Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

 
Nomoddiy aktiv ayrim ob’ektlariga egalik huquqining amal qilish muddatlari 
Nomoddiy 
aktiv ob’ektlari 
Huquq amal qila boshlagan vaqt 
Asosiy muddat 
(yil) 
Uzaytirilgandan 
keyingi qo‘shimcha 
muddat (yil) 
Ixtiro 
Birinchilik vaqtidan 
20 (patent 
bo‘yicha) 
5 (dastlabki 
patent bo‘yicha) 
Ko‘zda tutilmagan 
Sanoat 
namunasi 
Birinchilik vaqtidan 
5 
Ko‘pi bilan 5 yil 
Tovar belgisi 
Birinchilik vaqtidan 
10 
Har gal 10 (eng 
ko‘p muddati 
cheklanmagan) 
EHM uchun 
dastur 
U qachon chiqarilganidan qat’iy 
nazar, 3-shaxslar foydalana 
oladigan ob’ektiv shakl berilgan 
paytdan boshlab 
Muallifning 
butun hayoti 
mobaynida 
+50 
Mualliflik 
huquqi 
O‘achon e’lon qilinganidan qat’iy 
nazar, asarga 3- shaxslar 
foydalana oladigan ob’ektiv shakl 
berilgan sanadan boshlab 
Muallifning 
butun hayoti 
mobaynida 
+50 
Nou-xau 
Nou-xauga 3-shaxslar foydalana 
oladigan ob’ektiv shakl berilgan 
va nou-xauga taalluqli axborot 
maxfiyligini saqlash choralari 
ko‘rilgan sanadan boshlab 
Muddatsiz (maxfiy saqlash muddatiga 
qarab) 
11 MAVZU. ISHLAB CHIQARISH JARAYONI HISOBI VA MAHSULOT (ISH, 
XIZMAT) LAR TANNARXINI KALKULYATSIYALASH 
11.1. Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olishni tashkil etish 
Korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati uning uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘lari, xom-
ashyo, asosiy materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, 
yordamchi materiallar, asbob-uskunalar, imorat, inshoot va boshqa moddiy boyliklar bilan 
ta'minlangandan so‘ng boshlanishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonida yuqorida sanab o‘tilgan 
mehnat buyumlariga kishilar mehnat qurollari bilan ta’sir qilib, mehnat buyumlarining shakl va 
ko‘rinishlarini o‘zgartiradi, natijada ishlab chiqarish xarajatlari paydo bo‘ladi. Bu xarajatlar ishlab 
chiqarilayotgan tayyor mahsulotning asosini tashkil qiladigan mehnat buyumlarining qiymati, 
ularning shaklini o‘zgartirishga ta’sir qilgan ishchilar ish haqi va ish haqiga nisbatan hisoblangan 
har xil ajratmalar summasi, mehnat buyumlariga ta’sir qilishda ishchilar tomonidan foydalanilgan 

---

mehnat qurollarining amortizatsiya summasi hamda ishlab chiqarish faoliyatini boshqarish va 
unga rahbarlik qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab sarf-xarajatlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish jarayoni bilan aloqador sintetik schotlar to‘g‘risida qisqacha tavsif berib 
chiqish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayoni hisobining vazifalari va ahamiyati haqida talabalarni 
tanishtirib chiqamiz. 
Ishlab chiqarish jarayonining pirovard natijasidan tayyor mahsulotlar olinadi. Korxonalarda 
ishlab chiqarish jarayoni biznes-reja va shartnoma-kontraktasiya asosida amalga oshirilib, ularda 
ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmi va reja tannarxi belgilanadi. 
Buxgalteriya hisobida ishlab chiqarish xarajatlari va olingan mahsulotlar aks ettiriladi 
hamda mahsulotlarning haqiqiy tannarxi hisob-kitob qilinadi. 
Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
- 
natural va pul ifodasida ishlab chiqarishning haqiqiy hajmini aniqlash. Bunda jami ishlab 
chiqarilgan mahsulotning miqdori kabi, ular ayrim turlarining ham miqdori aniqlanadi; 
- 
ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarni aniqlash va mahsulotlarning haqiqiy tannarxini 
hisoblash. Buning uchun korxonaning jami ishlab chiqarilgan mahsulotga qilgan xarajatlari, 
hamda alohida mahsulot turlarining tannarxi aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish jarayonini hisobga olish uchun maxsus schotlar tayinlangan. Ularning 
asosiylaridan biri 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish uchun 
qilingan xarajatlarni aks ettirish va ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini aniqlash 
uchun qo‘llaniladi. Ushbu schotning debet tomonida mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan 
barcha xarajatlar to‘planadi, uning kreditida esa ishlab chiqarilgan mahsulotlar reja tannarxi 
bo‘yicha baholanib aks ettiriladi. Hisobot davri oxirida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning haqiqiy 
tannarxi aniqlanib, reja tannarx haqiqiy tannarx darajasiga yetkaziladi.Bu ikki xil usulda amalga 
oshiriladi. Birinchisi, agar haqiqiy tannarx reja tannarxdan past, ya'ni xarajatlar tejalgan bo‘lsa, 
o‘rtadagi farq summaga bu schotning krediti bo‘yicha «qizil storno» yozuvi amalga oshiriladi. 
Ikkinchisi aksincha, ya'ni haqiqiy tannarx reja tannarxdan yuqori bo‘lsa, o‘rtadagi farq summaga 
(rejadan oshiqcha sarflangan summaga) qo‘shimcha buxgalteriya yozuvi tuziladi. Shu tarzda reja 
tannarx bilan haqiqiy tannarx o‘rtasidagi farq tuzatiladi (korrektirovka qilinadi). 2010-«Asosiy 
ishlab chiqarish» schoti aktiv bo‘lib, uning debetida tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i 
qolishi mumkin. 
Alohida mahsulot turlarining tannarxi analitik schotlar ma’lumotlari bo‘yicha aniqlanadi. 
Analitik schotlar 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schotiga buyumlarning alohida turlari yoki bir 
xil mahsulotlar guruhlari bo‘yicha ochiladi. Oy davomida bu schot debetiga faqat bevosita asosiy 
ishlab chiqarish schotining tegishli analitik schoti debetiga yozish va aniq bir mahsulot tannarxiga 
qo‘shish mumkin bo‘lgan xarajatlar yoziladi. Bunday xarajatlar bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb 
ataladi. Ularga ma'lum mahsulot turlarini ishlab chiqarish uchun sarflanadigan asosiy Materiallar, 
ishlab chiqarish bilan band bo‘lgan xodimlarning ish haqi, texnologik maqsadlar uchun 
ishlatiladigan yoqilg‘i, elektr enyergiyasi, bug‘ va boshqalar kiradi. Ushbu schotning yoki tegishli 
analitik schotning debetiga bevosita olib borish imkoni bo‘lmagan, ishlab chiqarishni tashkil etish 
va boshqarish xarajatlari bilvosita (egri) xarajatlar deb ataladi. Ular maxsus yig‘ib-taqsimlovchi 
schotlarda hisobga olinadi. 
Umumishlab chiqarish xarajatlariga quyidagilar kiradi: bo‘linmalarning boshqarish va 
xizmat ko‘rsatish xodimlarining ish haqi ijtimoiy sug‘urta ajratmalari bilan birga, sexlarning 
binolarini yoritish, isitish va suv ta’minoti, amortizatsiya va joriy ta'mirlash xarajatlari, mehnatni 
muhofaza qilish va boshqa xarajatlar. 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» schoti bo‘yicha 
analitik schotlar sanoat korxonalarida sexlar bo‘yicha, qishloq xo‘jalik korxonalarida tarmoqlar 
(o‘simlikchilik, chorvachilik, sanoat ishlab chiqarishi va h.k.) bo‘yicha ochiladi, analitik schotlar 
doirasida xarajatlar hisobi moddalar bo‘yicha yuritiladi. 
Barcha tegishli xarajatlar oy davomida 2510-«Umumishlab chiqarish xarajatlari» 
schotining debetida hisobga olib boriladi. Oy oxirida bu xarajatlar ishlab chiqarilgan mahsulot(ish, 
xizmat) tannarxiga qo‘shish va tannarx hisoblash maqsadida 2510-«Umumishlab chiqarish 
xarajatlari» schotining kreditidan 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti va boshqa tegishli 

---

schotlar debetiga taqsimlash yo‘li bilan o‘tkaziladi. Taqsimlash hisob-kitobi tegishli tarmoqda 
qabul qilingan taqsimlash uslubiga muvofiq shu tarmoqdagi bevosita xarajatlarga mutanosib 
amalga oshiriladi. Masalan, ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqiga mutanosib, 
qurilmalarning ishlagan mashina-soatlariga mutanosib yoki qandaydir boshqa usul bo‘yicha hisob-
kitob qilinadi. Qishloq xo‘jaligidagi umumishlab chiqarish xarajatlari asosiy tarmoqlarning 
bevosita xarajatlariga (o‘simlikchilikda – urug‘lik, chorvachilikda – em-xashak, sanoat ishlab 
chiqarishida – xom-ashyo va Materiallar qiymati chegirib tashlangan holda) mutanosib 
taqsimlanadi. Shunday qilib, bu schot bo‘yicha barcha xarajatlar hisobdan o‘chirilib, oy oxirida 
qoldiq qolmaydi. Ammo bu schot oy davomida debet qoldiqqa ega bo‘lganligi sababli aktiv schot 
hisoblanadi. 
6710-«Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar» schotining mazmunini ko‘rib 
chiqamiz. Hisoblangan mehnat haqi ushbu schotning kreditida, ish haqidan ushlanadigan va 
xodimning qo‘liga beriladigan summalar esa debetida aks ettiriladi. Uning kredit qoldig‘i korxona 
xodimlariga hisoblangan, lekin hisobot sanasida to‘lanmagan ish haqi bo‘yicha qarzni bildiradi. 
Ish haqi bo‘yicha xarajatlar ham tegishli schotlarda aks ettirish orqali mahsulot (ish, xizmat) 
tannarxiga qo‘shiladi. Misol, asosiy ishlab chiqarishdagi xodimlarga 100000 so‘mlik ish haqi 
hisoblandi. Ushbu xo‘jalik muomalasi schotlarda quyidagicha aks ettiriladi: 
Dt 2010-«Asosiy ishlab chiqarish» schoti100000 so‘m 
Kt 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha
xodimlar bilan hisob-kitoblar» schoti100000 so‘m 
Ish haqidan ushlangan soliqlar, hamda boshqa summalar 6710-«Mehnat haqi bo‘yicha 
xodimlar bilan hisob-kitoblar» schotining debeti bo‘yicha aks ettiriladi. Chunki, bunda xodimlarga 
ish haqi bo‘yicha to‘lanadigan qarzlar kamayadi. Bir vaqtning o‘zida budjetga to‘lanadigan 
soliqlar bo‘yicha qarzlar ko‘payadi. Shuning uchun 6410-«Budjetga to‘lovlar bo‘yicha 
qarzdorlik» (soliq turlari bo‘yicha), 6450-«Majburiy to‘lovlar bo‘yicha qarzdorlik» (turlari 
bo‘yicha) schotlarning kreditida ham aks ettiriladi. 
Ish haqidan tashqari ijtimoiy sug‘urta fondi, bandlik fondi va nafaqa fondlariga ham 
sarflangan ish haqi fondiga nisbatan belgilangan foiz hisobida to‘lovlar hisoblanadi. Ushbu 
summalar tegishli hisob-kitoblarga muvofiq ijtimoiy sug‘urta, bandlik xizmati va nafaqa fondi 
tashkilotlariga 5110-«Hisob-kitob schoti»dan o‘tkaziladi. Ushbu summalarni hisobga olish uchun 
6510-«Sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar» 6520-«Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar» schotlari 
yuritiladi.
Shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish bilan asosiy vositalarning 
eskirishini hisobga oladigan schotlar (0211-0299) ham bog‘liq. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy 
vositalar eskiradi va ularning qiymatlari eskirish hisoblash me’yorlariga muvofiq mahsulot(ish, 
xizmat)lar tannarxiga bo‘laklab o‘tkaziladi. Asosiy vositalar bu qismining puldagi ifodasi 
amortizatsiya deb ataladi. Amortizatsiya ajratmalarining summasi mahsulot(ish, xizmat)lar 
tannarxiga qo‘shiladigan ishlab chiqarish xarajatlarining turlaridan biri hisob lanadi. 
Amortizatsiya summalarini hisoblash va mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga olib borish 
2010-«Asosiy ishlab chiqarish», 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish», 2510-«Umumishlab 
chiqarish xarajatlari» va boshqa tegishli schotlarning debeti va asosiy vositalarning eskirishi 
hisobga olinadigan kontr-aktiv schotlar (0211-0299) krediti bo‘yicha aks ettiriladi. 
Ishlab chiqarishdan olingan mahsulotlar 2810-«Tayyor mahsulotlar» schotining debetida 
hisobga olinadi. Tayyor mahsulotlar bu schotga reja tannarxi bo‘yicha baholanib. 2010-«Asosiy 
ishlab chiqarish» schotining kreditidan kirimga olinadi. Ularning haqiqiy tannarxi oy oxirida 
hisoblanadi.