Maxsus, kasb-hunar ta’limi

Xloropren kauchuk. Bu kauchuk 2-xlor-1,3-butadiyen (xloropren)ning polimerlanishi natijasida hosil bo‘ladi:
nH₂CCCHCH₂  ...СH₂ CCH CH₂ CH₂ CCHCH₂ ...
| | |
Cl Cl Cl
Xloropren past temperaturada polimerlanganda nairit deyiladigan kauchuk hosil bo‘ladi. Xloropren stirol bilan sopolimerlanganda nairit S kauchuk olinadi. Bunday kauchuk- lar benzin va yog‘ ta’siriga, oksidlanishga, issiqqa chidamli bo‘ladi. Shuning uchun ulardan turli xil sanoat buyumlari, transportyor tasmalari, yelimlar tayyorlanadi.
Kauchuklardan turli uy-ro‘zg‘or buyumlari, kiyim-ke- chaklar, ayniqsa oyoq kiyimlar tayyorlanadi. Kimyo sanoatida esa transportyor lenta (tasma)lari, har xil hajmdagi idishlar yasaladi. Bu kauchuk turli agressiv moddalar ta’siriga barqa- ror bo‘lgani tufayli, undan yasalgan asboblarning kimyo sanoatida ahamiyati juda katta.
Hozirgi zamon sanoatining o‘sishi, xalq xo‘jaligining rivojlanishi va turmushning farovon bo‘lishi mamlakatda ishlab chiqariladigan kauchuk miqdoriga bevosita bog‘liqdir.

9.8. Aromatik uglevodorodlar (arenlar)

Karbosiklik birikmalarning eng muhim sinflaridan biri bu aromatik uglevodorodlar hisoblanadi. Aromatik uglevodo- rodlar deb tarkibida benzol halqasi tutgan birikmalarga aytiladi. Molekulasidagi benzol halqasining soniga ko‘ra aromatik uglevodorodlar bir halqali (bitta benzol halqasi tutgan) va ko‘p halqali (bittadan ortiq benzol halqasi tutgan) aromatik uglevodorodlarga farqlanadi.
CH₃ C₂H₅


benzol toluol etilbenzol
bular — bir halqalilar




naftalin antratsen
bular — ko‘p halqalilar.
Bir halqali aromatik uglevodorodlarni ratsional nomen- klatura bo‘yicha nomlashda avval benzol halqasidagi radikallar aytilib, keyin benzol so‘zi qo‘shib o‘qiladi. Masalan:
C₆H₅CH₃ metilbenzol
C₆H₅C₂H₅ etilbenzol
C₆H₅C₃H₇ propilbenzol C₆H₄(CH₃) (C₃H₇) metilpropilbenzol
Xalqaro o‘rinbosarli nomenklatura bo‘yicha nomlaganda halqadagi o‘rinbosarlarning o‘rni raqamlarda ko‘rsatiladi:

CH
³ C H
C₂H₅

2 5

1,2-metiletilbenzol
C₃H₇
1,3-etilpropilbenzol

Undan tashqari, amalda keng qo‘llaniladigan ba’zi bir benzol gomologlari empirik nom bilan ataladi. Masalan, metilbenzol C₆H₅¾CH₃ toluol, dimetilbenzol C₆H₄(CH₃)₂ esa
ksilol deb ataladi. Aromatik uglevodorodlarni radikalini Ar
(aril) deb belgilash qabul qilingan.
Aromatik uglevodorodlar va aromatik birikmalarning boshqa sinflarida, ko‘pincha, ikki va undan ortiq o‘rinbosarlarning bir-biriga nisbatan joylanishi bilan bog‘liq bo‘lgan izomeriya holatlari kuzatiladi. O‘rinbosarlarning bir-biriga nisbatan joylanishiga ko‘ra dialmashingan benzol hosilalari uchta

izomerga ega. Ular benzol hosilasi nomi oldiga orto-, meta-
yoki para- old qo‘shimchalarini qo‘yish bilan yasaladi:
C₂H_{5
C H} C₂H₅
2 5 _{C H}
2 5

orto-dietil benzol (o-dietil benzol)
C₂H₅
meta-dietil benzol (m-dietil benzol)
C₂H₅
para-dietil benzol (p-dietil benzol)

Bir xil o‘rinbosarlar saqlagan uchalmashingan benzol molekulasida o‘rinbosarlar uch xil holatda joylashishi mumkin:

1. 
   O‘rinbosarlar uchta yonma-yon turgan uglerod atom- larida bo‘lgan izomer qator (r) yoki 1,2,3-izomer deyiladi.
   
2. 
   Uchta o‘rinbosardan ikkitasi qo‘shni uglerod atomla- rida, uchinchisi esa ularning biriga nisbatan meta- holatda joylashgan izomer nosimmetrik (asimm yoki as) yoki 1,2,4- izomer deyiladi.
   
3. 
   Uchala o‘rinbosar bir-biriga nisbatan meta-holatda joy- lashgan izomer simmetrik (simm yoki s) yoki 1,3,5-izomer deyiladi.
   

C₂H₅
C H
C₂H₅


C₂H₅


C₂H₅

2 5

C₂H₅
C₂H₅
H₅C₂
C₂H₅

trietil benzol
nosimmetrik trietil benzol
simmetrik trietil benzol

Benzol molekulasining tuzilishini aks ettiruvchi formulani dastlab 1865- yilda nemis kimyogari Kekule taklif etgan:

CH


HC CH

HC CH
CH

Benzol molekulasida uglerod atomlari to‘g‘ri yassi olti- burchakni hosil qiladi, lekin, odatda, u cho‘ziq holda chiziladi. Benzol molekulasining tuzilishini asetilendan hosil bo‘- lish reaksiyasi bilan uzil-kesil isbotlanadi. Tuzilish formu- lasida navbatlashib keladigan uchta birlamchi va uchta ikki- lamchi uglerod-uglerod bog‘lanishlar tasvirlanadi. Lekin bunday tasvirlash benzolning haqiqiy tuzilishini aks ettir- maydi. Haqiqatda benzolda uglerod-uglerod bog‘lanishlar teng qimmatli va ularning xossalari birlamchi bog‘lanishlarning ham, qo‘shbog‘larning xossalariga ham o‘xshaydi. Bu xususiyatlari benzol molekulasining elektron tuzilishi bilan tushuntiriladi. Shunga muvofiq, benzol molekulasidagi har bir uglerod atomida bitta s- va ikkita p- elektron bulutlari gibridlangan (sp²- gibridlanish), ammo bitta p-elektron buluti gibridlanmagan. Uchala gibridlangan elektron bulutlari qop- lanishib -bog‘ hosil qiladi va ular bir tekislikda yotadi. Ulardan ikkitasi o‘zaro, uchinchisi esa vodorod atomining s- elektron buluti bilan qoplanadi. Natijada uchta -bog‘ hosil bo‘ladi (9.1-rasm). Uglerod atomlarining gibridlanmagan