Mazmunı: Kirisiw I bap. Fizikanı oqıtıw usılları hám onıń wazıypaları

2.2§ Fizikalıq máselelerdi sheshiw usılları
Joqarı oqıw orınlarında fizikadan ámeliy shınıǵıwlarǵa máseleler islew, laboratoriya jumısları hám seminarlar ótkiziw kiredi. Máseleler islew ilimiy biliw dástúrinde ayrıqsha orın iyeleydi, yaǵnıy alǵan teoriyalıq bilimdi bekkemlew hám onı ámelde qollaw túri esaplanadı. Bul processte studentlerde ámeliy hám pikirlewge tiyisli usıl, kónlikpeler qáliplesedi.

Ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri, watanımız alımlarınıń ilmiy ashılıwları, aldınǵı idealar hám ilimiy kóz qarasları menen studentlerdi tanıstırıwda, másele islew tárbiyalıq áhmiyetke iye. Másele islewdiń tárbiyalıq áhmiyet sonda, ol studentlerdi miynet qılıwǵa, iradalı bolıwǵa, maqsetke umtılıwǵa, keleshekte jas áwladtı oqıtıw ushın ózleriniń metodik tayyarlıǵın jeterli dárejede bolıwın támiyinlewden ibarat.

Studentlerdiń biliminiń sayız hám júzeki bolıp qalıwınıń aldın alıwda hám iyelegen bilimin ámelde qollawǵa úyretiwdiń áhmiyetli shártlerinen biri bolıp másele sheshiw esaplanadı.

Studentlerdi uluwma fizikadan másele islewge úyretiw, oqıtıwdıń eń quramalı mashqalalarınan biri bolıp tabıladı. Másele islewdiń nátiyjeli bolıwı, oqıtıwshınıń qollaǵan metodikasına hám studentlerdi másele islewdiń uluwmalastırılǵan metodların ózlestirilgenligine baylanıslı. Másele islew processin tómendegi tort basqıshqa bóliw múmkin:

1. Máseleniń shárti menen tanısıw.

2. Máseleniń islew rejesin dúziw.

3. Máseleni islew.

4. Máseleniń durıs islengenligin tekseriw.

Másele islewdiń hár bir basqıshı ózine tán háreket tásirinde ámelge asadı. . Bul háreketler tómendegilerden ibarat:

• 
  Máseleni islew baǵdarın anıqlaw, yaǵnıy háreket maqsetin belgilew, ózgertiw múmkin bolǵan obektlerdiń xarakteristikaların ajıratıp alıw hám basqarıw;
  
• 
  Rejeni ózgertib dúziw quramın hám orınlawdı anıqlaw;
  
• 
  Máseleni islewdi ámelge asırıw;
  
• 
  Alınǵan nátiyjeni tekserip kóriw, yaǵnıy onı orınlanǵan jumıstıń maqseti menen salıstırıw.
  

Studentlerdi másele islewge úyretiwdiń tiykarın olarǵa másele islew algoritmin úyretiw quraydı. Fizikadan másele islewdiń uluwmalıq algoritmi tómendegilerden ibarat:

1. Máseleniń shártin dıqqatlıq penen oqıp shıǵıw, tiykarǵı sorawdı anıqlaw, máselede berilgen processler hám waqıyalardı kóz aldına keltiriw.

2. Máseleniń shártin qaytadan oqıp shıǵıw arqalı, ondaǵı tiykarǵı soraw, islewdiń maqseti, islewge kerekli maǵlıwmatlardıń berilgenligi jáne bir márte anıqlanadı.

3. Qabıl etilgen belgilewlerden paydalanıp, másele shártin “SI” sistemasında jazıw.

4. Máselege tiyisli kerekli sızılmalardı sızıw.

5. Másele sheshiw usılın anıqlaw hám onıń islew rejesin dúziw.

6. Máseleniń shártindegi processlerge tiyisli tiykarǵı hám qosımsha formulalardı jazıw.

7. Izlenip atırǵan shaman belgili shamalar arqalı keltirip, teńlemeni uluwmalıq halda tabıw.

8. Tabılǵan teńlemege shamalardıń ólshew birliklerin qoyıw arqalı tekserip kóriw.

9. Formulaǵa, berilgen shamalardıń san mánisin qoyıp, esaplawdı orınlaw.

10. Alınǵan nátiyjeniń haqıyqatlıqqa tuwrı keliwin tekserip kóriw.

11. Máseleni islew arqalı tabılǵan juwaptı jazıw.

Eger másele islewdiń joqarıda kórsetilgen algoritmi studenlerde, orta tálim sistemasında oqıǵanda qáliplesken bolsa, onı uluwma fizikanıń hár bir bólimi boyınsha dúziw bir qansha ańsat boladı. Olar tómengi kurs studentlerinde jaqsı qáliplespegenligi sebepli, uluwma fizikadan ámeliy shınıǵıwlar ótkeriwde qıyınshılıqlardı júzege keltirmekte. Ekinshi tárepten, joqarı oqıw ornı fizika kursındaǵı máseleler bir qansha quramalı. Sonıń ushın ámeliy shınıǵıwlardıń formalarına toqtalıp ótemis.

Ámeliy shınıǵıwlar – oqıw rejesinde kórsetilen bolıp, studentlerdi lekciyada hám óz betinshe jumıslardı orınlawda fizikadan alǵan bilimlerin tereńlestiriwge, keńeytiwge hám ámelde qollawǵa úyretiwge xızmet qılatuǵın, joqarı oqıw orınlarındaǵı oqıw jumısınıń bir túri esaplanadı. Ámeliy shınıǵıwlardı lekciya menen salıstırılıp kórilse, ol lekciyada ótilgen materiallardıń dawamı ekenligi belgili boladı. Egerde fizikadan lekciya uluwmalastırılǵan formadaǵı bilim beriwdiń tiykarın qurasa, ámeliy shınıǵıwlar bul bilimdi bekkemleydi, keńeytiredi hám aydınlastıradı.

Lekciya, oqıw material menen tanısıwǵa hám túsiniwge imkan jaratsa, ámleiy shınıǵıwlarda studentler ótilgen materiallardı joqarı dárejede ózlestiriwleri kerek, basqasha aytqanda, sheberlik penen ózlestiriw tájiriybe hám kónlikpelerge iye bolıwı zárúr, ayırım jaǵdaylarda, ámeliy shınıǵıwlarda, lekciyadan parqlı, studentlerdiń ilimiy pikirlewi hám nutqı rawajlanadı.

Juwmaqlap aytqanda, ámeliy shınıǵıwlar studentlerde ilim-pánge bolǵan qızıǵıwshılıqtı qáliplestirip qoymastan, olarda oqıp úyreniw mádeniyetın hám ilimiy miynetti ańlı tárizde qáliplestiriwge xızmet etedi.

Ámeliy shınıǵıwǵa tayarlanıw. Uluwma fizika kursı boyınsha ámeliy shınıǵıwdı nátiyjeli ótkeriw, juwapkershilik penen tayarlanıwdı talap etedi. Bul tayarlıq tómendegilerdi óz ishine aladı:

• 
  Oqılıp atırǵan bólimniń materialın didaktik tárepten tiykarlanǵan halda ámeliy shınıǵıw temaların bólip shıǵıw;
  
• 
  Studentlerdiń bilimin tekserip, olardıń shınıǵıwǵa tayarlıǵın anıqlaw.
  
• 
  Shınıǵıwdıń maqseti, metodları hám onı ótkeriwde paydalanılatuǵın qurallardı anıqlaw;
  
• 
  Studentlerdiń jumısların shólkemlestiriw hám shınıǵıw barısın baqlaw;
  
• 
  Keying shınıǵıwǵa tiyisli óz betinshe jumıslar ushın tapsırmalar dúziw.
  

Ámeliy shınıǵıwlardı ótkeriwdi rejelestiriwge kelsek, ol tómendegishe ámelge asırıladı. Joqarı oqıw orınlarınıń hár bir oqıtıwshısı usı semestrda ótiliwshi ámeliy shınıǵıwlardıń hár bir teması boyınsha calendar reje dúzedi, onda temanıń atı hám ótiliw waqtı kórsetiledi. Onı dúziwde oqıtıwshı fakultettiń oqıw-metodik komissiyası kórsetpesine tiykarlanadı. Bul rejede auditoriyada isleniwshi, úyde isleniwshi hám óz betinshe jumıslar ushın máselelerdiń nomerleri kórsetiledi. Studentler kafedrada saqlanıwshı calendar-tema-rejesi menen tanısadı hám ózlerine qoyılıl talaplardı ańlı tárizde bilip aladı.

Ámeliy shınıǵıwlardı ótkeriw processi. Tájiriybeniń kórsetiwinshe, ámeliy shınıǵıwlardı ótkeriw metodikası hár túrli bolıwı múmkin emes, sebebi bul janlı process bol bollıǵı ushın, jaǵdayǵa qarap túrli ózgertiwler kiritiwge tuwrı keledi. Sebebi oqıtıwshılardıń tájiriybesi, studentlerdiń bilim dárejesi túrlishe boladı. Ámeliy shınıǵıw ótkeriw processi tómendegishe boladı: studentlerge máseleni islep usınıs etiledi, olar máseleni isleydi, oqıtıwshı bolsa olardıń dıqqatın tartıwshı sorawlar berip studentlerge járdemlesedi, olardıń islegen jumısların baqlap turadı. Másele kópshilik studentler tárepinen islep bolınǵannan keyin ol dodalanadı keyninen izindegi máseleni islewge ótiledi. Bunday metodikanıń kemshilikleri tómendegilerden ibarat:

1. Oqıtıwshı ayırım studentler menen jumıs alıp barsa da, topardıń kópshiligi onıń itibarınan shette qaladı.

2. Bilim dárejesi joqarı bolmaǵan studentler máseleni islew jolın túsinbey qalıwı múmkin. Másele islewdi úyreniwdiń jalǵız jolı, onı túsingen halda óz betinshe islew bolıp esaplanadı.

3. Egerde oqıtıwshı ózlestiriwi tómen studentler menen baylanıp qalsa, bilimi kúshli studentlerge shınıǵıw zerikerli bolıwı múmkin. Sonıń ushın olarǵa bilim dárejesine qarap bólistirilgen tiykarda shuǵıllanıw nátiyjeli esaplanadı.

Joqarıda aytılıllardan kelip shıǵıp, joqarı oqıw orınlarında ámeliy shınıǵıwlardı ótkeriwdi nátiyjeli bolıwı ushın neler islew kerekligine toqtalıp óteyik. Fizikadan máseleler islew, studentlerdiń pikirlewin rawajlandırıwdıń bir basqıshı esaplanadı. Derlik, hár bir fizik másele ózine tán hám mas tárizde islenedi. Soǵan qaramastan, joqarı oqıw orınları jumısında hám másele islew metodikasında uluwmalıq qaǵıydalar islep shıǵılǵan bolıp, olar fizikalıq máselelrdi islewdiń tómendegishe algoritmin quraydı:

• 
  Másele islew, onı dıqqat penen oqıp shıǵıwdan hám onıń shártin úyreniwden baslanadı. Máseleni islew processinde, onıń fizikalıq mazmunın úyreniwde bir qansha qıyınshılıqlarǵa dus kelinedi. Sonıń ushın, studentler shınıǵıwda yaki úyinde máseleniń shártin tolıq halda is dápterine jazıp alıwı maqsetke muwapıq;
  
• 
  Keyninen máseleniń shártinde berilgenlerdi tártip penen, fizikada qabıl etilgen belgiler arqalı jazıp alıw zárúr. Máseleni sheshiw ushın berilgenler jetispese, olardı anıqlap tabıladı hám jazıp alınadı. Máselede berilgen shamalar birdey birlikler sistemasına keltiriledi;
  
• 
  Sonnan keyin máseleniń shártine kóre, kerekli sızılmalar sızıladı, máseleniń fizikalıq áhmiyeti úyreniledi, onı islew rejesi dúziledi hám hár tárepleme kórip shıǵıladı;
  
• 
  Máseleniń sheshiliwi, qaǵıydaǵa kóre, uluwma jaǵdayda analitik-sintetik metod penen ámelge asırıladı. Bul waqıttan únemli paydalanıwǵa imkan beredi, basqasha aytqanda, sanlı esaplawlarǵa kóp waqıt sarıplawdıń aldın aladı. Uluwmalıq jaǵdayda máseleni sheship alıw, kerekli formulanı tabıw menen juwmaqlanadı. Bul formulanıń durıs tawılǵanlıǵı, shamalardıń birliklerin qoyıw menen tekserip alınadı.
  
• 
  Jiyingi basqısh, esaplawlardı orınlawdan ibarat. Buǵan kóp waqıt ketkenligi ushın, házirde bar bolǵan nátiyjeli esaplaw qurallarınan paydalanıw maqsetke muwapıq;
  
• 
  Máseleniń isleniwi, onıń fizikalıq mazmunı hám juwabınıń durıslıǵın tekseriw menen juwmaqlanadı, zárúr hallarda grafigi yaki sızılması sızıp kórsetiledi.
  

Studentlerde másele islewdiń bul algoritmin qáliplestiriw nátiyjeli bolıp, olardıń keleshekte oqıtıwshılıq jumısında da úlken áhmiyetke iye.