Mazmunı: Kirisiw I bap. Fizikanı oqıtıw usılları hám onıń wazıypaları

II bap. Fizikanı oqıtıwdıń tórt forması

2.1§ Fizikanı oqıtıwda lekciyanıń roli
Lekciya – latınsha «lectio» - degen sózden alınǵan bolıp, oqıw degen mánige iye, yaǵnıy joqarı oqıw orınlarında oqıtıwdı shólkemlestiriwdiń bir túri bolıp esaplanadı. Ayırım jaǵdaylarda, lekciya joqarı oqıw orınlarında oqıtıwdıń basqa túrleri, yaǵnıy ámeliy shınıǵıwlar, laboratoriya praktikumı, seminarlardıń mazmunın hám olardı shólkemlestiriwdi belgilep beredi.

Mazmunı hám mánisine qaray lekciya óziniń tásiri boyınsha oqıtıwdıń basqa túrlerinen joqarı turadı hám maǵlıwmat beriwdiń eń sapalı usılı esaplanadı. Lekciyanıń fizika pánin oqıtıwdaǵı roli hám ornı tómendegiler menen anıqlanadı:

• 
  Lekciyanı kerekli kórgizbe hám texnik qurallardan paydalanıp, úlken auditoriyalarda oqıw múmkin;
  
• 
  Lekciya oqıwshınıń sózileri ilimiy maǵlıwmatlardı “janlandırıp” olardı ańsat túsiniwge imkan jaratadı;
  
• 
  Lekciyada studentlerdiń jumısı aktivlestirilip, olardı oylawǵa hám pikirlewge májbúr qılıwshı mashqalalı jaǵdaylardı júzege keltiriw múmkin;
  
• 
  Lekciya, studentlerge ilimiy jańalıqlar hám xabarlardı túsinerli formada jetkeriwge imkan beredi;
  
• 
  Lekciya, studentlerdiń oqıwına baǵdar beriwdi támiyinleydi hámde oqıw materialın texnika hám islep shıǵarıw menen baylanıstıradı;
  
• 
  Lekciya, ayırım jaǵdaylarda oqıw ádebiyatları kem yaki joq bolǵanda júdá zárúr, sebebi onı oqıtıwda ádebiyatlarda bar nárseler ǵana aytılıp qoymastan, studentler túsiniwi hám biliwi shárt bolǵan materiallar bayan etiledi;
  
• 
  Lekciya, studentlerdiń óz betinshe jumıslarına baǵdar beredi, ádebiyatlardı izertlew hám olar menen islew tájiriybe hám kónlikpelerin qáliplestiredi;
  
• 
  Lekciyanıń sıpatı studentlerdiń predmetke bolǵan qatnasına baylanıslı: jaqsı lekciya olardıń ilim-pánge bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttırsa, jaman lekciya olardıń qızıǵıwshılıǵın sóndiredi, demek tiykarǵı juwapkershilik oqıtıwshınıń tayyarlıǵı, ilimiy uqıplılıǵı hám pedagogikalıq qabiletine baylanıslı.
  

Lekciyada tiykarınan, teoriyalıq materiallar: fizika kursınıń tiykarǵı ideaları, túsinikleri, nızamlıqları hám teoriyalarına itibar qaratıladı. Demek, lekciya mazmunıń durıs tańlaw, onı túsindiriw hámde basqa shınıǵıwlarda bekkemlewdi támiyinlew hár bir oqıtıwshı-lekciya oqıwshınıń wazıypası esaplanadı.

Basqa oqıw shınıǵıwları sıyaqlı lekciya da studentlerge bilim beriw, tárbiyalaw hám rawajlandırıw funkciyaların orınlawı kerek. Zamanagóy joqarı oqıw orınlarındaǵı lekciyalar didaktik jaqtan óziniń mazmunı hám ótkeriliwi boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi:

1. Predmetke kirisiw túrindegi lekciya.

2. Uluwmalastırıwshı yaki kórgizbe kórinisindegi lekciya.

3. Taza pánlerdi oqıtıw boyınsha lekciya.

Predmetke kirisiw túrindegi lekciya fizikanıń tómendegi bólimleri boyınsha: mexanika, molekulyar fizika hám termodinamika, elektromagnetizm, atom, yadro hám elementar bóleksheler fizikası boyınsha 1-2 saatqa mólsherlengen boladı. Bunday lekciyada oqıtıwshı studentlerdi fizikanıń bul bólimleri menen tanıstırıp, olardıń ilimiy metodları, rawajlanıw tariyxı, tiykarǵı ilimiy ideyaları hám ádebiyatlar menen tanıstıradı.

Kórgizbeli yaki uluwmalastırıwshı lekciya, ádette, fizikanıń bul bólimlerin oqıtıwdı juwmaqlawda oqılıp, tiykarınan, ótilgen materiallardı qısqasha tákirarlaw hám uluwmalastırıwdan ibarat boladı. Lekciya oqıwshı bunday lekciyanı oqıwda eń zárúr, bólimniń mashqalalı hám basqa áhmiyetli máselelerine toqtalıp, oǵan tiyisli sońǵı jetiskenliklerdi aytıwı maqsetke muwapıq.

Taza pánlerdi oqıtıw boyınsha lekciya, qánigelikke baylanıslı bolǵan arnawlı kurslar boyınsha oqılıp, onıń tiykarǵı maqseti, studentlerdi:

• 
  Tańlaǵan baǵdarı boyınsha joqarı qabiletli qánige etip tayarlaw;
  
• 
  Keleshekte ózi ushın ilimiy-tájiriybe baǵdarın anıqlaw;
  
• 
  Fizikadaǵı bar bolǵan ilimiy-metodik mashqalalar menen tanıstırıwdan ibarat.
  

Lekciyanıń sıpatı hám nátiyjeliligi birinshi náwbette oqıtıwshınıń ilmiy erudiciyasına, dúnyaqarasına hám pedagogic qabiletine baylanıslı. Lekciyanıń sapalılıǵın tómendegi kórsetkishler menen bahalaw múmkin:

1. Lekciyanıń mazmunı, ilimiy-metodik dárejesi, ideyalıq jónelisi, dialektik principle tiykarında túsindiriliwi, metodologik táreplerdiń bolıwı hám olardıń durıs túsindiriliwi hám basqalar.

2. Lekciyanı oqıw metodikası – onıń dúzilisi hám bayan etiliwi, anıqlıǵı, hámme taza atamalarınıń túsindiriliwi hám studentlerge jetip barıwı, tiykarǵı hám qosımsha ádebiyatlardıń kórsetiliwi hám ótilip atırǵan materiallardıń kórsetilgen ádebiyatlarda bolıwı, tiykarǵı materiallardıń ajıratıp kórsetiliwi, ótilgen materiallardı bekkemlew usıllarınan paydalanıw, hár bir sorawǵa juwaplardı ulıwmalastırıw hám taǵı basqalar.

3. Studentlertdiń jumısın basqarıw. Lekciya waqtında studentlerden kerekli bólimlerin jazıp alıwdı talap etiw hám tekserip barıw nátiyjeli esaplanadı. Lekciyanıń kerekli jerlerin jazıp alıwǵa imkan jaratıw ushın, kerekli grafiklerdi sızıw hám qaǵıydalardı tákirarlaw kerek. Lekciya yaki ámeliy shınıǵıwlarda studentlerdiń dápterlerin kórip jaǵan yaki jazbaǵanlıǵın tekserip barıw nátiyjeli esaplanadı. Studentlerdiń dıqqatın asırıwshı hám itibarın kúsheytiriwshi usıllardan paydalanıw, yaǵnıy kútilmegen sorawlar beriw hám olardı qaratıw, predmetlerdiń oqıw materialların esletiw maqsetke muwapıq boladı. Studentlerge lekciya oqıw waqtında soraw beriwge ruxsat beriw hám imkaniyat jaratıw kerek.

4. Lekciya oqıwshılar haqqında maǵlıwmatlar. Predmetti biliwi. Isenimi, emociyası, dawısı, dikciyası. Pikirleriniń anıqlılıǵı hám durıslıǵı. Sırtqı kórinisi. Auditoriyada ózin tuta biliwi, onı basqara alıwı hám sóylesiw qabileti.

5. Lekciyanı juwmaqlaw hám juwmaq shıǵarıw hámde informaciya beriwge baylanıslılıǵı, tárbiyalıq tásiri, rawajlandırıw funkciyası hám didaktik maqsetke erisiliwi.

Hár bir lekciyanıń sıpatı, ayırım jaǵdaylarda, onıń quramına, material mazmunın tańlaw hám ótkeriw metodikası menen anıqlanadı. Bul máselelerdi qısqasha kórip óteyik. Hár bir lekciyada tómendegishe quramlıq elementlerdiń bolıwı shárt: tema, maqset, lekciya rejesi hám oǵan kirisiw, tiykarǵı bólim hám juwmaqlawlar.

Lekciya teması – qaǵıydaǵa kóre kalendar-tematik dástúr arqalı anıqlanadı. Lekciyashı temaǵa ajıratılǵan saatqa sáykes halda lekciya materialın bólistiredi. Máselen, «Termodinamikanıń birinshi nızamı» temaǵa 4 saat ajıratılıp, ol eki lekciyadan ibarat. Birinshi lekciyanıń teması: «Termodinamikanıń birinshi nızamı hám onı túrlishe processlerge qatnası», ekinshi lekciyası «Gazler ıssılıq sıyımlılıǵınıń molekulyar-kinetik nazariyası» temasınan ibarat. Kalendar-tematik dástúrge muwapıq «Termodinamikanıń ekinshi nızamı» temsı da eki lekciyadan ibarat bolıp, olar tómendegishe: «Qaytalanıwshı hám qaytalanbaytuǵın processler. Karno cikli» hám «Termodinamikanıń ekinshi nızamı. Entropiya».

Lekciyanıń maqseti – onıń bilim beriw hám tárbiyalaw funkciyaları arqalı anıqlanadı. Máselen, studentler lekciyada qanday jańalıqlardı biledi? Aldınǵı lekciya material ne hám onnan qanday paydalanıw múmkin? Qanday matematikalıq apparat qollanıladı? – degen sorawlarǵa lekciyanıń bilim beriw funkciyasın quraydı.

Lekciyanıń tárbiyalıq funkciyasın kórsetiw ushın lekciyashı tómendegilerdi esapqa alıwı zárúr: lekciyanıń qaysı bóliminde bunı aytıw kerek? Studentlerdi qanday mısallar hám dáliller qızıqtıradı? Studentlerde ilimiy dúnya qarastı qáliplestiriw ushın qanday materiallar zárúr hám taǵı basqalar.

Lekciyada «Qaytalanıwshı hám qaytalanbaytuǵın processler. Karno cikli» temasınıń tómendegishe bilim beriw hám tárbiyalaw maqsetin kórsetiw múmkin:

1. Qaytalanıwshı hám qaytalanbaytuǵın processler haqqında tolıq túsinik beriw.

2. Ne ushın tábiyattaǵı barlıq real processler qaytpaytuǵın boladı.

3. Karno ciklin úyreniw. Ne ushın bul cikl termodinamika ushın áhmiyetli esaplanadı.

4. Karno teoremasın dálillewge studentlerdi qızıqtırıw.

5. Jıllılıq mashinalarınıń paydalı jumıs koefficienti hám onı asırıw.

Fizikadan lekciyada rejedegi sorawlar, birinshi náwbette, dástúrge tuwrı keliwi kerek, bul bolsa studentlerge lekciya materialı menen islewde qolaylıq tuwdıradı. Lekciya oqıwshı temanı aytıp, onıń rejesi lekciya oqılıw processinde áste aqırınlıq penen kelip shıǵa baslaydı, bul jaǵdayda da lekciyanıń rejesi onıń quramın kórsetkeni ushın, onıń oqılıwın anıqlaydı hám lekciya oqıwshıǵa jeńillik tuwdıradı. Máselen, joqarıda keltirilgen «Gazler jıllılıq sıyımlılıǵınıń molekulyar-kinetik teoriyası» temasın mısal retinde qarap kóreyik:

1. Molekulalardıń erkin júriw jolı (5 min).

2. Energiyanıń erkin júriw jolı boyınsha bólistiriliwi (5 min).

3. Ideal gazdiń ishki energiyası (20 min).

4. Gazler jıllılıq sıyımlılıǵınıń klassik teoriyası (30 min).

5. Gazler jıllılıq sıyımlılıǵınıń Kvant teoriyası haqqındaǵı túsinik (20 min).

6. Juwmaqlaw.

Tiykarǵı ádebiyatlar oqıtıwshı tárepinen birinshi lekciyada usınıs etiledi. Joqarı bilimlendiriw didaktikasına kóre, hár bir lekciya boyınsha ádebiyatlardı kórsetiw maqsetke muwapıq bolıp, bul studentlerge lekciya teksti menen nátiyjeli islewine járdem beredi. Lekciyanıń elementlerine kirisiw hám juwmaqlaw da kiredi.

Kirisiwdi lekciyanıń kerekligi hám zárúrligin, psixologiyalıq kóz qarastan studentlerdiń dıqqatın qaratıw hám itibarın qaratıwdan ibarat dep túsiniw múmkin. Oqılıp atırǵan lekciya materiallarınıń aldınǵıları menen qanday baylanıslı ekenligin, ámeliy hám laboratoriya shınıǵıwları ushın áhmiyetin bayan qılıw, maqsetke muwapıq esaplanadı. Lekciyanıń juwmaǵında oqıtıwshı álbette juwmaq shıǵarıwı kerek. Juwmaq shıǵarıw lekciyanı túsiniwge, onıń tiykarın anıq sáwlelendiriwge, uluwmalastırıwǵa hámde studentlerge óz betinshe jumısların qaysı baǵdarda alıp barıwın anıqlawǵa járdem beredi.

Lekciyaǵa tayarlanıw. Oqıtıwshılar hár bir lekciyaǵa óziniń ilimiy hám pedagogikalıq qabiletine tiykarlanıp tayarlanıwı kerek. Bul, bir tárepten, lekciya materialınıń ilimiyligin támiyinlese, ekinshi tárepten, materialdı metodik jaqtan durıs bayan qılıwına xızmet etedi.

Fizikada lekciyaǵa tayarlanıw, oqıw materialın tańlawdan baslanadı. Taza hám jas oqıtıwshılarǵa dástúr, oqıw-metodikalıq qollanbalar lekciya materialın tańlawǵa járdem beredi. Lekciyaǵa tema boyınsha dástúrdegi barlıq materiallardı kiritiw shárt emes, sebebi lekciya konspekti studentke fizikadan jeterli dárejede bilim alıwı ushın, onı tolıqtırıp hám ózlestirip barıwı kerek.

Lekciyaǵa tayarlanıw, kórgizbeli hán texnik qurallardı tańlaw hám onı ótkeriw rejesin islep shıǵıwdı hámde lekciya konspektin tazıwdı talap etedi. Lekciya teksti qanday bolıwı kerek? – degen soraw payda bolıwı tábiyǵıy. Ol tezis, konspekt, tolıq tekst kórinisinde bolıwı múmkin, qanday formada bolıwı oqıtıwshınıń tájiriybesine, ilmiy hám pedagogikalıq qabiletine baylanıslı.

Demek, lekciyaǵa tayarlanıw hám onı ótkeriw basqıshları tómendegilerden ibarat eken:

• 
  Teoriyalıq tayarlıq yaki materiallardıń ilimiy mazmunı.
  
• 
  Metodikalıq tayarlıq, bul tómendegilerden ibarat:
  
• 
  Lekciya rejesi hám oǵan tuwrı keliwshi konspekt dúziw;
  
• 
  Obzor formasında beriliwshi, tolıq túsiniw kerek bolǵan, yadlap hám jazıp alınatuǵın materiallarǵa ajıratıw;
  
• 
  Kórgizbe tájiriybelerin tayarlaw hám onı kórsetiw metodikasın islep shıǵıw hámde olardı qashan, qansha waqıt hám ne ushın kórsetiw;
  
• 
  Fizikalıq bilimlerdiń quramlıq elementlerin anıqlaw hám olardı studentler tárepinen ózlestiriw rejesin islep shıǵıw;
  
• 
  Studentlerdiń bolajaq qánigeligi menen baylanıstırıw;
  
• 
  Predmet ishindegi hám predmetlerdiń óz ara baylanısların ámelge asırıw;
  
• 
  Lekciyanı oqıw hám rejelestirilgen jumıslardı ámelge asırıw;
  
• 
  Lekciya barısında studentlerdiń biliwge bolǵan qızıǵıwların arttırıw;
  
• 
  Lekciyanıń juwmaǵına kerekli ádebiyatlardı usınıw;
  
• 
  Studentlerge óz betinshe jumıs baǵdarların kórsetiw.