Mexanika (MD) fani bo’yicha asosiy tushinchalar va ta’riflar

19.Tishli uzatmalarning asosiy o’lchamlarini hisoblash.
Harakatni bir valdan ikkinchi valga tishli g’ildiraklar vositasida uzatish mexanizmi tishli uzatma deb ataladi. Hozirgi vaqtda mashinasozlik sanoatida tishli uzatmalar keng ko’lamda ishlatiladi va ulardan texnikaning turli sohalarida foydalaniladi. Aniq asbobsozlikda diametri 1 mm dan kichik bo’lgan tishli g’ildiraklar ishlatilgan bir vaqtda, og’ir sanoatda diametri bir necha 10 m ga yetadiganlarini uchratish mumkin.
Vallari o’qlarining joylashuviga qarab, tishli uzatmalar quyidagi turlarga bo’linadi: vallarining o’qlari o’zaro parallel bo’lib, sirtqi yoki ichki tomondan ilashgan silindrik g’ildirakli uzatmalar; vallarining o’qlari o’zaro kesishuvchi konussimon g’ildirakli uzatmalar; vallarining o’qlari o’zaro kesishuvchi konussimon g’ildirakli uzatmalar; vallarining o’qlari ayqash bo’lgan vintaviy silindrik va gipoid deb ataluvchi konussimon g’ildirakli hamda chervyakli uzatmalar.
Tishlarning g’ildirak sirtida joylashuviga qarab, tishli uzatmalar to’g’ri tishli , qiya tishli g’ildirakli tishli uzatmalarga bo’linadi

20.SHponkali birikmalarning afzallik va kamchiliklari
Shponkali birikmalar val, shponka va g’ildirak gupchagi (shkiv yoki boshqa detal gupchagi)dan iboratdir. Shuning uchun ham birikmani tarkibiy qismlarga ajratish nisbatan oson. Ular asosan aylanuvchi detallarni (shkiv, g’ildirak, mufta, yulduzcha kabi) val yoki o’qga o’rnatish uchun ishlatiladi. Ularning yana bir boshqa vazifasi, aylantiruvchi momentni val va detallar orasida uzatishdir. Shponkalarning asosiy turlari standartlashtirilgan.
Afzalligi. Кonstruksiyasi oddiy, yig’ilishi va qismlarga ajratilishi nisbatan yengil va shuning uchun ham mashinasozliqsa keng tarqalgan. Shponkali birikmalar detallarni aylanma yo’nalishda ishonchli o’rnatish imkonini beradi.
Кamchiligi. Val va o’kda shponkani o’rnatish uchun o’yiqcha hosil qilinadi, shuning natijasida val va o’kdaryushg shponka o’rnatiladigan qismining ko’ndalang kesim yuzasi kamayadi. Bu esa uning mustahkamligi kamayishiga olib keladi. Mustahkamlikning kamayishi shponka o’yiqchasida eguvchi va burovchi kuchlanishlarning jamlanishi tufayli hamdir. Shponkali birikmani tayyorlash birmuncha mehnatni talab etadi. Detallarni markazlashtirishning murakkabligi tufayli mas’uliyatli tezkor vallarda qo’llash tavsiya etilmaydi.
Shponkali birikmalar zo’riqtirilmagan va zo’riqtirilgan turlarga bo’linadi. Zo’riqtirilmagan shponkali birikmalar yassi prizmasimon (4.1-rasm) va segmentsimon (4.2-rasm) shponkalarni qo’llashda xosil qilinadi. Bu holda birikmani yig’ishda detallarda dastlabki kuchlanishlar hosil bo’lmaydi.
Zo’riqtirilgan birikmalar esa ponasimon (4.3-rasm) va tangensial (4.4-rasm) shponkalarni ishlatishda vujudga keladi. Bu xildagi birikmalarni yig’ishda dastlabki zo’riqish hosil bo’ladi. Bu zo’riqishni montaj zo’riqishi yoki kuchlanishi deb ham ataladi.