Maxsus pedagogika

shaxsining o ‘ziga x o s xususiyatlari: aqliy yetishm aslik darajasi va 
qoldiqlari, axloqiy tasawurlar, tushunchalar, ij'timoiy motivlar, o ‘zlariga 
tanqidiy qarashning yo ‘qligi bilan belgilanadi. B unday q ator nuqsonlarni 
to ‘g ‘rilash uchun q a t’iy reja asosida ish olib borish darkor. N uqsonli 
bolalarni axloqiy tarbiyalash u c h u n quyidagi asosiy tam oyillarga rioya 
etish alohida aham iyatga ega:
1. M a’lum toifadagi nuqsonli bolalarga tegishli um um iy va individual 
xususiyatlami aniqlash uchun ulami atroflicha o ‘rganish. Birlamchi va 
ikkilamchi nuqsonlarni tahlil etish.
2. Nuqsonli bolalarning nisbatan saqlangan, kuchli imkoniyatlarini 
aniqlash va shunga tayangan holda ish olib borish.
3. Pedagogikjarayonning bolalardagi nuqsonlarni to ‘g‘rilash va ulam ing 
o ‘rnini to ‘ldirishga qaratilishi. Asosiy e ’tibomi tarbiyaga oson beriladigan 
ikkilamchi nuqsonlarga qaratish.
4. Turli toifa nuqsonlilarga alohida-alohida m unosabatda b o ‘lish, ayrim 
bolalarga individual yondashish.
Oligofrenopedagogikada aqli zaif bolalarni axloqiy tarbiyalash masalasi 
atroflicha ochib berilmaganligini inobatga olib, ular bilan olib boriladigan 
u n u m li ish u s u lla rin i q id irib to p is h k erak . Y o rd a m c h i m a k ta b
o ‘quvchilarining axloqiy tarbiyasi turm ush va faoliyatning turli sohalarida 
amalga oshiriladi. Aqli zaif bolalar oilada, tengdoshlari orasida, yordam chi 
m aktablarda, ko‘chada axloqiy ta ’sirni sezadilar. K o‘pincha bu ta ’sir 
axloqiy talablarga m onand bo ‘lmaydi. Yuksak axloqiy shaxsni surunkali 
tarzda, sobitqadamlik bilan tarbiyalash yordam chi m aktabda, uyushgan 
bolalar jam oasida ro‘y beradi. Yordamchi maktabda shaxsni har tom onlam a 
kamol toptirishga qaratilgan maxsus tuzatish — tarbiyaviy ishlar amalga 
oshiriladi. Y ordam chi m aktab o ‘qituvchilari, tarbiyachilari aqli zail 
o ‘quvchilarni hayotga, m ehnatga tayyorlar ekanlar, ularni h a r vaqt 
kam tar, halol, o ‘zlarining his-hayajonlarini jiiovlab turishga, V atanni 
sevishga, o ‘zi uchun va jam iyatim iz uchun m ehnat qilishga, odam larga, 
atrof-m uhitga nisbatan m ehribon va g‘am xo‘r b o iis h g a o ‘rgatadilar. Ana 
shu va boshqa m a’naviy fazilatlar axloqiy jihatdan tarbiyalangan shaxsga 
xos bo‘ladi. Yordamchi maktabning maxsus tarbiyaviy faoliyati ana shunday 
shaxsni tarbiyalashga qaratilgan bo'lib, u axloqiy tarbiyaning quyidagi 
vazifalarini hal etadi:
— axloqiy ongni, m ustahkam axloqiy e ’tiqodni tarbiyalash;
— yordamchi maktab o ‘quvchilarining Vatanga, jamiyatga, m ehnatga 
m unosabatini anglab olishga qaratilgan axloqiy tuyg‘ulami tarbiyalash;
141

---

— o ‘quvchilami tanqidiy fikrlashga o ‘rgatish;
— odob ko‘nikmalari va odatlarini tarbiyalash.
Axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi va vazifasi har bir bolada faol 
hayotiy nuqtai nazar hosil qilishdan iborat.
Yordamchi m aktab tarbiyaviy ishining um um iy tizimida o ‘quvchilarda 
axloqiy xislatlami tarbiyalash eng murakkab va shu bilan birga m as’uliyatli 
vazifadir. Chunki aqli zaif o‘quvchilaming ijtimoiy foydali m ehnatda ishtirok 
etish samarasi o ‘quvchilarda axloqiy xislatlar qanchalik tarbiyalanganligiga 
bog‘liq bo‘ladi.
Axloqiy tushunchalar odam xulqining 
m e ’y o r i 
va malakalari, uning 
m ehnatga bo'lgan m unosabati, intizomliligidadir. Bulam ing ham m asi 
tarbiya natijasi, bolaga maktab, oila va atrofdagilaming murakkab va doim o 
ta ’sir etish natijasidir. Shuning uchun aqli zaif bolada m a’lum bir axloqiy 
sifatni vujudga keltirish m aqsadida rejalashtirilgan, maqsadga qaratilgan 
maxsus pedagogik ta ’sim i tashkil qilish m uhim ahamiyatga ega. Aqliy 
nuqsonli bolalarni axloqiy tarbiyalashda yordam chi m aktab oldida turgan 
vazifalardan biri —o ‘quvchilarning xulqida, o ‘qishida va m eh n atid a 
intizomlilikni tarbiyalashdan iboratdir. Intizom lilik murakkab xislatdir. 
U n i sh ak llan tirish b ir n e c h a b o sq ich d a am alga oshiriladi. K ichik 
o ‘quvchilarda oddiy b o ‘ysunishdan tortib, katta o ‘quvchilarda xulq 
talablarini ongli ravishda bajarishdan iborat. Aqli zaif bolalarni axloqiy 
tarbiyalash tizim ini yaratishda defektologlarimiz bu bolalarning bilish 
imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.
Y ordam chi m aktablardagi axloqiy tarbiyaning o ‘ziga xosligi aqli zaif 
bolalarning rivojlanish xususiyatlari, ya’ni ular bilish faoliyatlarining 
o ‘ziga xosligi, hissiy-iroda sohalarin in g rivojlanm aganligi, xarakter 
shakllanishining o ‘ziga xosligi bilan belgilanadi. Quyida shularga to ‘xtalamiz.
Aqli zaif bolalar bilish faoliyatining buzilishi natijasida ularning 
tev arak -atro f bilan m unosabati qiyinlashadi. N atijada aqli z a if bola 
yordamchi maktabga qabul qilinishida yetarli darajada axloqiy tajribaga ega 
b o ‘lmaydi. U haqiqatni bilishda ularni tushunib yetmaydi, kishilar va 
ijtimoiy hayot voqealari o ‘rtasidagi m unosabatni tushunm aydi. Xulq- 
atvor norm a va qoidalarini tahlil qilish uchun yetarlicha axloqiy tasavvur 
va tushunchalarga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun u o ‘z xulq-atvorini 
atrofdagilar xulq-atvori bilan taqqoslay olmaydi. U yoki bu m uom alaning 
oqibatini o ‘zicha aniq tasavvur etolmaydi. Axloqiy istaklarga to ‘g ‘ri baho 
b e ra olm aydi. B ularning h am m asi aqli zaif bo lalarn in g x u lq -atv o r 
norm alari buzilishiga, axloqiy nojo‘ya qiliqlar qilishiga olib keladi. Lekin 
yordam chi m aktab ta ’limi jarayonida yuqoridagi bu nuqsonlar nisbatan 
im kon qadar tuzatilib boradi. Aqli zaif bolalarning tafakkuri, nutqiy 
q iziqishlari bilan birga axloqiy sifatlari ham takom illashib boradi. 
Y ordam chi m aktabni bitirish arafasida aqli z a if bolalar hayotda o ‘z
142

---

o ‘rin la rig a ega b o ‘la b o sh la y d i. J a m o a d a x u lq -a tv o i n o im a siiii 
o ‘zlashtiradilar. Shundan e ’tiboran bu bolalarda m ehnatga nisbatan lo'g' ri 
m unosabat ham shakllana boshlaydi.
Aqli zaif bolalardagi o ‘ziga xos hissiy-irodaviy sifatlar ham ulami axloqiy 
tarbiyalashda qiyinchilik tug‘diradi. Shuning uch un oligofrenopedagog 
o ‘quvchilarning individual xususiyatlarini bilgan holda ularning har biriga 
alohida yo‘l tutishi lozim. M a’lumki, turli nuqsonli bolalarning hissiy- 
irodaviy sohalari bir-birlariga t o ‘g‘ri kelm aydi. Birovlari to rtin ch o q , 
uyatchan, kamgap, yig‘loqi bo ‘lsalar, birovlari shaddot, qaysar, bezbet, 
uyatsiz bo‘ladilar. Albatta, bularning har biriga o ‘zicha munosabat kerak. 
Bunday holda individual ish rejasini belgilash talab etiladi. Ba’zan bolalarni 
haddan tashqari avaylab-asrash kerak b o ‘lsa, b a ’zan haddan tashqari 
qattiqqollik oqibatida qator salbiy xislatlar shakllanib boradi. Ba’zi oilalarda 
esa bolalar o ‘qiy olmaydi, bola nuqsonga ega bo‘lganligi sababli ayash qabilida 
ish tutadilar. Natijada bolalarda m ehnatga nisbatan salbiy axloqiy xislatlar 
shakllanib boradi. Bulami faqat bolaga nisbatan to ‘g‘ri munosabatda bo‘lish, 
uning individual xususiyatlarini ch uq u rro q o ‘rganish bilan yo ‘qotish 
m um kin.
H issiy -iro d av iy k a m c h ilik la r bilan bogM angan axloqiy tarb iy a 
qiyinchiliklarini yo‘qotish maqsadida aqli zaif bolalarni ishlab chiqarish va 
jam oa orasida ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish katta ahamiyatga ega.
Aqli z a if b o la la r x araktcrid ag i k a m c h ilik la r ham ular axloqiy 
tarbiyasida m a’lum qiyinchiliklar kcltirib chiqaradi. Xaraktcr — bu hayotiy 
ta ’sir va tarbiya natijasida to'plangan va m ustahkam langan kishilar xulq- 
o d a ti va aniq m u n o sab at uslubidir. K ishining individual x arak ter 
xususiyatlari ijtimoiy sharoit ta’siri ostida uning hayoti va tarbiyasida vujudga 
keladi. U yoki bu kishi xarakterining asosiy sifati qanday b o ‘lishini 
sharoitning o ‘zi belgilaydi. M aktabni hayot bilan bog‘lash, xilma-xil 
faoliyat turlarini tashkil qilish asosida bola xarakterini shakllantirish 
m um kin.
Oligofrenopedagogikada axloqiy tarbiyaning quyidagi qator tamoyillari 
mavjud. Bularga axloqiy tarbiyaning m aqsad sari yo‘nalganligi, hayot 
bilan bog‘lab olib borilishi, jam oa uchun va jam oa orqali tarbiyalash, 
bolaning shaxsiga nisbatan hurmat va uning xulqiga nisbatan talabchanlik, 
tarbiyaning yagona bir butun jarayon ekanligi, axloqiy tarbiyada onglilik 
va izchillik, bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish 
va boshqalar kiradi. Axloqiy tarbiyani amalga oshirish ma’lum usullar