Metodologiyasi

Mavzuga aloqador so‘zlarning izohli lug‘ati:
Volyuntarizm 
— falsafada voqelikning negizi irodadadir deb 
biluvchi va obyektiv taraqqiyot qonunlarini rad etuvchi idealis- 
tik yo'nalish. Psixologiyada irodani psixik hayotning asosiy omi-

---

li deb qarash. Tarix fanida esa tarixiy taraqqiyotning obyektiv 
qonunlari bilan hisoblashmay, o‘z bilganicha ish tutish. Volyun- 
taristlarning ta’kidlashicha, inson tarixni ijod qiluvchi, uni shakl- 
lantiruvchi omildir, inson tarixiy jarayonda o‘ziga zarur va o‘zi 
xohlagan jamiyatni barpo eta olishi mumkin deb hisoblaydilar.
Determinizm 
— (lotin. «aniqlayman») — moddiy va ma’naviy 
olam hodisalarining obyektiv qonuniyatli o‘zaro aloqadorligi va 
bog‘liqligi, narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishlari haqidagi 
falsafiy ta’limot. Determ inizmning markaziy o‘zagini sababiyat- 
ning, ya’ni hodisalar o‘rtasida bir hodisa (sabab) muayyan sha- 
roitlarda muqarrar ravishda boshqa hodisani (oqibatni) keltirib 
chiqaradigan aloqadorlik mavjudligi haqidagi qoida tashkil qila- 
di. Determinizmning aksi indeterminizm bo‘lib, u umuman sa- 
babiyatni yoki loaqal uning umumiy xususiyatini tan olishni 
rad etadi. Tarix fanida determinizm (sababiylik) tamoyili fran­
suz va nemis olimlari tomonidan ilgari surilgan. Ular tarix faqat 
tasodiflardan iborat degan g‘oyaga qarshi chiqqanlar. Sababiylik 
tamoyili tarixiy voqelikning o‘z sababiga egaligiga e’tibor bera­
di. Determinizm (sababiylik) tamoyili tadqiqotchining e ’tiborini 
tarixiy hodisalar va voqealarning shartli ravishda o‘zaro bir-bi­
riga bog‘liq ravishda sodir boUishiga qaratadi. Bu tamoyilga ko‘ra 
barcha voqealar va hodisalar o‘zaro bir-biri bilan bogiiq ravish­
da sodir bo'ladi va bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim tarixchilar 
sababiylik tamoyilini tan olmaydilar, chunki tarixiy voqealarning 
sababini ochib berish juda murakkabdir.
Dialektika 
— mavhumlik keng ma’noda bilimning «qashshoq- 
ligi», bir tomonlamaligi, konkretlik esa uning to‘liqligi, maz- 
mundorligi sifatida tushuniladi. Shu ma’noda mavhumlikdan 
konkretlikka o‘tish ilmiy bilish jarayonining umuman olganda 
kam mazmunli bilimdan ko‘proq mazmunli bilimga harakatini 
bildiradi.