Мазкур маъругшлар м

ва ташкилотчиси эканлиги. 
Мустақилликдек табаррук неъматни янада теран ҳис этмоқ учун иқин 
мозийга бир назар ташламоқ зарур. Мўғул босқинидан анча ишонлар ўтиб, чор 
Россиясининг истилоси Туркистон бағрида янги жсфоҳатлар очди. Оқибатда 
ижтимоий —сиёсий танглик янда кучайиб, пқтисодиёт таназзулга юз тутди, 
халқнинг асрий маънавияти илдизига болта урилди. 
Зеро, бу ёвуз истило олдиндан тайёрланиб келган — Россиянинг Пётр 
биринчи, Николай Биринчи, Александр Иккинчи, Александр учинчи сингари 
императорлари шу маккор режани 200 йил мобайнида зимдан босқичма — 
босқич амалга ошириб борган. 
1714-йилдан эътиборан бу борада жадал ҳаракатлар бошланиб кетди-
аввал Преображенский полкининг поручиги княз Александр Икович 
Черкасский бошчилигида, 1715-йилда эса капитан Иван Иухголтс раҳбарлигида 
Хивага икки бор кетма —кет қўшин жўнатилди. Гарчи бу юришлар 
муваффақиятсиз тутаган бўлса —да, Россия ҳукумати режани амалга 
оширишдан батамом воз кечмайди. Ўша кезларда Пётр Биринчи Италиялик 
Флорие Беневелини Бухорога элчи қилиб жўнатар жан, унга «олтин 
конлари»нинг аниқ ўрни ва у ерга бориш йўлларини ишиқлаш вазифасини 
топширади. Беневел Туркистонга келиб, тарих, жўтрофия, этнографияга оид 
кўпдан —кўп қимматли маълумотларни тўплайди. Табиийки Туркистонга 
истило ҳаракатларини бошлаш учун ана шу уч йўналиш —тарихий, жўғрофий, 
этнографик маълумотлар муҳим ўрин тутар эди. Худди ўша йилларда 
ҳукмронлик қилган Аштархоний Убайдуллахон (1702—11 йилларда 
ҳукмронлик қилган) саройида Хонқули Гўпчибоши номли бир мусофир ҳам 
хизмат қиларди. 
Унинг асли исми Андрей Родиков бўлиб, XVII асрнинг охирларида 
Кухоро қўшинига асир тушиб қолган, сўнг ҳалол хизматлари эвазига 
Убайдуллахоннинг меҳрини қозонган эди. Кейинги ҳукмдор Абулфайзхон 
(1711—47 йилларда ҳукмронлик қилган) Андрей Родиковни 1717 йилда Пётр 
Биринчи ҳузурига элчи қилиб юборади. Пётр биринчи Хонқули Тўпчибошига 
рус армиясининг полковниги унвонини «тақдим этади. Шубҳасизки, бу унвон 
беҳуда берилмаган эди. 
Яна бир олим жосус Николай Владимирович Ханиковнинг ҳаёти ва 
фаолияти ҳам бизга масалани янада ойдинлаштириб беради. 

---

Рус шарқшунос — дипломати Николай Хаников 1819 йил 24 октябрда 
Петербург шаҳрида туғилган. Дипломат А.Розенфельднинг ёзишича у икки йил 
университетга қатнаб мустақил равишда форс, турк ва араб тилларини 
пухтагина ўрганган. У Оренбургга генерал губернатор Василий Алексеевич 
Петровскийнинг (1795—1857 йилларда яшаб ўтган) ихтиёрига жўнаб кетди. 
Оренбург ўша пайтда Чор Россиясининг жанубидаги энг мустаҳкам қалъаси 
бўлишдан ташқари, Марказий Осиёдаги давлатлар билан ўзаро алоқа ўрнатиш, 
савдо-сотиқ ишларини ривожлантиришда мухим ахамиятга эга эди. 
Шарқ ҳақида жуда кўп маълумотлар тўплаган Николай Хаников 
қадимдан туркийлар шаҳри бўлмиш Оренбургга келгач энди уни янада 
теранроқ ўргана бошлади. 
1839 — 40 йилларда Оренбург генерал —губернатори Василий 
Петровский бошчилигида Хивага уюштирилган ҳарбий юришда Николай 
Хаников хам иштирок этиб, ўлка ҳақида маълумот тўплашга киришди. 
1840 йил 3 августда амир Насруллохоннинг вакили Муқимбек Муҳаммад 
Саййид Оренбургга ҳукумат номидан илтимоснома олиб борди. Унда 
қуйидагилар сўралган эди: Бухорони инглизлар ҳамласидан ҳимоя қилишга 
кўмаклашиш; инглизлар билан биргаликда Бухорога ҳаракат қилаётган 
хиваликлар ҳужумини даф этишга ёрдам кўрсатиш; Россия агар ҳарбий куч 
билан ёрдам бера оламса асирларни алмаштириш ва дўстлик алоқаларини 
ўрнатишда воситачилик қилсин ва ҳоказо. 
Амир Насруллохоннинг илтимосига кўра 1841 йил август ойининг 
бошида ўлкадаги қазилма бойликларни аниқлаш баҳонасида тоғ мухандиси 
майор К.Бутенев бошчилигида «делегация» Бухорога келади. Бу ҳайъат орасида 
шарқшунос Николай Хаников ҳам бор эди. 
Хуллас, август ойининг бошларида махсус «делегация» Бухорога келади. 
Амир Насруллохон Қўқон хонлигига қарши уруш эълон қилгани боис 
дипломатик музокаралар саккиз ой давом этади. Бундай қулай вазиятдан 
фойдаланган делегация аъзолари 240 кун мобайнида Бухоро амирлиги, унинг 
ҳудуди, давлат бошқаруви тизими, ҳарбий кучи, мавжуд қалъалар сонини 
аниқлаш каби жосуслик ишларини амалга оширади. 
Шу тариқа К.Бутенев бошчилигидаги делегация элчилик вазифасидан 
биронтасини ҳам бажара олмаса —да, махсус хуфя топшириқларни анча пухта 
бажариб, 1842 йил 9 апрель куни Россияга қайтиб келади. 
Н.В.Ханиковнинг «Бухоро хонлигининг тавсифи» китоби илмда қанчалик 
юксак аҳамиятга молик бўлмасин, чор Россиясининг истилочилик сиёсати ва 
ҳаракати учун энг ишончли дастурлардан бири бўлиб хизмат қилгани шубҳасиз. 
Николай Хаников китобнинг кўп ўринларида машъум ниятини ошкора ҳам 
айтган. У Бухоро амирлигидаги сарбозлар ҳақида маълумот бериб 
чегараларининг мустаҳкам қўриқланмаслигини таъкидлаб бундай ёзади: 
«Оврўпача таълим олган аскарларга чегаранинг бундай қўриқланиши кучли 
тўсиқ бўла олишига ишониш қийин». 
Бундан 150 йил муқаддам Россия Империясининг ҳарбий вазирлиги 
нашри «Военньга журнал»да эълон қилинган бир мақола ҳарбий доиралар 
диққатига тушди. «Мўғул татарлар ва Ўрта Осиё халқлари санъатлари ва 

---

истилолари ҳақида» деб номланган бу мақола империя бош штаби 
генералитетидан ташқари Лондон ва Париждаги ҳарбий сиёсий доираларда ҳам 
катта қизиқиш уйғотди. Унинг муаллифи бош штаб полковниги Михаил
Иванин барчага жасур офицер ва ҳарбий санъат сифихи бўйича истеъдодли 
тадқиқотчи сифатида таниш эди. Мақола муаллифи 1839 йилги генерал 
В.Петровский раҳбарлигидаги рус қўшинларининг Хивани истило қилиш учун 
юришида бевосита иштирок қилган дала штаби бошлиғи бўлгани ҳам ҳарбий 
доираларнинг қизиқишини оширди. Ўрта Осиё, Кавказ, Туркияда масъул 
лавозимда махсус топшириқларни бажарган М.Иванинга кейинчалик эълон