Metodologiyasi

va tarixchi, publitsist, shotland maorifi arboblaridan biri, empirizm nazariyasi 
vakili
3 Edvard Gibbon (ing. Edward Gibbon; 1737-yil 27-aprel, Patni, Surrey 
grafligi — 1794-yil I6-yanvar, London) — ingliz tarixchisi. «Rim imperiyasining 
inqirozi va yemirilishi» asari muallifi (1776—1788).
4 Ranke (Ranke) Leopold fon (1795—1886) — nemis tarixchisi. Asosan 
G ‘arbiy Yevropaning XVI-XVII asrlardagi siyosiy tarixi bilan shug‘ullangan. 
D.RanJkening ta’kidlashicha, «tarixni qanday sodir boMgan b oisa, shundayligicha 
yozish kerak».

---

holatdamiz (yoki qayerdamiz)?» tarzida, ya’ni, boshqacha so‘zlar 
bilan aytganda, tarix bilimlarining maqsadi — bizning buguni- 
mizni (aslimizni) aniqlashdir. Shundan kelib chiqqanda tarix — 
bu zamonaviy muammolarni hal etishga va anglashga yo‘naltiril- 
gan qator hodisalar va jarayonlardir1.
Yuqoridagi tarixchilarning fikrida bir umumiylik borki, bu 
ham bo‘lsa ularning barchasi tarix predmetini siyosiy tarix va 
uning tadqiqidan kelib chiqqan holda ko‘rsatib bergan edilar.
XIX asrda statistik tadqiqotlarning yuzaga kelishi natijasi- 
da iqtisodiy tarixga qiziqish paydo bo‘ldi. Shuningdek, bu vaqt­
da madaniyat tarixiga ham e’tibor qaratila boshlandi. Qadimgi 
san’at va madaniy hayot tarixi va ijtimoiy hayot sohasida bir qa­
tor ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilib, adabiyotlar nashr qilindi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng «Annallar maktabi» ta’siri- 
da «yangi tarix fani», ya’ni tarixni o‘rganishda antropologik yon­
dashuv paydo boldi. Endi tarixiy tadqiqotlarning diqqat markazi- 
da inson va uning faoliyati hamda ijtimoiy va madaniy mansubligi 
masalalari ko‘rila boshlandi. Tarixiy antropologiya, tarixiy psi- 
xologiya, tarixiy sotsiologiya, demografiya, urban izatsiya sohalari 
shakllandi, ayollar tarixini o‘rganish, mahalliy yoki alohida ta­
rixiy jarayonlarni o‘rganish boshlandi. Shu vaqtlarda u yoki bu 
voqealarning bevosita ishtirokchilari bolgan insonlar xotirasiga 
asoslangan «og‘zaki tarix» sohasi ham taraqqiy eta boshladi.
Ayrim tarixchilar hatto ehtiyoj yo‘qolishi natijasida tarix pred- 
metining ham yo‘qolib borishi haqida fikr bildira boshlagan 
bolsalar, ayrim tarixchilar (E. Xobsboum) aksincha, ijtimoiy ta­
rix asosida va ijtimoiy psixologiyaga, ya’ni fikrlash tizimi, xulqlar 
stereotiplari va odamlarning hayot tarziga alohida e’tibor qarat- 
gan holda yaxlit tarix fani predmetini shakllantirish zarur, deb 
hisobladi.
N. Jo‘rayevning ta’kidlashicha, tarix fanining predmeti, tarix
fani va tarix tushunchasi va tadqiqot usullarining yondashuvlari
/