Maxsus pedagogika

0 ‘qitishda onglilik va faollik tamoyili
0 ‘qitishda onglilik va faollik tamoyili didaktikaning juda muhim tamoyili 
hisoblanadi. Bu tamoyilning mohiyati quyidagilardan iborat: ta’lim o‘quv 
materialini o ‘quvchilarning to‘liq tushunishlarini ta’minlashi, o‘quvchilarda 
o ‘qishga nisbatan ongli munosabatni tarbiyalashi kerak, fikrlashda ijod va 
mustaqillikni hamda o ‘zlashtirilgan bilim, malakalami amaliy faoliyatda 
faol ishlatish ko‘nikmasini rivojlantirmog‘i kerak.
Yordamchi maktab sharoitida bu tamoyilni amalga oshirishda o‘qituvchi 
bir qator qiyinchiliklarga duch keladi. Aqli zaif o ‘quvchilar bilan tegishli 
tarbiyaviy ish olib borilmasa, ularda o ‘qishga nisbatan qiziqish paydo 
bo‘lmaydi. Bu narsa ko‘pincha ommaviy maktab sharoitida o ‘qishda 
muvaffaqiyatsizlikka uchrashi natijasida bo‘ladi, buning ustiga, o ‘qishga 
nisbatan salbiy munosabat ozmi-ko‘pmi yangi sharoitda ham birmuncha 
vaqtgacha saqlanishi mumkin.
Aqli zaif bolalarda o ‘qishning ijtim oiy aham iyatini tushunish 
qiyinlashgan va bu ancha kech hosil boladi. Bundan mutlaqo aniqki, ta’limda 
onglilik tamoyilini amalga oshirishda o'qituvchining birdan-bir vazifasi aqli 
zaif bolalarda o‘quv ishiga to‘g‘ri munosabatni tarbiyalashdan iborat boladi.
Aqli zaif bola o‘zi uchun yengilroq bo'lgan ta’lim olish sharoitida o‘quv 
materialini tushunishi bilanoq o ‘qishda shubhasiz muvaffaqiyatlar paydo 
bo‘la boshlaydi va bu muvaffaqiyatlar ta’siri ostida undagi o‘qishga bo‘lgan 
salbiy munosabat tez fursatda yo‘qotiladi.
0 ‘quvchilaming o‘qishga munosabati ulaming o‘qishga diqqat-e’tibor 
berishida, unga qiziqishida, qiyinchiliklarni bartaraf qilish uchun iroda 
kuchini sarflashga tayyor ekanligida ifodalanadi. Bundan tashqari, o ‘qishga 
ijobiy munosabatda bo‘lish o‘quvchiga o‘rganayotgan materialning ahamiyati 
qanchalik tushunarli ekanligiga, bu material o ‘quvchi qiziqishlarining 
o ‘qishdan tashqari sohasi bilan qanchalik bog‘liqligiga, o ‘qituvchi materialni
67

---

qanchalik aniq va tushunarli qilib bayon etishiga, o‘qitish usullarining 
qanchalik xi]ma-xi] ekanligiga bog‘liq.
Yordamchi maktab o ‘quvchilarida o ‘qishga mumkin qadar ertaroq 
qiziqish uyg‘otish kerak. Buning uchun o'quvchilaming o ‘quv materialini 
to ‘liq tushunib o ‘zlashtirishlari talab qilinadi. Bu jihatdan yordamchi 
maktab o ‘qituvchisi ayrim qiyinchiliklarga duch keladi. Chunki debil 
bolalar uchun aqliy yetishmovchilik xarakterlidir. Bu hoi ularda mavhum 
umumiashtirishga, atrof-muhitdagi narsalar bilan voqealar o ‘rtasidagi 
aloqa va bogiiqlikni belgilay olmaslikka, tahlil va tasnif qilishga qobiliyat 
yo'qligida ifodalanadi.
M a’lumki, o ‘quv materialining m a’nosiga tushunib esda olib qolish 
faqat zarur bo‘libgim qolmasdan, shu bilan birga mexanik esda olib qolishdan 
beqiyos darajada samaraliroqdir. 0 ‘quvchi ulg‘ayib borgani sari uning aqliy 
faoliyatida m a’nosiga tushunib esda olib qolish tobora katta rol o ‘ynaydi. 
Oligofrenopedagogika aqli zaif bolalar bilish faoliyatining rivojlanishini 
to'xtatuvchi rasmiy mashq qildirish asosida o ‘qitish g'oyasini keskin rad 
qildi hamda ta’limning onglilik tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiqligini 
va mumkinligini isbot etdi.
Shuning uchun aqli zaif bolaning maktabga birinchi kelgan kunidan boshlab 
aqliy rivojlanishini ta’minlash kerak. Bunga erishish uchun yordamchi maktabda 
har qanday fanni o‘qitish shunday tuzilishi kerakki, o ‘quvchilarga ayrim 
bilim va malakalarni beribgina qolmay, ulaming aqliy kamchiliklarini ham 
to‘g‘rilashi lozim. Bunda bolaning tahlil va tasnif qilish qobiliyatini asta-sekin 
vujudga keltiruvchi korreksion pedagogik usullar muhim ahamiyatga ega.
0 ‘quvchi biror umumiy qoidani, kuzatilgan dalillami va hodisalami 
taqqoslash hamda ulardagi o'xshashlik va farqlami yuzaga chiqarish tufayli 
o ‘zlashtiradi.
Taqqoslash har qanday tafakkurning asosidir. 0 ‘qish va o ‘rganishdagi 
muvaffaqiyat ko‘p jihatdan aqli zaif o‘quvchilarda taqqoslash, ya’ni 
o‘xshashlik va farqni ko‘ra bilish malakasining paydo bo‘lganligiga bog‘liqdir.
Psixologlarimiz o ‘quvchilarning bilish faolligini oshirish uchun 
taqqoslashning (qiyoslash va qarama-qarshi qo‘yishning) rolini batafsil 
aniqlab chiqdilar. Bu usul umumlashtiruvchi tafakkur uchun g‘oyat 
samaralidir. Shu sababli «farqini top» mazmunidagi topshiriqlar darslarda 
keng qo‘llanishi lozim.
0 ‘quvchi bayon qilinayotgan yangi materialni passiv holda idrok 
qilmasdan, balki faol yondashgan holdagina berilgan bilimni to‘la, ongli 
ravishda o ‘zlashtirishi mumkin. Masalan, biror arifmetik qonunni— 
qo‘shishning o ‘rin almashtirish qonunini umumlashtirishda o ‘quvchi 
qo‘shishga doir misollar yechib, qo‘shiluvchilaming o‘mini almashtirishdan 
yig‘indining o‘zgarmasligini o‘zi topsa, shundagina umumlashtirishni ongli 
ravishda o‘zlashtirgan bo‘ladi.
68

---

Faollik faqat fikrlash jarayoniga (o'quvchidan tushunchalar va qonunlami 
o‘zlashtirish talab qilinganda) ijobiy ta’sir ko‘rsatibgina qolmay, balki esda 
qoldirish jarayoniga ham ta’sir etadi, eslab qolish qobiliyatini oshiradi, 
unumli esda qoldirishga yordam beradi.
Aqli zaif o‘quvchi o ‘qish jarayonida faol bo‘lishi uchun, birinchidan, 
unga o‘qish ishida mustaqillikka keng imkoniyat berish, ikkinchidan, uni 
unumli usul bilan mustaqil ishlashga o ‘igatish, uchinchidan, unda mustaqillikka 
intilishni uyg‘otish kerak, buning uchun unda tegishli ichki intilishni vujudga 
keltirish, ya’ni berilgan vazifalami yechishga mustaqil, ijodiy tarzda harakat 
qilishini hayotiy muhim vazifaga aylantirish lozim.
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, ta’limda onglilik va faollik 
tamoyili aqli zaif boladagi nuqsonlarni tuzatishda yordamchi maktab 
ta’limining zaruriy sharti hisoblanadi.