shundan iboratki, “ biri birikmaning elementlariining ma’nosini o‘zgartirishi mumkin. Boshqa har qanday so‘z tufayli saqlanib qolgan so‘z tufayli saqlanib qolgan so‘z leksikada qoladi va foydalanuvchi tomonidan tan olinadi. Bu ulanish qo‘shma so‘zlarning yangisini shakllanishiga turtki beradi. Ushbu so‘zlarni “ omon qolgan “ so‘z asosida tushunish mumkinligi bilish orqali leksikada allaqachon mavjuddir. Shuning uchun Ideallashgan kognitiv model (IKM) juda muhim hisoblanadi.