Maxsus pedagogika

199

---

Yordamchi maktab o‘quvchilari intizomsizligining oldini olish
M a’lumki, yordamchi maktab o‘quvchilarining ko‘pchiligi xulq-atvori 
buzilgan o'quvchilardir. Yordamchi maktab o ‘quvchilarining sinfdagi 
in tizo m in i m u stah k am lash n i n im ad an boshlash kerak? Avvalo, 
intizomsizlikning kelib chiqish sabablarini topish lozim. Xastalikni 
muvaffaqiyatli davolash uchun kelib chiqish sababini bilish kerak. Albatta, 
sinfda intizomning tubanligiga bir qancha sabablar bo‘lishi mumkin. 
Ko'pincha o'quvchilar o ‘rtasida hamjihatlik bo‘lmagan sinflarda intizom 
past bo‘ladi. Bunday sinflarda intizomni buzuvchi o ‘quvchilar o ‘zlarini 
erkin sezadilar. Ulaming xatti-harakatlari o ‘quvchilar jamoasi tomonidan 
qoralanmaydi, qarshilikka uchramaydi. 0 ‘quvchilarga bo'lgan yagona 
talabning yo‘qligi ham sinfda intizomning tushib ketishiga sabab boiadi. 
Bir o'qituvchi bolalarga talabchanlik bilan yondashsa, ikkinchisi ularning 
intizomiga loqaydlik bilan qaraydi. Uchinchisi esa ayrim o ‘quvchilarga 
talabchanlik bilan yondashib, qolganlarini esa diqqatdan chetda qoldiradi.
Ayrim sinflarda intizomning yomon bo'lishiga o‘qituvchi va sinf 
rahbarlarining tez-tez almashinib turishi, sinfda yoshi katta bo‘lgan 
o'quvchilaming mavjudligi, ko‘chaning ta’siri va boshqa shu kabilar ham 
sabab bo‘ladi. Agar sinf rahbari sinfda intizomsizlikning sabablarini aniqlay 
olsa, uni bartaraf etishning samarali yo‘llarini topa oladi.
Yordamchi maktabda intizomsizlikning oldini olishning hamma uchun 
umumiy bo‘lgan universal usullarini tavsiya etish qiyin. H ar sinfda turli 
usullardan foydalanish, shart-sharoitlardan kelib chiqish, har xil shakl va 
usullaming qo‘llanishi zarur.
Intizomsiz sinflarda ishlash vaqtlarida asosiy diqqatni huquq qoidalarining 
eng muhim talablariga qaratish kerak. Bunda sharqona, milliy odob-axloq 
borasidagi pand-nasihatlar, hadislardan misollar, ertaklar, o ‘zbek xalq 
maqollaridan o‘rinli foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Faqat o‘qituvchi 
bulardan qaysi biri qaysi o‘quvchiga katta ta’sir etish kuchini aniqlab olishi 
kerak. Bulami yordamchi maktab o'quvchilariga tushuntirish bilan cheklanib 
qolmasdan, o‘quvchilardan uni so‘zsiz bajarishni, unga rioya qilishni talab 
etish zarur. Bu borada Prezidentimizning «Ish boshi — intizom, so‘z boshi — 
salom», degan iboralarini shior qilib olish zarur degan fikrdamiz. 0 ‘quvchilar 
bilan aloqani mustahkamlash maqsadida sinf rahbari o‘qishning birinchi kunidan 
boshlaboq ko‘proq sayillaiga olib chiqishi, sinfdagi barcha o‘quvchilar bilan 
birga sinfni jihozlash, ommaviy o‘yinlar tashkil etish, bayramlaiga tayyorgarlik 
ko‘rish, qiziqarli tadbirlar o‘tkazish, «jonli burchak»da o‘quvchilar bilan birga 
bo ‘lish va boshqa tadbirlarni amalga oshirib borish ham intizom ni 
mustahkamlaydi. 0 ‘qituvchiga nisbatan o'quvchilaming mehri, hurmati ortib 
borishi o‘quvchilaiga ijobiy ta’sir etadi.
200

---

Intizom ni buzishning eng ko‘p tarqalgan turi — darslarga kechikib 
kelishdir. 0 ‘quv va m ehnat mashg'ulotlariga loqaydlik bilan qarash, 
darsda gaplashib o ‘tirish, tanaffus vaqtlarida tartib buzish, maktab 
mulkini buzish va hokazo. Ayrim o ‘quvchilaming intizomsiz bo‘lishining 
sababi esa ularning qilmishlari o ‘qituvchi tom onidan e’tiborsiz qolishida, 
ularga nisbatan o ‘z vaqtida jazo berilmasligidadir.
Y ordam chi m aktabda o ‘qituvchilarning asosiy vazifasi shunday 
o'quvchilarga nisbatan sinfjam oasi fikrini uyg‘otishdan iborat. Qayerda 
intizom buzuvchilarga nisbatan ko‘pchilik e ’tibor berib, o ‘z vaqtida 
tartibga chaqirilsa, o ‘sha yerda bundaylar umumiy talablarga bo‘ysunadi 
va o ‘zlarini yaxshi tutib yurishga, tartib buzmaslikka harakat qiladilar.
Ba’zan maxsus maktabda sinf rahbari oligofrenopedagog mutaxassis 
bo ‘lmasa ham shunday hoi ro‘y berishi mumkin. Chunki yordamchi 
m aktab o ‘quvchilarining psixologik h o latlarin i yaxshi bilm aslik, 
o ‘quvchining qanday tashxis bilan kelganini tushunmaslik va o'quvchiga 
qanday individual va differensial yondashishni bilmasligi oqibatida jami 
kutilmagan ko‘ngilsizliklar ham kelib chiqishi mumkin. Shu boisdan 
ham yordamchi maktabda oligofrenopedagog mutaxassis bo‘lishi hozirgi 
kun talabidir. Shuning uchun ham oligofrenopedagog mutaxassislari 
umumiy pedagogika, maxsus pedagogika, umumiy psixologiya, maxsus 
psixologiya, patologiya, anatom iya, oligofreniya klinikasi va boshqa 
shunga o ‘xshash fanlardan m a’lum ot oladilar.
Yordamchi maktab o ‘quvchisining bosh miyasida bilish faoliyatining 
qay darajada jarohatlanganligi va o ‘quvchining emotsional iroda-sferasi 
holatiga qarab individual yondashilgan holdagina yordamchi maktabda 
ta ’lim-tarbiya ijobiy natijalar beradi. Yordamchi maktabning korreksion 
rivojlantirish maqsadlari ham shu bilan belgilanadi.
Ko‘pincha qo‘zg‘alishi kuchli bo'lgan bolalar sinfda intizomga rioya 
qilmagan o ‘quvchilar bo‘ladilar. Bunday o ‘quvchilarni o ‘qituvchilar 
jam oa ishlariga - «jonli burchak»da jonivorlarga, baliqchalaiga qarashga, 
parvarish qilishga o ‘rgata boradilar. Yoki qiziqarli topshiriqlar berish 
bilan ularni jalb qilish mumkin. Bunday o ‘quvchilami sistemali tarzda 
ishlashga, uyda ham vaqtini to ‘g‘ri taqsimlashga o ‘rgatish zarur. Bo‘sh 
qolgan bola g‘ayratini sig'dirolmay, o'zini o ‘rinsiz ishlarga urishi mumkin.
B a’zi hollarda m aktab qoidasini bilm aslik, intizom talablarini 
tushunmaslik, maktabda, ko‘chada va jamoat joylarida o'zini tuta bilmaslik 
natijasida ham intizomning buzilish hollari sodir bo‘lishi mumkin.
Yordamchi maktabda faqat yomon xulqli bolalar bo'ladi, degan fikr 
noto‘g‘ri, albatta. Yordamchi maktabda tartib va intizomni buzish hollarini 
oldini olishga qaratilgan profilaktik tadbirlarning ahamiyati ham g‘oyat 
katta. Yordamchi maktabda shunday o ‘quvchilar borki, agar ularda 
m aktabda, turm ushda tartib saqlash ko'nikm asi shakllanm asa, u
201

---

to ‘satdan maktabda va maktabdan tashqari joylarda intizomni buzib 
qo‘yishi mumkin.
Shu bois y o rd am ch i m ak tab o ‘q u v ch ilard a ongli in tizo m n i 
tarbiyalash madaniy xulq ko‘nikmalarini sharqona milliy tarbiya asosida 
shakllantirish bilan bog‘liqdir. Intizomli o ‘quvchi o‘rtoqlari va kattalarga 
nisbatan hurm at-ehtirom ko‘rsatadi, g‘am xo‘r b o ‘ladi. Jamiyatimizda 
qabul qilingan axloqiy mezonlarga rioya qiladi. Bunday o ‘quvchilarni 
yuksak madaniy xulqqa o ‘rgatish oson. Tantiq, o ‘zin i-o ‘zi idora eta 
olmaydigan o ‘quvchilarni axloq-odobga o ‘rgatishda qiyinchilikka duch 
kelinadi.
B u nday o ‘q u v c h ilar x u lq id a q o ‘p o llik , k a tta la rg a n isb a ta n
hu rm atsizlik sezilib tu rad i. B unday o ‘qu vch ilarn i o ‘q itu v ch ilar 
muntazam holda hamisha jamiyatimizda qabul qilingan madaniy xulq 
qoidalariga rioya qilishga o'rgatib borishi lozim.
Buning uchun yordamchi maktab o ‘quvchilarini odobga, hurmatga, 
m ehnat madaniyatiga o ‘rgatish, ularning nutq-m uom ala madaniyatini 
va didini o ‘stirish, jamiyatda o ‘zini yaxshi tuta bilishga o ‘rgatish lozim. 
0 ‘quvchilarni baham jihatlikda m ehnat qilish, bir-birlari bilan inoq 
bo'lishga, g‘amxo‘r, lekin o ‘ziga va boshqa o ‘rtoqlariga nisbatan talabchan 
b o ‘lishga o £rgatish zarur.
Bu borada Abu Ali ibn Sino o ‘zining ilm va axloqqa doir «Tadbiri 
manzil» risolasida e ’tiborga molik fikrlar bildirgan. Ibn Sinoning ta ’lim 
berishicha, ilm va axloqiy fazilatlar o ‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi. Yo‘qdan 
bor bo‘lmaydi. Imkoniyatsizlik tasodifan imkoniyatga aylanmaydi. Olloh 
inson vujudini, uning ichki olamini zaruriy bir tarzda o ‘z nuri Ha 
munavvar qiladi.
Natijada ilm va axloqiy fazilatlar muayyan qadriyatlarga aylanib, 
yaratuvchining karami sifatida uning qudrati va mehribonligidan kishilarga 
saboq beradi, chunki barcha mavjud narsalar, m o‘jizaviy hodisalar 
behudaga yaratilmagan.
Tangri tom on id an ojiz bir m avjudot sifatida yaratilgan inson 
ko‘pchilik hayvonlar bilan raqobatga kirisha olmaydi.
Lekin shunga qaram asdan u jonzotlar orasida markaziy o £rinni 
egallaydi. Olamni obod qilish va ilohiy karamdan bahram and bo‘lishga 
vakil qilingan. U o ‘zining tashqi tuzilishi, jussasi b ilan boshqa 
jonzotlardan (hayvonlardan) ajralib turadi. K o‘p hollarda insonni 
jism onan kuchli va baquw at bo'lgan hayvonlardan ustunligining boisi 
nim ada degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Ibn Sinoning flkricha, tangri 
insonga shunday kuchni in ’om etdiki, u orqali ezgulik («xayr»)ni 
yomonlik («sharr»)dan, aqliy kamolot — yetuklik («rashod»)ni yolg‘on- 
yashiq, adashuvdan («gumrohiy») farq eta olish imkoniyatini paydo 
qildi.
202

---

Aql tufayligina inson hayoti — kishilaming turmush tarzi hayvonlaming 
yashash tarzidan tubdan farq qiladi va tarbiya asosida tobora mazmunli, 
jozibali, nurafshon b o 'la boradi. Ilm cheksiz rag‘bat, sabr-qanoat, 
qiyinchiliklarga sabr-chidam, maqsad sari doimiy intilish, aql — donolik 
bilan ham kor va hamnafasdir. Inson g ‘aroyib chehra, tashqi qiyofa 
sohibigina b o ‘lib qolmasdan, shu bilan bir qatorda, yuksak axloqiy 
qadriyatlarning ijodkori sanaladi. Demak, bu borada shoir ta’biri bilan 
aytganda, «Odam bo'lib keldik, odam bo‘laylik, elu yurt dardiga malham 
bo‘laylik».
Inson qadrini oshiradigan, jamiyatda hurmatga sazovor qiladigan 
u n in g ichki m a d an iy atid ir. S h un in g u ch u n y o rd am ch i m aktab 
o'quvchilarining xulq madaniyatini tarbiyalash, ularning sharqona axloqiy 
qiyofasini shakllantirishim iz d o ‘stlik, birodarlik, m ehnatsevarlik, 
hayolilik, insonparvarlik, m ehr-m uruvvatlilik, vijdoniylik, im on- 
e’tiqodlilik, vatanparvarlik va boshqa sharqona davr talabi ruhida tarbiyalash 
bilan xush xulqli bo‘lishga o ‘rgatish bog‘liqdir.