Maxsus, kasb-hunar ta’limi

11.3. Aldegid va ketonlar

O

Tarkibida okso- yoki karbonil gruppasi (—C—) tutgan moddalar aldegid va ketonlarga taalluqli bo‘ladi.

Molekuladagi karbonil gruppasini uglerod atomining bir bog‘i vodorod atomi bilan, ikkinchi bog‘i esa biror radikal bilan birikkan moddalar aldegidlar deyiladi (chumoli aldegid

bundan mustasno) va ular quyidagi formula orqali ifoda-

lanadi:
R– C = O ^{. Bir valentli radikal}
|
H
– C = O ^aldegid
|
H

gruppasi deyiladi.
Uglevodorod radikallarining xarakteriga qarab, aldegidlar to‘yingan va to‘yinmagan, ochiq zanjirli, alisiklik, aromatik va geterosiklik aldegidlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, aldegidlar bitta karbonil gruppasi yoki ko‘p karbonil gruppasi saqlagan bo‘lishi mumkin.

Alifatik to‘yingan aldegidlarni umumiy holda formula bilan ifodalash mumkin.
O
^Cn^H2n+1 ^C
H

Nomenklaturasi. Trivial nomenklaturaga asosan aldegidlar ular oksidlanganda hosil bo‘ladigan kislotalar nomi bilan

ataladi. Masalan, aldegidlarning birinchi vakili
H– C = O
|
H

chumoli aldegid (yoki formaldegid) deb yuritiladi. Chunki u oksidlanganda chumoli kislota (acidum formicum) ga aylanadi. Keyingi gomolog sirka aldegid (yoki asetaldegid) deb ataladi, chunki u oksidlanganda sirka kislota (acidum aceticum) ga aylanadi va hokazo.
Xalqaro o‘rinbosarli nomenklaturaga ko‘ra aldegidlarning nomlari tegishli to‘yingan uglevodorodlar nomiga al- qo‘shim- chasini qo‘shish bilan hosil qilinadi. Masalan, chumoli aldegid metanal, sirka aldegid esa etanal deb nomlanadi. Murakkab hollarda esa aldegid gruppasi tutgan uzun zanjir topiladi va raqamlanadi. So‘ngra radikal tutgan uglerodning holati raqam bilan ko‘rsatilib, radikal hamda uglevodorodli uzun zanjir nomlanadi.
Ratsional nomenklaturaga ko‘ra murakkabroq tuzilgan aldegidlar sirka aldegidining metil guruhidagi vodorod atomlari uglevodorod radikallariga almashinishidan hosil bo‘lgan birik- malar deb qaraladi.
O
H—C—H chumoli aldegid, formaldegid, metanal

O


CH₃—C—H sirka aldegid, etanal O
CH₃—CH₂—C—H propion aldegid, propanal
O
CH₃—CH₂—CH₂—C—H moy aldegid, butanal

O
3 2 1

CH₃—CH—C—H izo- moy aldegid, 2-metilpropanal
CH ₃