Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 114 
V BOB. QURILISH KONSTRUKSIYALARI 
5.1.Beton, temir-beton konstruksiyalari 
Beton boshqa materiallar singari siquvchi kuchlanishlarga ancha katta 
qarshilik ko‘rsatadi, cho‘zilishga juda ham kam qarshilik ko‘rsatadi. Betonning 
cho‘zilishdagi mustahkamligi siqilishdagiga nisbatan 10-15 marta kichik. SHu 
sababli beton konstruksiyalari asosni mustahkamlashda, ma’suliyati cheklangan 
imoratlarning poydevorlarida, o‘zini og‘irligini ko‘tarishi mumkin bo‘lgan 
devorlarda va shu kabi sharoitga ega konstruksiyalarda keng qo‘llaniladi. 
Oldindan zo‘riqtiriladigan konstruksiyalar uchun mustahkamligi va zichligi 
yuqori, cho‘kishi va tobtashlashligi cheklangan betonlar ishlatiladi. 
Betonning fizik-mexaniq xossalari qorishmaning tarkibi, bog‘lovchi va 
to‘ldirgichlarning turi, suv-bog‘lovchi nisbati, betonning tayyorlanish usuli, 
yotqizilishi va unga ishlov berish usullari, qotish sharoitlari (tabiiy qotish, 
avtoklavda ishlov berib qotirish), betonning yoshi va boshqalarga bog‘liq. Beton 
uchun material tanlashda, uning tarkibini belgilashda bularning hammasini 
hisobga olish kerak. 
Qurilishda odatdagi og‘ir betonlar eng ko‘p tarkalgan bo‘lib, ularning 
zichligi 2200-2500 kg/m
3
, odatdagi zich to‘ldirgichlar qo‘shib tayyorlanadi. 
Zichligi 2500 kg/m
3
dan ortiq betonlar og‘ir betonlarga kiradi. Ulardan 
radiatsiyadan himoyalanishda foydalaniladi va hajmiy massasi oshirilgan 
(magnetit, limonit, barit, chuyan pitrasi va boiqalar) to‘ldirgichlarning maxsus 
turlari qo‘shib tayyorlanadi. Betonning zichligi 1800 kg/m
3
dan yuqori va 2200 
kg/m
3
gacha bo‘lganida engillashtirilgan betonlarga kiradi, zichligi 1800 kg/m
3
bo‘lganida engil betonlarga kiradi. Betonning og‘irligi g‘ovak to‘ldirgichlar 
qo‘shib (keramzit, agloporit, pemza, tuf, oxak-chig‘anok va boshqalar), yoki 
beton aralashmasiga g‘ovak hosil qiluvchi qo‘shimchalar solib, engillashtiriladi. 
Betonning mustahkamligi etarli darajada yuqori bo‘lishi, armatura bilan 
yaxshi tishlashi va zichligi yuqori bo‘lishi armaturani zanglashdan himoya 
qilishini va konstruksiyaning uzoqqa chidashini ta’minlash zarur. 

---

 115 
Ba’zan qo‘shimcha ravishda; suv o‘tkazmasligi, suvga nisbatan chidamli 
bo‘lish, sovuqqa nisbatan chidamli bo‘lish, o‘tga chidamliligi va 
zangbardoshligi juda yuqori bo‘lishi og‘irligi kam bo‘lishi, issiq va ovoz 
o‘tkazuvchanligi past bo‘lishi kabi talablar qo‘yiladi. 
6.1.-rasm. Qurilishda temir-beton konstruksiyalari 
Temir-beton konstruksiyalar o‘tgan asrning o‘rtalarida paydo bo‘ldi, o‘sha 
asrning oxiridayok temir-betondan tayerlangan qovurg‘ali orayopmalar, 
dastlabki ko‘priklar, quvurlar qurildi. XX - asr boshida Moskvada to‘sinsiz 
temir-beton orayopmalar, Nikolaev shahrida esa dunyoda birinchi marta temir-
beton mayok qad ko‘tardi. Keyinchalik temir-beton konstruksiyalar binolar va 
inshootlarning yaxlit konstruksiyalari tarzida tobora keng tarqaldi. 30 yillarning 
boshida birinchi marta oldindan zo‘riqtirilgan konstruksiyalar paydo bo‘ldi. 
Urishdan keyingi yillarda yig‘ma temir-beton konstruksiyalar gurkirab 
rivojlandi. Sanoat binolarida (ustunlar, to‘sinlar, fermalar, arkalar), yirik panelli 
turar joy va jamoat binolarida, muhandislik inshootlari (ko‘priklar, estakadalar, 
gidrotexnika inshootlari va boshqalar) da temir-beton konstruksiyalarning 
qo‘llanishi qurilish muddatlarini ancha qisqartiradi, tannarxini kamaytirishga 
olib keladi. 
Temir-beton hozirgi zamonda qurilishning asosi bo‘lib qoldi, u jamoa, 
sanoat va qishloq xo‘jaligi binolari qurilishida ko‘plab ishlatilishidan tashqari, 

---

 116 
ko‘prik, gidrotexnika qurilishida va boshqa soxalarda muvaffaqqiyat bilan 
ishlatilmoqda. 
Temir-betonning 
rivojlanishi 
hamda 
uning 
texnik 
- 
iktisodiy 
samaradorligining ortishi, oqilona tanlangan konstruktiv shakllarni qo‘llash 
hisobiga 
og‘irliklarining kamayishi, engil va g‘ovakli betonlarning, 
armotsementning 
ishlatilishi, 
buyumlarni 
tayyorlash 
texnologiyasining 
takomillashuviga bog‘liq. Temir-beton konstruksiyasi aksariyat standart yig‘ma 
elementlardan tashkil topgan bo‘lib, ular asosan temir-beton zavodlarida 
tayyorlanadi va qurilish maydonida yig‘iladi. CHet el, MDH davlatlari, xususan 
O‘zbyokistan sharoitida yig‘ma elementli temir-beton konstruksiyalari fuqaro va 
sanoat binolarida keng qo‘llaniladi. Bir qavatli sanoat binosining konstruksiyasi 
6.2-rasmda ko‘rsatilgan. 
6.2-rasm. Sanoatda qo‘llaniladigan temir-beton sinchli konstruksiya. 1-
to‘sin, 2-fonarь, 3-yopma panellar, 4-kranosti to‘sinlar, 5-ustunlar 
Po‘lat siqilish va cho‘zilishga juda yaxshi ishlaydi. Ana shu boisdan ham 
temir-beton yaratish g‘oyasi paydo bo‘ldi, unda siquvchi yuklarni beton, 
cho‘zuvchi yuklarni esa po‘lat armatura qabul qiladi. Egiladigan temir-beton 
elementlarda ishchi armaturani, odatda, elementning cho‘zilgan qismida 
joylashtiriladi. 
Ishchi armatura 
element 
kesimlarini kichraytirish 
va 
konstruksiyaning xususiy og‘irligini kamaytirish uchun quyiladi, Beton 
(armaturasi yo‘q) elementlar to‘satdan emiriladi ayni bir paytda temir - beton 

---

 117 
elementlar asta - syokin emiriladi, bu esa ularning mustahkamlik zaxiralarini 
kamaytirish imkonini beradi. 
Respublikamizni issiq kunlariga kelsak, harorat 40 
0
S va undan ortiq 
bo‘lganda betonning holati o‘zgarganini ko‘ramiz. Odatdagi betonga yuqori 
harorat uzoq vaqt ta’sir etganidassement toshining qotganligi, juda ko‘p 
cho‘kkanligi va mustahkamligi pasayganligi,ssement toshi va to‘ldirgichlarning 
harorat tufayli deformatsiyalanish koeffitsientlari turlicha bo‘lganligi va boshqa 
sabablar tufayli emiriladi. SHu sabablissement bog‘lovchilardan harorat 
50°Sdan oshmaydigan hollardagina foydalanishga ruhsat etiladi. 
6.3-rasm.Temir-betondan tayyorlangan ustyopma