Metodologiyasi

1 Tarix falsafasining nazariy asoslari. 15—16-bb.
2 Ibrohimov A. Bizkim o ‘zbeklar... — Т.: «Sharq», 1999. 278—279-bb.

---

nilgan bo‘lsa, bugungi kunda tadqiqotchilar va mutaxassislar to ­
monidan uchta asosiy tushunchaga urg‘u berilmoqda, ya’ni, bi- 
rinchidan, tabiat va jamiyatdagi har qanday jarayon taraqqiyoti, 
ikkinchidan, insoniyatning taraqqiyoti jarayonlari va uchinchi- 
dan, insoniyat taraqqiyoti jarayonlarini o‘rganuvchi fan1.
Tarixchi M.P. Lapteva «tarix» («istoriya») atamasi rus tilida- 
gi tushunchalar bilan yondashilsa sakkizta ma’noni, ingliz tili- 
ning Oksford lug‘atida esa to‘qqizta ma’noni bildirishini ta’kid- 
lab o‘tadi2.
M azkur fanning izohi keltirilgan boshqa manbada qayd etili- 
shicha, tarix bu —
1. Tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni.
2. Insoniyat va uning mahsuli bo‘lgan tamaddunlar rivo- 
ji, jamiyat va davlatlar o‘tmishi taraqqiyoti jarayonini o‘rganuv- 
chi fan. Tarix fani insoniyatning butun o‘tmishi davomida jam i­
yat hayotida sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, jarayonlarni (jamiyat 
rivojini) yaxlit bir tarzda o‘rganadi3.
Hozirgi zamon tarix fani alohida bo‘limlar va sohalardan tash­
kil topgan bilimlar majmuyidir.
0 ‘tmish hamda o‘tmish haqida yozma va og‘zaki tarzda ma’lu­
mot berish yoki so‘zlash, hikoya qilish, xabar berish tarix fani­
ning xususiyatini aniqlab beradigan asosiy metodologik muam- 
molardan biri sanaladi4.
Biroq, yaxshi bilamizki, haqiqiy tarixiy voqelik bizning tu- 
shunchamizdagi tasavvurdan ko‘ra birmuncha kengligi, ko‘pqir- 
raliligi bilan tarix fanini «hayot murabbiyi» darajasiga ko‘tara- 
di. Shu o‘rinda tarixchilardan birining quyidagi so‘zlarini keltirib 
o‘tish o‘rinlidir: «Hayotni tushunish va yo‘lga qo‘yishni tarix
1 Теория и методология истории: курс лекций / М.П. Лаптева; Перм.