Metall konstruktsiyalarida ishlatiladigan po’latlarning asosiy xususiyatlari

Zarbiy qovushoqlik namunani to‘la sindirish uchun bajarilgan solishtirma ish 
bilan o‘lchanadi, bunda sinalayotgan namunani sindirishga sarflangan to‘la ish 
hisoblanadi va namunadagi o‘yiqli joyning kesim yuzasiga bo‘linadi. Demak, 
metallning zarbiy qovushoqligi SI tizimida joul/m
2
(kilojoul/m
2
) da o‘lchanadi. 
Metallarning zarbiy qovushoqligi ularning mo‘rt buzilishga moyilligi va 
kuchlanishlar kontsentratsiyasining ta’sirini ifoda etuvchi omil hisoblanadi. 
Yumshoq po‘latdan tayyorlanib sinalgan po‘latlarning zarbiy (D) va statik (S) 
yuklanishdagi deformatsiya diagrammasi 5.8-rasmda keltirilgan. Ko‘rinib turibdiki, 
zarb ta’sirida statik yuklanishga nisbatan namuna birmuncha kam 
deformatsiyalanib, yemirilgani uchun mos diagrammaning ordinatasi baland bo‘lsa 
xam, statik yuk ta’sirida sinalgan namuna diagrammasiga nisbatan pastroq bo‘ladi. 
Po‘lat namuna statik yuk ta’sirida sinalganda-plastiklik xususiyatini ko‘rsatadi, zarb 
ta’sirida esa o‘zining mo‘rtlik xossasini namoyon etadi. SHuning uchun zarb kuchini 
qabul qiluvchi konstruktsiyalarni hisoblash va loyihalashda zarbiy qovushoqlik 
ko‘rsatkichini e’tiborga olish kerak. 
Po‘latning takrorlanuvchan yuk ostida ishlashi. Ayrim metall 
konstruktsiyalar foydalanish davrida takrorlanuvchi yuklar ostida ishlashi mumkin. 
Agar yuklanish davomida konstruktsiya materiali elastiklik chegarasida ishlasa, 
takrorlanuvchi yuklar ta’siridagi deformatsiya ham takrorlanuvchi o‘zgarmas 
bo‘ladi. Yuk elastiklik chegarasidan yuqoriroq kuchlanish hosil qilsa, qoldiq 
deformatsiya qosil bo‘lishi kuzatiladi (9-rasm). 

---

9-rasm. Po‘latning takroriy yuklar ostida deformatsiyalanishi 
Konstruktsiya materialiga yetarlicha dam berilsa, uning elastiklik xususiyati 
qayta tiklanadi va bu hodisa texnikada «naklep» hodisasi deb ataladi. SHunda 
po‘latning plastiklik xossasi pasayib, mo‘rtligi ortadi. Naklep hodisasidan alyuminiy 
qotishmalari va temirbeton konstruktsiyalari armaturasining mustahkamligini 
oshirishda foydalaniladi. 
Uzluksiz ko‘p martalab yuklash natijasida metallning toliqishi (charchashi) 
ro‘y beradi. Kuchlanishlarning ruhsat etilganidan kam bo‘lishiga qaramay, toliqish 
natijasida konstruktsiyada har xil darzlar paydo bo‘ladi. Toliqish natijasida 
metallning qovushoq holatdan sekin-asta mo‘rt holatga o‘tishi kuzatiladi. 
Konstruktsiyaning yaroqsiz holga kelishi kuchlanish va deformatsiyaning 
o‘zgaruvchanligidan konstruktsiya sirtida mayda darzlar hosil bo‘lishi va shu 
joylarda zo‘riqishning borgan sari ortishi (maxalliy kontsentratsiya) sababli sodir 
bo‘ladi. Takrorlanuvchi kuchlar ta’siri uzluksiz bo‘lsa, kuchlanish qiymati ma’lum 
miqdordan ortgandan so‘ng metallda toliqish yuz beradi. Kuchlanishning shu 
qiymati toliqishdagi chidamlilik chegarasi deb ataladi. Tajribalardan ma’lum 
bo‘lishicha, po‘latni toliqishi uchun takroriy yuklanishlar soni 

=2
.
10
6
qabul qilish 
mumkin. 
Po‘lat uchun yuklanishlar soni va buzuvchi kuchlanish orasidagi bog’lanish 
10-rasmda ko‘rsatilgan. 
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, yuklanishlar soni ortishi bilan po‘lat 
namunaning mustaxkamligi kamaya boradi va kat’iy bir me’yorga yetgach, (Gvb) 
yuklanishlar soni qancha bo‘lishidan kat’iy nazar buzilish sodir bo‘ladi. Ushbu 
miqdor po‘latning toliqish mustahkamligi deyiladi. 
10-rasm. Yuklashlar soni va buzuvchi kuchlanish orasidagi bog’lanish 

---

Toliqishdagi mustahkamlik yuklanishlar sonidan tashqari yuklanish turiga 
xam bog’liq bo‘ladi va asimmetriya koeffitsienti bilan baholanadi. Takrorlanuvchi 
yuklanishda eng katta kuchlanishning 

min
ga nisbati assimetriya koeffitsienti 
deyiladi, ya’ni r=

max
/

min
. Yuklanishning asimmetriklik xususiyati 11-rasmda 
ko‘rsatilgan. 
11-rasm. Yuklanishning asimmetriklik xususiyati: 
a-bir ishorali asimmetrik tsikl; b-to‘lik bir ishorali tsikl;
v-to‘lik xar-xil ishorali tsikl. 
Po‘latning tolikishi nafakat yuklanishlar soniga, balki xar bir yuklanishda 
hosil bo‘ladigan katta kuchlanishlar hosil bo‘lishiga xam bog’liq bo‘lishi 
isbotlangan, masalan, suyuqliklar saqlanadigan sig’imlarni tez-tez to‘liq to‘ldirish 
va bo‘shatish, issiq almashtirgich apparatlaridagi ichki bosimni keskin oshirish va 
pasaytirishda po‘latning toliqishi tezlashadi. 
Agar konstruktsiyada kuchlanishlar kontsentratsiyasi sodir bo‘lmasa yoki 
uning miqdori kichik bo‘lsa, toliqishga mustahkamligini oshirish uchun kam 
uglerodli yumshoq po‘lat o‘rniga yuqori mustahkamlikka ega pqlat ishlatish tavsiya 
etiladi.
Agar konstruktsiyada kuchlanishlar kontsentratsiyasi katta bo‘lsa quyidagi 
tadbirlar ko‘zda tutilishi kerak: 
- zo‘riqishlar kontsentratsiyasi kichik bo‘lgan konstruktsiyalarni qo‘llash; 
- o‘yiq va teshiklarning qirra va uchlariga silliqlab ishlov berib kuchlanishlar 
kontsentratsiyasini kamaytirish; 
- zo‘riqishlar oqimini o‘tkir kirralardan chetga o‘tkazish; 
- teskari yo‘nalishda zo‘riqish hosil qiluvchi tadbirlar belgilash; 
- metall sirtida naklep hosil qiluvchi, sikuvchi kuchlanishlar xosil kilish.