Mazvzu: Iqtisodiyot nazariyasi-barcha iqtisodiy fanlarning uslubiy poy devoir va davlat iqtisodiy siyosatining ilmiy asosi ekanligi reja

5-MAVZU. IQTISODIY HODISALAR VA JARAYoNLARNI O’RGANIShNING ALOHIDA (MAXSUS) USULLARI
Reja:

1. Iqtisodiyot – ilmiy ijod va ob’ektiv reallikning ilmiy bilishni alohida (mahsus) usullarining alohida sohasidir.

2. Bilishning umumilmiy, maxsus va xususiy usullari, ularning o’zaro aloqadorligi.

3. Bilishning maxsus usullari va ularni qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari.

1. Iqtisodiyot – ilmiy ijod va ob’ektiv reallikning ilmiy bilishni alohida (mahsus) usullarining alohida sohasidir.

Kishilik tarixi yangi ming yilligining boshlanishi stivilizastiya o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga qadam qo’yishi bilan bir davrda sodir bo’ldi- kishilik taraqqietining uchinchi, postindustrial, axborot bosqichi boshlandi. Ikkinchi, industrial bosqich o’rnini postmodsrn bosqich egalladi.

Agar industrial jamiyagda ijtimoiy taraqqiyot ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi bilan belgilangan bo’lsa, XXI asr axborot jamiyatida inson hamjamiyatining axborot, bilim, ilmiy ijod kabi ijgimoiy resurspari muxim ahamiyat kasb etadi.

Ijtimoiy taraqqiyotning yangi, postindustrial paradigmasi fanning barcha sohalarida-ham fundamental, ham amaliy fan sohalarida ilmiy tadqiqotlar va izlanishlarni har tomonlama rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochadi. Yalpi kompyuterlashtirish, global axborot tarmog’ining rivojlanishi ilmiy axborotga Er kurrasidagi barcha ilmiy tadqiqot markazlari, institutlar va laboratoriyalar bo’ylab bir lahzada tarqalshp imkonini beradi. Internet va elektron pochta yordamida internastional (hozirgi zamon ta’biri bilan aytganda-virtual) ilmiy jamoalarni tashkil etshp imkoniyati tug’il-di. Bunda tadqiqot, eksperiment yoki kuzatish, yangi ilmiy fak-tlar olish Er kurrasining bir burchagida amalga oshirilsa, ularni qayta ishlash, talqin qilish, olingan faktlardan ilmiy ma’lumot va axborotlar olish butunlay boshqa joyda amalga oshirshshshi mumkin.

Yaqin davrgacha fanning vazifasi ishlab chiqarish extiyojlarini qondirishdan iborat bo’lgan bo’lsa, hozirgi zamon informatika va elektronika davrida ishlab chiqarishning o’zi ilmiy axborotga, ilmiy ijod natijalarigamuxtojdir. Fanning dunyo miqyosida jadal rivojlanishi fan-texnika taraqqiyoti oldida ulkan imkoniyaglar ochadi.

Postindustrial davrda ishlab chiqarish fan yutuqlariga tayanmasa, noraqobatbardosh, norentabel bo’lib qoladi. Bugungi kunda jamiyat hayotining barcha sohalarida chinakam kompyuter inqilobi sodir bo’ldiki, u ishlab chiqarish kuchlarining sifat ji^atidan o’zgarishiga olib kelmoqda. Buning natijasida jismoniy va avsliy mehnatning mazmuni va funkstiyalari ham o’zgarmohda.

Kompyuter va axborot texnologiyalaridan keng foydalanilishi, ilmiy tadqiqotlarning matematizastiya, formalizastiya va algoritmizastiya qilinishi natijasida hozirgi zamon fanida ijodiy asoslarning roli kuchayib borayotir. Tabiatshunoslikda, avvalambor, mikroolam fizikasida, astrofizika, molekulyar biologiya, irsiy injeneriya va biotexnologiyada chuqur fundamental tadqiqotlar o’tkazipmoqda.

Amaliy fanlar va texnika fanlari: mikroelektronika, aerokosmik tadqiqotlar, harbiy-ilmiy tadqiqotlarda xam katta siljish ko’zga tashlandi. Butun dunyoda, ayniqsa, olimlar va tadqiqotchilar orasida fanning umumfalsafiy va epistemologik muammolari, Ilmiy tadqiqot metodologiyasiga bo’lgan qiziqish kuchaydi.

Hozirgi zamon postnoklassik falsafasining fan falsafasi, global muammolar falsafasi, madaniyat va umuminsoniy qadriyatlar falsafasi singari bo’limlari hozirgi zamon postmodernizmi sharoitlarida ijodiy rivojlanish uchun katga turtki oldi. Rim klubigao’xshash internastional ilmiy jamoalar faoliyati ilmiy ijod va hamkorlikning yangi, zamonaviy shakllarini izlash natijalarining yorqin tasdig’idir.

Rim klubi vauning hozirgi zamon tadqiqotchilari bugungi kunning global muammolarini hal qilish soxasida falsafiy tadqiqotlar olib bormoqda, ijtimoiy, demografik, ekologik monitoring va prognoz qilishning falsafiy jihatlarini analizdan o’tkazmoqda, jahon ijtimoiy-iqtisodiy tartibining turli modellarini izlash bilan shug’ullanmovqda. Bu nuqtai nazardan A. Pechchei, D. Bell, E. Toffler, F. Fukuyama, S. Xantinggon kabi ijtimoiy faylasuflarning tadqiqotlari katta Qiziqish uyg’otadi.

Hozirgi zamon fan falsafasi XX asrning ikkinchi yarmida vujudga keldi. Uning shakllanishida fanning ijtimoiy-madaniy funkstiyalarini yalpi globalizastiya va fan-texnika taraq qiyoti nuqgai nazaridan tushunib etish exdiyoji hal qiluvchi rol o’ynadi. Masalan, Stiven Tulmin mazkur yo’nalishning yorqin vakillaridan biridir. U fanni tadqiq qilishning evolyustionistik dasturini ta’riflab berdi. «Ilmiy nazariyalar negizida yotgan rastionallik va tushunish standartlari»ni shakllantirish va ularning amal qilishi g’oyasi mazkur dasturning o’zagini tashkil etadi. S. Tulminshshg fnkricha, ilmiy bilimning rastionalligi darajasi unyng insoniy tushunish standartlariga muvofshrgagi bilan aniqlanadi, mazkur standartlar esa ilmiy nazariyalar evolyustiyasi jarayonida o’zgarib boradi. Ushbu konstepstiyaga muvofiq, ilmiy nazariyalar konsteptual yangiliklarni uzluksiz tanlab olishni nazarda tutadi. Ilmiy elita ilmiy rastionallikning o’ziga xos tashuvchisi hisoblanadi. Unga dogmatizm, konservatizmning har qanday shakllari yotdir. Ilmsty tadhiqotlarda tanqidiy tafakkur va chinakam ijod ruhi hukm suradi.

Ya. Xintikka asos solgan fin mantiqchilari va fan metodologlari maktabi hozirgi zamon fan falsafasida katta rol o’ynamoqda. Ya. Xintikka inson bilishining faoya va ijodiy xususiyatini belgilovchi teran va yuzaki axborot konstepstiyasini taklif qildi. Ya. Xintikkaning ustozi - atoqli fin olimi G.X. fon Vrigt ilmiy tadqiqotlarda indukstiya va ehtimollik, vaqt va o’zgarish kazualligi va determinizmi muammolarini ijodiy analizdan o’tkazdi. Fan falsafasining bu va boshqa namoyandalari ilmiy ijodga ilmiy ishlarni o’tkazish jarayonida har xil bilshp vaziyatlari, faoliyat shakllari va fikrlash usullarining tavsifi deb qaraydi.

Fanni ijtimoiylashtirish, ilmiy ijod jarayonida metodologik fikrlash tartibini ishlab chiqish va uning natijalaridan butun insoniyat manfaatlarida samarali foydalanish muammosi bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etdi. Fanni va inson xayotiy faoliyatining boshqa sohalarini ijtimoiylashtirish inson va ishlab chiqarish o’rtasidagi tafovutni engishga yordam beradi, shaxsning h.ar tomonlama ijodiy rivojlanishi negizi bo’lib xizmat qiladi. TTTu bilan birga, inson o’z ijoday yo’llarini erkin tanlash imkoniyatiga ega bo’lmasa, fan-texnika taraqqiyoti ham bo’lmaydi.

Shuning uchun ham davlatimizning iqtisod va fan sohasidagi siyosati ilmiy ijod, fan va ilmiy tadqiqotlar jadal taraqqiy etishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratishga yo’naltrilgan. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, etakchi universitetlar va oliy o’quv yurtlarining ilmiy xodimlari, olimlari ilmiy tadqiqot faoliyati bilan shugullanmoqsta. O’zbekiston olimlari amalga oshirayotgan ilmiy tadqiqotlar doirasi juda ham keng bo’lib, xrzirgi zamon yadro fizikasi va yarim o’tkazgichlar mikroelektronikasining dolzarb muammolaridan tortib, vazifasi bozorga o’tishning O’zbek modelini ja^on iqtisodiga integrastiya qilishdan iborat bo’lgan iqtisod sohasidagi ilmiy tadqiqotlargacha bo’lgan sohani qamrab oladi.