Mehnat muhofazasi va medisina harakati (faoliyati)ni bajaruvchi insonlarning vazifalari

38 
 
2 BOB 
 
XAVFSIZLIK SOHASIDAGI QONUNCHILIK 
 
 
 
Bobning maqasadlari 
 
Bu bobni o’rgangandan so’ng siz quyidagilarni bilib olasiz: 
 
• Salomatlik va xavfsizlik qonunchiligining tarixini tushuntirib bera olish 
• 1970- yilda qabul qilingan mehnat va salomatlikni muhofaza qilish haqidagi 
qonunni tushunish 
• OSHA standartlarining kelib chiqishini aniqlash 
• Mehnat va salomatlikni muhofaza qilish haqidagi qonunning ma’lum 
talablarini
bilish 
• OSHAning tekshiruvlarini tushunish va bu tekshiruv natijasidagi 
faoliyatlarni
tushunish 
Muammoli vaziyat
 
Erik Smitning Mexanika sexida taftish uyushtirilganda Erik Smit hayratta 
qoldi. Erik o’zining faqat 5 ta xodimi bilan xavfsizlik xizmati tekshiruvlaridan 
ozod bo’ldim deb o’ylagan edi. U o’zining xodimlaridan biri shikoyat qilganini 
bilib hayrati yanada ortti. Sinchiklab o’tkazilgan taftish natijasida Erik 
shikoyatchining ismi sha’rifini bilib oldi va uni deyarli ishdan bo’shatgan edi. 
Biroq Erikning advokati bu xodimni ishdan bo’shatish OSHA yo’riqnomasiga 
ko’ra noqonuniy ekanini aytdi.
 
Qonunchilik tarixi 
 
Mexnat va salomatlikni muhofaza qilish tarixi qonunchilik hukmronligi ostida 
bo’lgan. Hukumatlar salomatlik va mehnatni muhofaza qilish muammolari 
kuzatganlar va bu muammolarni qonunlar va tegishli qarorlar qabul qilish yo’li 

---

39 
bilan yechishga harakat qilganlar. Bu mamlakatdagi yo’riqnomalar 1970-yilda 
qabul qilingan soliq va mehnatni muhofaza qilish haqida qonun qabul qilinishi 
bilan o’zining oily nuqtasiga yetdi.
Xavfsizlikni qonunlashtirishga bo’lgan ilk urinishlarda ko’z ko’z uchun 
prinspi doim ustun bo’ldi. Hukumatning nisbatan xavfsiz ish joylarini tashkil 
qilishdagi harakatlarni rag’batlantirishlari dastlab qonunbuzarlarni jazolash 
doirasida olib borilgan.Bu tushuncha Vavilon qonuniga 4000 yil ilgari kiritilgan 
bo’lib, bu mashxur eramizdan avvalgi 2100-yilda yozilgan Hammurapi 
kodeksining izdoshi bo’lgan. Hammurapi bu kodeksni o’z hukmronligining 30-
yilida yozgan. Bu kodeksga binoan kemasozlar o’zlari qurgan kemalardagi 
nuqsonlar natijasida yuzaga kelgan moddiy zararlarni yuklarni yetkazib bo’lgandan 
so’ng bir yil davomida to’lab berishlari shart bo’lgan. Kema kapitanlari suvda 
yo’qolgan yoki yaroqsiz holatga kelgan moddiy tovarlarning teng yarim bahosini 
jarima sifatida to’lashlari kerak bo’lgan. Qulni o’z xo’jasidan boshqa birov 
yaralasa qulning xo’jayiniga kompensatsiya to’lashi kerak bo’lgan. Malakali ishchi 
va xodimlarning o’z ishiga ma’suliyatsiz va qopollik bilan yondashishi mumkin 
bo’lmagan. Malakali xodimlarning xatosi tufayli yuzaga kelgan talofatlar shu 
malakali xodimlarni jazolash orqali undirilgan. Quruvchi qurgan uy qulashi 
natijasida kimdir halok bo’lsa quruvchining yaqinlaridan birini o’ldirish mumkin 
bo’lgan. Shifokorning xatosi natijasida bemor halok bo’lsa, uning qo’lini kesob 
tashlashligi mumkin bo’lgan. Ko’z ko’z uchun prinsipi amalda bo’lgan. 
Hammurapi davridan va uning zamondoshlari davridan to o’rta asr 
nihoyasigacha xavfsizlikni qonunlashtirishga bo’lgan urinishlar haqida juda kam 
ma’lumotlar saqlangan. Ilk ishlab chiqarish korxonalari ishchilarni lahzalarda 
halok bo’lishi yoki tan jarohati olishiga yoki imkon tug’diruvchi xavfli harakat 
qiluvchi uskunalar va ochiq uskunalardan tashkil topgan qopqonlar seriyasidan 
ham ko’proq edi. Britaniyaliklar o’z farzandlari haqida qayg’urib xavfsizlik 
qonunini ishlab chiqdilar(Grimaldi va Simonds 1989). 1800- yillar Amerika 
Qo’shma Shtatlarida juda ko’p halokatlar sodir bo’ldi. Bu halokatlar hukumat 
tomonidan kichik javoblar bilan qarshi olindi. Bu halokatlarning ommaviy axborot 
vositalarida keng yoritilishi gazeta va jurnallarda bosib chiqilishi natijasida 
Amerika fuqarolari o’z hukumatlaridan ishchilarni ish beruvchilardan himoya 
qilishni ta’minlanishini talab eta boshladilar. Aholining salomatlik va mehnatni 
muhofaza qilish haqidagi xavotirlari o’sib bordi. Ish beruvchilarning harakatidan 
norozilik, ish joyidagi halokatlarning ko’payishi jamoatchilikni noroziliklariga 
sabab bo’ldi. Buning natijasida ilgari ish beruvchilarni himoya qilgan qonun 
organlari ishchilarni himoya qilish faoliyatini kirgazuvchi qonun qabul qilishga 
majbur bo’ldilar. Ilk qonunchilikning kattagina qismi reaktiv tarzda yuzaga kelgam 
ya’ni ma’lum tabiiy ofatga javob natijasida qonunlar amalga kiritilgan. Keyingisi – 
1900- yillardagi salomatlik va xavfsizlikni rivojlantirishdagi muhim voqealarning 
berilishi:

---

40 
1903-yilda Chikagoning Irakez teatrida juda katta yong’in sodir bo’ldi. 
Yong’in bir lahzada alangalanib butun binoni qamrab oldi. Chiqish eshiklari 
juda kam edi va belgilab qo’yilmagan edi. Temir ustunlar olov natijasida qizib, 
qaynab, erib oqa boshladi. Bu yong’inda 602 kishi halok bo’ldi. Teatr ichidagi 
odamlar sarosimaga tushib qolishi natijasida halok bo’ldilar. 
G’arbiy Verjiniya shtatining Mononga shahridagi Appalachi qoyalarida 
1907-yilda 362 ta shaxtyorni kon bosib qoldi. Bu halokat shaxardagi har bir 
oilaga ta’sir qildi. Lekin halokatdan omon qolganlar uchun deyarli hech 
qanday ish qilinmadi.
Rassol Seydja fondi tomonidan moliyalashtirilgan Pensilvaniyaning 
Allegni grafligida o’tkazilgan 12 oylik tadqiqodlarning Peterburg hisoboti 
(1907-1908). Bir yil davomida 526 ta ishchilarning o’limi holati kuzatilgan. 
Yetkazilgan talofatlarni ishchilarning o’zi yoki tirik qolganlar to’lab berishga 
majbur 
bo’lganlar. 
Oila 
boquvchisidan 
ajralganlarga 
hech 
qanday 
kompensatsiya berilmagan. Ishchilarni salomatligi va xavfsizligiga tahdid 
soluvchi holatlarni kamaytirish ish beruvchilardan talab qilingan. 
1910-yilda Ichki ishlar vazirligi tomonidan Amerika tog’ kon boshqarmasi 
tuzilgan bo’lib, bu boshqarma halokatlarni sabablarni aniqlash, salomatlikka 
xavf tug’dirayotgan holatlarni aniqlash bu xavflarni oldini olish va bartaraf 
etish vositalarini toppish bilan shug’ullangan. 
1911- yilda Nyu-Yorkda Angliya Bluzi Uchburchagi Fabrikasida yong’in 
yangi tuzilmalarni vayron qildi. Bu yong’in natijasida 145 ishchi halok bo’ldi. 
Fabrika boshqaruvchilari o’g’rilikka qarshi kurashish uchun uchun zavodning 
bir nechta chiqish eshiklarini berkitib tashlagan edilar. Shuning uchun ishchilar 
yong’indan qochib chiqa olmadilar.
1911-yilda Viskonsen Qo’shma Shtatlardagi birinchi ilg’or ishchilarni 
kompensatsiya rejasini yetkazib berdi. 
1912-yilda birinchi Milliy xavfsizlik kongresi bo’lib o’tdi. Bu kongress 
1913-yilda xavfsizlik bo’yicha milliy kengashning shakllanishiga olib keldi. 
1913- yilda Yong’inga Qarshi Himoya Milliy Assotsiatsiyasi Hayotiy 
Xavfsizlik komiteti Hayot Xavfsizligi kodeksini ishlab chiqlishiga olib keldi. 
1935-yilda tuzilgan yangi Ruzveld kursi haftasiga 40 soatlik ish mandatini 
qonunchilikka kiritishni o’z ichiga oldi.
1936-yilda qabul qilingan Uolsha –Xili shartnomalari haqidagi 
jamoatchilik qonuni 10 000 AQSh dollaridan ortiq miqdordagi shartnoma 
asosida bajariluvchi xavfli ishlarni ta’qiqladi. Bu qonun salomatlik va 
mehnatni muhofaza qilish qonunining boshlang’ich ko’rinishi hisoblandi.
968-yilda G’arbiy Verjiniyaning Farmington shaharchasida Ko’mir 
kompaniyasining Birlashgan Shaxtalarida sodir bo’lgan portlash natijasida 78 
ta shaxtyor halok bo’ldi. Bu halokat mashxur g’amgin Mononga hududidan bir 
necha mill narida sodir bo’ldi va Farmingtondagi butun jamoatchilikni qamrab 
oldi. Davlat, mamlakat va shaharlar fuqarolarni ish joyida halok qiluvchi 
hodisalar natijasida barbod bo’la boshladi va ish joyidagi sharoitlarni 

---

41 
o’zgartirish uchun federal aralashuvni talab qila boshladi. 
1969-yilda Amerika senatida 72-0 raqamli ko’mir shaxtalardagi salomatlik 
va xavfsizlik haqida qonun qabul qilindi va bu qonun asosida shaxtalarni 
xavfsizligini ta’minlash ma’muriyat (XTM) tashkil etildi. Keyinchalik u kon 
ishlaridagi xavfsizlik va salomatlikni muhofaza qilish bosharmasi deb 
nomlandi. Kon ishlaridagi xavfsizlik va salomatlikni muhofaza qilish 
boshqarmasi ko’mir konlaridagi xavfsizlikni boshqaradi. Salomatlik va 
mehnatni muhofaza qilish boshqarmasi esa qurilish va umumiy ishlab 
chiqarishni boshqaradi.
1970-yilda Uilyam Stayger (mehnat va salomatlik muhofazasi) qonuni 
asosida mehnat gigiyenasi va muhofazasi boshqarmasi tuzildi. Mehnat 
gigiyenasi va muhofazasi boshqarmasi tuzilgunga qadar mehnat va 
salomatlikni muhofaza qilish uchun ma’suliyat hududiy hokimyatlarga 
yuklatilgan edi.