Metodikalari kafedrasi

 
OILADA O‘SMIR TARBIYASINING AYRIM PSIXOLOGIK 
TOMONLARI 
Zulfiyeva Sarvinoz Doston qizi, 
O‘ZMU Jizzax filiali “Oilaviy munosabatlar psixologiyasi”
yo‘nalishi 2-kurs magistri 
Sanaqulova Nargiza Keldiyorovna, 
“Oila psixologiyasi” yo‘nalishi 1-bosqich talabasi. 
Annotatsiya: Ushbu maqolada oilada o‘smirlar tarbiyasidagi ayrim 
psixologik muammolarning kelib chiqishi tahliliy yoritilgan. Bunda ota-onalarning 
asosiy vazifalari va o‘smirlarni hayot tarzini tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar 
ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar: fiziologik, psixologik, anatomik, tushkunlik yolg‘izlikka 
intilish, passivlik yoki aksi o‘jarlik, qaysarlik, agressivlik. 
Аннотация: В данной статье анализируется происхождение 
некоторых психологических проблем в воспитании подростков в семье. 
Разработаны рекомендации по основным задачам родителей и организации 
образа жизни подростков. 
Ключевые слова: физиологический, психологический, анатомический, 
депрессия, одиночество, пассивность или иначе упрямство, упрямство, 
агрессивность. 
Abstract: This article analyzes the origin of some psychological problems in 
the upbringing of teenagers in the family. Recommendations on the main tasks of 
parents and the organization of teenagers' lifestyles have been developed. 
Key words: physiological, psychological, anatomical, depression, loneliness, 
passivity or otherwise stubbornness, stubbornness, aggressiveness. 
Hozirgi 
kunda 
bolalar 
psixologiyasi 
oldida 
turgan 
muhim 
bir 
muommolardan biri bu o‘smir bolalarning bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil etish va 
kasbga yo‘naltirish, qiziqishlarini to‘g‘ri baholash, ota-onasi bilan munosabatlarni 
o‘rganish, bolani jamiyatda o‘z o‘rnini topishi asosiy psixologii masalalardandir. 
Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev “Biz uchun bolalarimizning ma’naviyati, bilimi, 
sog‘ligi eng muhim masala” - deb ta’kidlaydilar.
Yosh avlod tarbiyasi ularning bilim olishiga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish 
uchun eng avvalo maktabgacha ta’lim tizimidan boshlanib, umumiy o‘rta ta’lim 
muassasalari va keying ta’lim turlarida mustahkamlanib boradi. Ayniqsa, o‘smirlik 
davrida bolada ham fiziologik, psixologik, anatomik o‘zgarishlar kechayotgan davr 
bo‘lganligi uchun o‘smir tarbiyasi muhim ahamiyatga ega. Bunday davrda oilada 
yo‘l qo‘yilayotgan kamchiliklar jumladan, e’tiborsizlik, ularni tinglamaslik, 
fikrlarini hurmat qilmaslik, taklif ohangida emas topshiriqlarni buyruq asosida 
berilishi, o‘smir ongida zo‘riqish-streesga olib keladi. Buning oqibatida 
o‘smirlarda uchraydigan nevroziga va bundanda og‘ir kuchli psixik kasalliklarga 

---

187 
sabab bo‘ladi. 
O‘smir yigit va qizlarda shu davrgacha namoyon qilmagan yangi sifat va 
xususiyatlar namoyon bo‘la boshlaydi. Buning natijasida ular kattalar bilan 
bo‘ladigan o‘zaro muloqotlari va munosabatlarida qo‘pollik, serzardalik, 
shoshqoloqlik, hozirjavoblik kabi xususiyatlarini namoyon qila boshlaydilar. Bu 
ularda shaxs ontogenizida yuzaga keladigan katta inqirozlardan biri bo‘lgan 
o‘smirlik inqirozini ularda kechayotganini bildiradi. Kirizis boladagi mavjud 
tushkunlik yolg‘izlikka intilish, passivlik yoki aksi o‘jarlik, qaysarlik, agressivlik 
hayotiga salbiy munosabatlarning kechishida namayyon bo‘ladi. Bunday paytda u 
o‘zi singari katta fiziologik, psixalogik o‘zgarishlar kechayotgan tengdoshlari bilan 
muloqot qilishga ehtiyoji yuqori bo‘ladi. Do‘sti o‘smirga ijobiy ta’sir qiladimi yoki 
uni yo‘ldan urib, yomon ta’sir qiladimi, bu narsa uning axloqiy qiyofasi bilan 
bog‘liq.
O‘rtoqlarining ta’siri ostida o‘smir o‘zining ehtiyojlari va istaklarini 
qondirish mumkin. Agarda bundan qanoatlanish unga katta mamnunlik bag‘ishlasa 
bunday hollarda uning ba’zi bir harakati yoki qiliqlariga nisbattan bo‘lgan 
tasoddifiy qiziqishlari dastavval ishtiyoqqa undan keyin ehtiros yoki odatga 
aylanishi mumkin[1]. 
O‘smirlarda qiziqqonlik, xulq-atvorda beqarorlik ustunlik qilganligi uchun 
ularni bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil etish lozim. Agar o‘smirda kun tartibida bo‘sh 
vaqt bo‘ladigan bo‘lsa ularda zararli odatlar va ruhiyatida salbiy o‘zgarishlar 
yuzaga keladi.
Ota-onasi bilan o‘rtoqlari bilan bo‘ladigan muammolarning ko‘payishi 
natijasida o‘smir onggidagi zo‘riqishlarning kuchayishi stressga sabab bo‘ladi. 
O‘smir o‘zining juda ko‘p istaklari, “Xohlayman”larini amalga oshirishga intiladi: 
katta yoshli odamlar ega bo‘lgan hamma narsalardan foydalanishga, erkin, 
mustaqil va ozod bo‘lishga intiladi. Tevarak-atrofdagi odamlarga o‘zining 
ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish uchun u kuchli, qo‘rqmas va epchil bo‘lishga 
intiladi. Tarbiyalangan odamda “xohlayman” faqat “kerak”ni bajarish orqaligina 
amalga oshiriladi. Agar o‘smir bola tushunishga o‘rgatilmagan bo‘lsa va “kerak” 
bo‘lgan narsani bajarishga odatlanmagan bo‘lsa u o‘z boshimchaligini namayyon 
qilish orqali kattalarning talablariga qarshi chiqa boshlaydi[2]. 
Bu davirda ko‘plab o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, fiziologik, biologik, 
psixologik o‘zgarishlardir. Bu davirda o‘smir tengdoshlari sinifdoshlari guruhda 
o‘smir o‘zining kelishuvchanlik xususiyati yoki salbiy janjalkashlik xususiyati 
bilan e’tibor qozonishni xoxlaydi unga bu qanchalik tasir qilishi va bunga javob
tariqasida qanday harakat qilishi javobdan qanchalar qoniqishi mumkin 
qoniqmagan xollarda unda qanday psixik jarayon sodir bo‘ladi. Ayrim bolalarda 
bunday jarayonlar og‘ir kechadi va turli xildagi streesga sabab bo‘ladi. Bu 
vaziyatdan ularni ota-onasi, o‘rtoqlari olib chiqishi yoki kuchaytirishi mumkin. 
Har doim ota-ona bolada bo‘ladigan psixik holatlardan xabardor bo‘lishi kerak 
etibordan qolish o‘smir uchun keraksizlik xisini paydo qiladi va ota-onasiga o‘zi 
haqida eslatishni xoxlaydi. Bunday holatlarda o‘smir ongida turli xil yomon fikrlar 
paydo bo‘ladi va asta-sekin shu fikrlarni bajara boshlaydi. Otasi yoki onasi bunday 
holatlarda ham farzandiga e’tibor bermasa o‘smir yomon yo‘lga kirib qolishi va 

---

188 
turli xildagi kichik jinoyatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Chunki, uning 
fikricha “Uni tinglaydigan inson yo‘q. “Men yolg‘izman meni hech kim 
tushunmaydi”, “Menga ham hech kim kerak emas” deb o‘ylaydi. O‘zini ham shu 
fikrlarga mos tuta boshladi. O‘smir ongidagi ko‘p fikrlar chalkash bitta qarorga 
kelishi qiyin bo‘ladi. U o‘zini kattalar kabi tutishga harakat qiladi va ular kabi 
bo‘lishni istaydi. Bu esa o‘smir ongini yana zo‘riqishga olib keladi.
O‘smir ongi zo‘riqish va buni natijalarida o‘smirda turli ong buzilishlari 
qisqa muddatli ongni yo‘qotish yani ba’zi hollarda hushdan ketish, sodir bo‘ladi. 
Hushdan ketish qachon sodir bo‘ladi somatik, patologiya, miyaning organik 
kasaliklarida. O‘smirlar psixikasi ularning tashqi olamga javob reyaksiyasi. 
O‘smirlar muamosiga e’tibor qaratish zarurligini asosiy sabablari: 
1) Fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat sanat va adabiyot 
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoyitlarning o‘zgarganligi bilan bog‘liqdir; 
2) Omaviy axborot tizimining kengashi tufayli o‘smirlar onglilik darajasi 
kutarilgan; 
3) O‘g‘il va qizlarning dunyo voqiyalaridan tabiat va jamiyat 
qonunlaridan,tarixdan yetarli darajada xabardorligi; 
4) Ularning jismoniy va aqliy kamoloti jadallashganligi;
5) O‘smirlar bilan ishlashda g‘oyaviy-siyosiy, vatanparvarlik, tarbiyaga 
alohida yondashish zarurligi; 
6) Oshkoralik, ijtimoiy adolat, demakiratiya muamolarining ijtimoiy hayotga 
chuqur kirib borayotgani; 
7) O‘quvchillar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish o‘zini-o‘zi 
boshqarish anglash baxolash ba nazorat qilishga keng imkoniyat yaratadi[3]. 
O‘smir har doim e’tiborda bo‘lishni va unga hamma ijobiy fikrda bo‘lishni 
xohlaydi. O‘smirlar va ularning tengdoshlari o‘rtasidagi munosabat. O‘smirlarning 
hammasi g‘ayratli va faoldirlar, biroq, o‘zlarining kuch-quvvatlarini qayoqqa 
yo‘naltirishni hamma vaqt ham bilavermaydilar.
Gohida esa to‘g‘ri yo‘l topa olmasdan ayrim o‘smirlar ko‘p adashadi, va 
o‘zini hamma sohada sinab ko‘rishdan qo‘riqmaydi lekin ko‘p asabiyliklar ko‘p 
taraflama qarshiliklar ularda o‘z shaxsiga nisbatan nafrat, o‘zini yomon ko‘rishga 
olib keladi. Bu uni ongida turli asab buzilishiga sabab bo‘ladi, bunning natijasida 
ongida zo‘riqish charchash streesga sabab bo‘ladi. 
Hozirgi davir axborot davri bo‘lib bormoqda, bu davirdan o‘smirlar to‘g‘ri 
foydalanishlari kerak. So‘ngi o‘n yillar mobaynida chet ellarda hatto bizning 
yurtimizda ham o‘smirlar o‘rtasida kuchli ongning buzilishi yani ongning 
zo‘riqishi natijasida yuzaga keladigan streesga sabab bo‘lmoqda bu strees ostida 
ba’zi o‘smirlar o‘z joniga qasd qilish holatlari kuzatilmoqda.
Yuqoridagi omillarni hisobga olib biz quyidagilarni amalga oshirishni 
maqsadga muvofiq deb bildik: 
- O‘smir yoshdagi bolalar to‘g‘risida OAVlarida ko‘rsatuvlar sonini 
ko‘paytirish; 
- Mahalla va maktablarda amaliyotchi psixologlar faoliyatini kuchaytirish; 
- Mahallada o‘smir yigit qizlarni bo‘sh vaqtini samarali tashkil etuvchi 
to‘garak, sport klublari faoliyatini kuchaytirish; 

---

189 
- Ota-onalarning o‘smirning ta’lim- tarbiyasiga e’tiborini yanada oshirish; 
- Ular bilan to‘g‘ri munosabatni yo‘lga qo‘yish asosida bo‘sh vaqtini 
rejalashtirib, qo‘shimcha ta’lim olishi uchun oilaviy budjetdan mablag‘ ajratishlari 
va boshqalar. 
Har tamonlama barkamol rivojlangan o‘smir yigit, qizlardan nafaqat oila 
qolaversa, jamiyat ham manfaatdordir.