Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Narxning iqtisodiy mazmuni, vazifalari, turlari. 
O‘zbekistonda narxlarni erkinlashtirish
Ma’lumki, bozorda tovar va xizmat xarid etilgan chog‘da bunga 
qancha pul to‘lash zarurligini narx belgilaydi. Narx deganda tovar 
qiymatining puldagi ifodasi tushuniladi. Narx bozor iqtisodiyotining 
muhim dastaklaridan biridir.
Narxning mazmuni to‘g‘risida turlicha yondashuvlar mavjud. 
Jumladan, klassik iqtisod namoyandalari A. Smit, D. Rikardo, J.S, Mill 
narxni bozor qiymatining puldagi ifodasi, deb ta’riflaganlar. Neoklassik 
yondashuvga muvofiq narxga tovarlar nafliligini baholash vositasi sifatida 
qaraladi. Hozirgi zamon neoklassik yondashuv namoyandasi A.Marshall 
narx keyingi naflilik, ishlab chiqarish xarajatlari hamda talab va taklif 
nisbatining puldagi mujassamlashishi deb baholaydi. Demak, narx bozor 
aloqalarining asosiy iqtisodiy vositasi bo‘lib, tovar va xizmat birligini 
sotib olish uchun to‘lanadigan pul miqdorini bildiradi.
Narxning mohiyatini uning vazifalarini o‘rganish orqali chuqur 
tushunish mumkin. Narx quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1. Bozor muvozanatini ta’minlash. Bunda narx bozordagi talab va 
taklifning hajmi va tarkibiga ta’sir etish orqali ularni muvozanat holatiga 
keltiradi. 
2. Hisob-kitob o‘lchov vazifasini bajaradi. Qilingan xarajatlar, 
ko‘rilgan foyda-zarar, bajarilgan ish hajmining hammasi ma’lum narxlar 
asosida hisob-kitob qilinadi. 
3. Iqtisodiy regulatorlik vazifasini bajaradi. Narxdagi o‘zgarish 
bozor holatini bildiradi, bu esa talab va taklif nisbatiga bog‘liq. 
4. Raqobat vositasi hisoblanadi. Raqobat turlaridan eng muhimi narx 
vositasida kurash. Firmalar o‘z raqiblarini yengish, ularni bozordan siqib 

---

 369
chiqarish uchun narxni o‘zgartirib turadilar. Narxning raqobat vositasi 
ekanligi uning g‘oyat muhim iqtisodiy vosita bo‘lganidan kelib chiqadi. 
Firmalar bozorni egallab olish, undan raqiblarni siqib chiqarish uchun 
narxlarni o‘zgartirish siyosatini qo‘llaydi. 
5. Ijtimoiy himoya vazifasini bajaradi. Narx aholining ayrim toifasi 
yoki xalqni qimmatchilikdan saqlash vazifasini o‘taydi. Bunda dotatsion 
(budjet mablag‘lari hisobidan arzonlashtirilgan) narxlar shunday vazifani 
bajaradi.
Iqtisodiy mazmunga ko‘ra narxning quyidagi turlari mavjud:
muvozanat narx – bu turli tovarlar o‘rtasidagi iqtisodiy jihatdan 
asoslangan nisbatlardir; 
demping narx – bu bozordan raqiblarni surib chiqarib, o‘z mavqeini 
mustahkamlash uchun qo‘llaniladigan maxsus narx; 
nufuzli narx – bu firma narx qo‘yganda tovar sotilishini 
qisqartirmagan holda yuqori narx hisobiga kanda qilmay foyda olish; 
milliy narx – bu mamlakat doirasidagi ijtimoiy xarajatlarni, milliy 
bozordagi talab va taklifni, tovar nafligini va naqadar qadrliligini hisobga 
olgan narx; 
dotatsiyalangan narx – bu davlat budjeti hisobidan maxsus 
arzonlashtirilgan narx; 
 jahon narxi – bu tovarga ketgan baynalminal sarf-xarajatlarni, 
tovarning jahon standarti talabiga mos kelishi darajasini, talab va taklifni 
hisobga olgan narx; 
standart narx – bu xaridor imkoniyatini hisobga olib, ma’lum 
davrgacha o‘zgarmaydigan narx; 
kontrakt narx – bu har ikki tomonning roziligi bilan belgilangan va 
ularning shartnomasida qayd etilgan narx; 
o‘zgaruvchan narx – bu xarajatlar va bozordagi talabning 
o‘zgarishini hisobga oladigan narx; 
chakana narx – bu iste’mol tovarlarini bevosita aholiga sotish narxi; 
erkin narx – bu savdolashuv asosida vujudga keladigan narx; 
limit narx – bu maksimal chegarasi aniqlanib, undan oshiq darajada 
belgilanadigan narx; 
monopol narx – bu monopol mavqeiga ega bo‘lgan tovarlarga 
belgilanib, ishlab chiqarish bahosidan yuqori yoki past bo‘ladigan narx; 
yashirin narx – bu xufiyona bozorlarda shakllanadigan narx. 
Davlatimiz rahbari Islom Karimov: «Chinakam talab va taklif asosida 
vujudga keladigan erkin bozor narxlarining amal qilishi bozor 
iqtisodiyotining g‘oyat muhim bo‘g‘ini bo‘lib, bu bo‘g‘in mahsulot ishlab 

---

 370
chiqaruvchilar bilan iste’molchilarning o‘zaro jips bo‘lishini ta’min-
laydi», – deb ta’kidlaganida narxning shakllantirishda unga ta’sir etuvchi 
obyektiv omillarga e’tibor qaratishni nazarda tutgan.
Narxning shakllanishiga quyidagi omillar ta’sir etadi: qiymat, 
raqobat, talab, taklif va naflilik. Narxlarning shakllanishida xarajat muhim 
o‘rin tutadi. U har qanday narxning umumiy asosi hisoblanadi. Chunki 
xarajatsiz hech qanday tovar yoki xizmatlar yaratib bo‘lmaydi. 
Narxlarning shakllanishida talab va taklifning o‘rni va ta’siri beqiyos. 
Demak, talab oshsa, narx oshadi, talab qisqarsa, narx tushadi. Aksincha, 
taklif ko‘paysa, narx tushadi, u qisqarsa, narx oshadi.
Narxga tovarning nafliligi ham ta’sir etadi. Tovar va xizmat 
qanchalik naflilik darajasida bo‘lsa, naf ma’lum vaqtgacha oshish 
tendensiyasiga ega bo‘ladi. Naflilik darajasi pasaysa, narx tushadi. Shu 
bois tovarning nafliligi qancha yuqori bo‘lsa, uning narxi ham shuncha 
baland bo‘ladi yoki aksincha.
Narxlarning shakllanishida raqobat muhiti muhim rol o‘ynaydi. 
Raqobat narx bilan belgilanganda, u bozorga ta’sir o‘tkazadi. Raqobat 
kuchli bo‘lsa, narx pasayadi. Agar raqobat cheklansa, narx ko‘tarilishiga 
sabab bo‘ladi. Shuningdek, narxlarning shakllanishida davlatning 
iqtisodiy siyosati muhim rol o‘ynaydi. Davlatning narx siyosati deganda 
bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida narxlarni erkinlashtirish va milliy 
bozor narxlarini jahon bozori narxlariga yaqinlashtirish chora-tadbirlari 
tushuniladi.
Narxlarni erkinlashtirishdan maqsad – xomashyo va mahsulot ayrim 
turlari narxlari o‘rtasidagi nomutanosiblikni kamaytirish, shuningdek narx 
bilan aholi daromadlari va korxonalar foydasi o‘rtasidagi mutanosiblikka 
erishishdir. Bundan tashqari narxlarni erkinlashtirish investitsion tovarlar, 
iste’mol tovarlari va xizmatlar narxlarining oqilona nisbatini ham 
ta’minlaydi.
O‘zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o‘ziga xos tamoyillari, 
mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga 
olinib, narxlarni bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo‘li tanlab olindi.
Ma’lumki, narxlarni birdaniga yoki «esankiratadigan» darajada 
qo‘yib yuborish jamiyatda ijtimoiy keskinlikni kuchaytirish, amalga 
oshirilayotgan islohotlarni obro‘sizlantirishga olib keladi. Shu bois ham 
mamlakatimizda narxlarni davlat tomonidan tartibga solish va nazorat 
qilishni ma’lum darajada saqlab qolishga ham e’tibor qaratildi.