Metodologiyasi

Neokantchilik. 
Neokantchilik pozitivistlarning qarashlariga 
qarshi tarzda shakllanib, XIX asrning 80-yillarida V.Diltey to ­
monidan ilgari surilgan. Ularning qarashlaricha ijtimoiy^hayotda 
hech qanday qonuniyatlar mavjud emas, tarixchining subyektiv

---

xatti-harakatlari (boshidan kechirganlari, ko'rgan-bilganlari) bi­
lishning eng asosiy vositasidir, tarixiy dalillar — bilishning asosiy 
dalillaridir deb hisoblaydilar. Fandagi (ilmdagi) ong, aql, idrok 
haqidagi (bunga tarixni ham qo‘shadilar) bilishning eng asosiy 
vositasi bu — tushunish va intuitsiya (sezgirlik)dir deb ko‘rsata- 
dilar. Neokantchilarning ta ’kidlashicha, tarix individual, alohida 
konkret holatlar bilan bogliq boladi, tarix poeziyaga va san’at- 
ga yaqin bo‘lib, ko‘proq tavsifiy xususiyatga egadir. V.Dilteyning 
«ong, idrok haqidagi fan»ning tabiiy fanlarga qarama-qarshi 
qo‘yishi tushunchasi neokantchilarning Baden maktabida V.Vin- 
delband va G.Rikkertlar tomonidan yanada rivojlantirildi. G.Rik- 
kertning ta’kidlashicha tabiiy fanlar uchun asosiy uslublar yetak- 
chi mavqeda (generallashgan) bo‘lib, umumlashtiruvchi (ya’ni 
jarayonlarni o‘rganishdan boshlab tizimlarni o‘rganishgacha, tav- 
siflashdan tahlilga o‘tishi kerakligi to‘g‘risidagi fikr) xususiyat­
ga ega. Tarix uchun esa uslublar individual xususiyatga (alohida 
yakka jarayonni yoki holatni tadqiqot jarayonida ustun qo‘yish) 
egadir. Neokantchilar tomonidan ilgari surilgan eng asosiy uslub
— dalillarni qadriyatlarga tenglashtirishdir. Bunda qadriyatlar si­
fatida hodisalar yoki dalillarning ahamiyati ko‘rsatib beriladi. Bu 
o‘rinda davlat, san’at, din kabilar tushunilgan. Tarixning pred- 
meti sifatida esa insoniyatning madaniy hayoti ko'rsatilib, tarixni 
individuallashtiruvchi empirik fan deb hisoblanadi.
Garchi bu qarashlar barcha tarixchilar tomonidan birdek qa­
bul qilinmagan bo‘lsada, ayrim hollarda ularning o‘zgargan va 
yangilangan holatdagi elementlari tarixiy tadqiqotlarda uchrab 
turadi. Ko‘plab faylasuflar va tarixchilar tarix fanida nazariya- 
ning muhimligini inkor qiladilar va garchi tarixning fan sifatida- 
gi maqomini asoslab berishda yetarli bo‘lmasada tarixdagi tak- 
rorlanmaslikka va individuallikka urg‘u beradilar hamda buni 
o‘z o‘rnida tarixni «soxtalashtirilgan sotsiologiyalashtirish»dan 
ma’qul deb hisoblaydilar.