Mexanizatsiyalash muhandislari instituti

Davlat qo‘riqxonasi
27
deganda,
birinchidan, alohida ilmiy yoki madaniy-ma’rifiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
noyob va qimmatbaho hayvonlar hamda o‘simliklarning yashash joyi hisoblangan 
oddiy yoki noyob tabiiy majmualar tushuniladi. Shu nuqtai – nazardan qaraganda 
davlat qo‘riqxonalarining yer uchastkalari o‘zida alohida rejimdagi yerdan 
foydalanishni ifoda etadi.
Ikkinchidan, davlat qo‘riqxonalari o‘z oldiga oddiy va noyob tabiiy 
majmualar, o‘simlik va hayvonlarning irsiy fondlarini saqlab qolish va o‘rganish, 
tabiiy jarayonlar va hodisalar o‘zgarishi ustidan monitoring o‘tkazish maqsadini 
amalga oshirish uchun ajratilgan yer uchastkasidagi tabiatni muhofaza etuvchi ilmiy 
tadqiqot muassasasidir. 
O‘simlik va xayvonot dunyosini muhofaza qilish, ularning nodir va tugab 
borayotgan turlarini saqlab qolish va ko‘paytirishda davlat qo‘riqxonalarining roli 
alohida ahamiyatga ega. Mamlakatimizda alohida qo‘riqlanadigan o‘n bitta tabiiy-
hududiy obyekt, shu jumladan qo‘riqxonalar: Chotqol tog‘-o‘rmon, Payg‘ambarorol, 
Qizilqum, Boday to‘qay, Nurata, Zarafshon, Xisor, Vardanzi, Ko‘hitangtog‘, Kitob 
qo‘riqxonalaridir. 
Davlat qo‘riqxonasi yerlari huquqiy holatidagi o‘ziga xos asosiy xususiyat 
ushbu yerlarning to‘laligicha xo‘jalik oborotidan olib qo‘yilganligi hisoblanadi. 
Davlat qo‘riqxonasining o‘zi ham tabiiy resurslarni ishlatish, tabiatning tabiiy 
holatini bozuvchi, o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishdan boshqa harakatlarni 
sodir qilish huquqiga ega emaslar. 
Hududlarni davlat qo‘riqxonasi deb e’lon qilish, muhofaza zonalari o‘rnatish 
va huquqiy rejimini belgilash O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi 
tomonidan amalga oshiriladi. 
27
O‘zbekiston Respublikasi “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida” qonuni 18-modda 

---

150 
Davlat buyurtma qo‘riqxonalari
28
(zakazniklar) deganda tabiiy majmualarni 
yoki ularning ayrim bo‘laklarini asrash, ko‘chaytirish va tiklash maqsadida zarur 
muddatga ajratib beriladigan hududlar (akvatoriylar) tushuniladi. Zakazniklar alohida 
qimmatga ega bo‘lgan tabiiy landshaftlar va majmualarni asrash va tiklash uchun 
mo‘ljallangan yaxlit; qimmatli, nodir va yo‘qolib borayotgan o‘simliklar va 
jonivorlar turlarini asrab qolish va tiklash uchun mo‘ljallangan biologik; jonsiz 
tabiatning qimmatli obyektlari va majmualarini asrab qolish uchun mo‘ljallangan 
gidrologik (botqoq, ko‘l, daryo); tabiat yaratgan nodir va noyob relef shakllarini asrab 
qolish uchun mo‘ljallangan geomorfologik; nodir geologik va minyeralogik xosilalar 
va tuzilmalarni asrab qolish uchun mo‘ljallangan geologik va minyeralogik 
zakazniklarga bo‘linadi. 
Zakazniklar davlat qo‘riqxonalarga nisbatan huquqiy rejimi bir muncha 
yumshoqrok bo‘lgan muhofaza hududlarining bir turidir. Bu yerda butun tabiiy 
majmua muhofaza etilmasdan, faqat uning ayrim e’lementlarigina, ya’ni ba’zi hayvon 
turlari, baliq urchish joylari, landshaft, noyob o‘simliklar, suv obyektlari va boshqalar 
muhofaza etiladi. 
Zakaznik (buyurtma qo‘riqxona)lar yerlari huquqiy holatidagi yana bir o‘ziga 
xos tomoni shundaki, bu toifa yerlar muddatsiz, uzoq muddatli (5 yildan ortiq), qisqa 
muddatli (5 yildan kam muddatga) foydalanishga beriladi. 
Sog‘lomlashtirish maqsadlariga mo‘ljallangan yerlar, yoki kurortlar O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan O‘zbekiston Kasaba uyushmasi 
fedyeratsiya kengashi, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi bilan 
kelishilgan holda ularning taqdimnomasiga asosan tashkil etiladi hamda belgilangan 
tartibda davolash-kurort muassasalari va tashkilotlariga doimiy foydalanishga 
beriladi. Ushbu toifa yerlari O‘zbekiston Kasaba uyushmasi qo‘mitasi va Sog‘liqni 
saqlash vazirligi organlari boshqaruvida bo‘ladi. 
Sog‘lomlashtirish maqsadlariga mo‘ljallangan yerlarga nisbatan alohida 
huquqiy holat belgilanib, ular qat’iy belgilangan maqsad va vazifalarni amalga 
28
O‘zbekiston Respublikasi “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida” qonuni 29-modda 

---

151 
oshirish 
uchun 
foydalaniladi 
hamda 
muhofaza 
etiladi. 
Sog‘lomlashtirish 
maqsadlariga mo‘ljallangan yerlar, kurortlar atrofida joylashgan yerlardan 
foydalanuvchilar o‘zlari egaligidagi yerlarga nisbatan birlamchi foydalanuvchi 
sifatidagi huquqlarini saqlab qoladilar, ammo ular o‘z egaligidagi yerlardan 
foydalanganliklarida kurortlar huquqiy holatini buzuvchi hatti-harakatlarni sodir 
etmasliklari lozim. Masalan, sog‘lomlashtirish muassasalari atrofida sanoat 
inshootlarini joylashtirishga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
qarori bilan o‘ta zarur holatlardagina yo‘l qo‘yiladi. 
Yer kodeksining 144-moddasida belgilanishicha, insonlarning davolanishi va 
dam olishi, shuningdek tabiiy shifobaxsh omillarni muhofaza qilishning zarur shart-
sharoitini ta’minlash uchun sog‘lomlashtirish maqsadlariga mo‘ljallangan yerlarda 
sanitariya muhofazasi okruglari belgilanadi. «Alohida muhofaza etiladigan tabiiy 
hududlar to‘g‘risida»gi qonunning 24-moddasida aytilishicha, kurort tabiiy hududlar 
uch tegraga bo‘linadi. 
Sanitariya muhofaza okruglariga davolovchi joylar, shuningdek kurortlarni 
muhofaza qilish uchun zarur bo‘lgan boshqa yerlar kiradi. Sanitariya muhofaza 
okruglarini belgilashdan asosiy maqsad kurortlarni tabiiy fizik va kimyoviy 
xususiyatlarini saqlash, shuningdek ularni ishdan chiqish, ifloslanishining oldini 
olishdan iborat bo‘ladi. 
Sog‘lomlashtirish maqsadlariga mo‘ljallangan yerlarning sanitariya muhofazasi 
okruglari uch zonaga bo‘linib, ulardan birinchisi qattiq rejimli zona, ikkinchisi, 
cheklovchi zona, va uchinchisi, kuzatuv zonasi hisoblanadi. 
Sog‘lomlashtirish maqsadlariga mo‘ljallangan yerlarning sanitariya muhofaza 
okruglari zonasining birinchi tegrasiga davolash xususiyatiga ega manbalar, 
davolovchi balchiq qatlamlari, minyeral suvlar, plyajlar kiradi. 
Sanatoriylar, pansionatlar, dam olish uylarining dam oluvchilar hordiq 
chiqaradigan manzillari, ular davolanishi va yashashi uchun qurilgan binolar 
joylashgan hudud ikkinchi zona tegraga kiradi. 
Uchinchi zona tegraga sanatoriylar, pansionatlar va dam olish uylariga tutash 
bo‘lgan hududlar kiradi. Ushbu tegrada birinchi va ikkinchi tegralardan farqli o‘laroq 

---

152 
davolash manbalariga ziyon yetkazmaydigan hamda atrof muxitga zararli ta’sir 
etmaydigan, 
dam 
olish 
va 
davolanish 
uchun 
yaratilgan 
sharoitlarni 
yomonlashtirmaydigan, cheklangan xo‘jalik faoliyati yuritishiga ruxsat beriladi. 
Umuman olganda, yer qonunchiligi talabiga ko‘ra sog‘lomlashtirish maqsadlariga 
mo‘ljallangan yerlarning sanitariya muhofazasi okruglari doirasida tabiiy shifobaxsh 
xossalarni va insonlarning dam olishi uchun qulay sharoitni muhofaza qilishga zid 
faoliyat taqiqlanadi . 
Ommaviy dam olish va tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar alohida 
muhofaza etiladigan hududlar yerlarining tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Ushbu 
toifa yerlarining tushunchasi O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 145 va 146-
moddalarida ochib berilgan. Shu kodeksning 145-moddasiga binoan ommaviy dam 
olish maqsadlariga mo‘ljallangan yerlar deganda ommaviy dam olishi va turizmni 
tashkil etish uchun tegishli muassasalar va tashkilotlarga berilgan yerlar tushuniladi. 
Tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar deganda Yer kodeksining 146-moddasiga 
ko‘ra, tarixiy-madaniy qo‘riqxonalar, memorial bog‘lar, mozorlar, arxeologiya, tarix 
va madaniyat yodgorliklarining tegishli muassasa va tashkilotlarga doimiy 
foydalanishga berib qo‘yilgan yerlarini tushunish mumkin. 
Tarixiy va madaniyat yodgorliklari bo‘lib jamiyat va davlatning taraqqiyoti, 
xalq hayotidagi tarixiy voqeliklar bilan bog‘liq bo‘lgan inshootlar, yodgorlik joylar 
va predmetlar, tarixiy, ilmiy, badiiy yoki boshqa madaniy qimmatga ega bo‘lgan 
moddiy va ma’naviy ijod asari hisoblanadi. Ular tarixiy, arxeologiya, shaharsozlik, 
arxitektura, san’at va hujjatli yodgorliklarga bo‘linadilar. Ularning ko‘pchiligi 
ko‘chmas mulk bo‘lib, yer uchastkasi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu yerlar va alohida 
shartlar bilan foydalaniladigan ular atrofidagi zonalar tarix va madaniyat 
yodgorliklari yerlarini tashkil etadi. Ular alohida belgilangan tartibda ro‘yxatga 
olinadilar, hisobga olinadilar va himoya qilinadilar. 
Tarixiy va madaniy ahamiyatga molik yerlar turizm, va tegishli boshqa davlat 
organlari foydalanishi va muhofazasiga beriladi. Yodgorliklarni muhofaza etishni 
ta’minlash maqsadida muhofaza zonalari, qurilishlarni tartibga solish zonalari, va 
tabiiy landshaftni qo‘riqlash zonalari belgilanadi. Barcha turdagi ushbu zonalar

---

153 
punktlarining bosh rejalari, rejalashtirish va qurilish loyihalariga kiritiladi. 
Ko‘rsatilgan zonalar doirasida tegishli davlat organlarining ruxsatisiz qurilish ishlari, 
xo‘jalik faoliyatini yuritishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Mamlakatimiz tarixiy obidalar, madaniyat yodgorliklariga boy davlat. 
Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Toshkent, Qo‘qon shaharlari ming yillik 
tarixiy-madaniyat yodgorliklariga ega. Xalqimiz, butun dunyo xalqlari bu noyob 
obidalarni ziyorat qiladilar, undan zavq-shavq oladilar. Ular butun insoniyatning 
tarixiy-madaniy merosiga aylangan. Shu sababdan, ularni muhofaza qilish, asrab-
avaylash, kelgusi avlodlarga yetkazib berish fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari 
hisoblanadi. Ushbu konstitutsiyaviy qoida asosida ishlab chiqilgan joriy qonunlarda 
tarixiy-madaniy yodgorliklarimizni muhofaza qilishning alohida tartiblari belgilangan 
va ular ushbu tarixiy-madaniy yodgorliklarni muhofaza qilishga xizmat qiladi.