Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Raqobat – bozor subyektlari iqtisodiy manfaatlarining to‘qnashi-
shidan iborat bo‘lib, ular o‘rtasidagi yuqori foyda va ko‘proq nafga ega 
bo‘lish uchun kurashni anglatadi. Bunda ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida 
sarflangan xarajatlarning har bir birligi evaziga ko‘proq foyda olish uchun 
kurash boradi. Mana shuning orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish 
doiralari, ya’ni qulay bozorlar, arzon xom ashyo va arzon ish kuchi 
manbalari uchun ular orasida kurash boradi. 
Raqobat strategiyasi raqobat kurashining uzoq muddatga mo‘ljallan-
gan bosh yo‘li va yo‘l-yo‘riqlarini ifoda etadi. Strategiyaning maqsadlari 
tez kunda foydani maksimallashtirish, oz foyda bilan qanoat qilgan holda 
o‘z bozorini kengaytirish yoki raqibni bozordan siqib chiqarish, yangi 
bozorga asta-sekin kirib borish kabi masalalarda harakat yo‘llarini 
belgilashdan iborat. 
Raqobat – umumijtimoiy kategoriya bo‘lib, ijtimoiy jarayonlar 
qatnashchilari o‘rtasidagi yaxshiroq yashash sharoiti uchun bo‘ladigan 
kurashni anglatadi. Iqtisodiy sohadagi raqobat esa ishlab chiqarish 
munosabatlarining subyektlari (ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar, 
tadbirkorlar va hokazo) o‘rtasida qulayroq ishlab chiqarish sharoitiga ega 
bo‘lish unumliroq texnologiya, ish joyi, yaxshi bozorni qo‘lga olish, 
umuman yuqori daromad olish imkoniyati uchun kurashdan iborat. 
Bozor iqtisodiyotining ilk belgilari paydo bo‘lishi bilan unga xos 
raqobat ham yuzaga keladi. Bunday raqobat tarixan to‘rt bosqichdan 
o‘tadi.
Birinchi bosqich – raqobat mayda tovar ishlab chiqaruvchilar 
o‘rtasida boradi, bunda g‘olib chiqish tajriba to‘plab mehnat mahoratini 
oshirish bo‘ladi. Raqobat kichkina mahalliy bozorlarda namoyon bo‘ladi. 
Ikkinchi bosqich – bu kapitalistik erkin raqobat bosqichidir. Bunda 
raqobatda cheklash bo‘lmaydi, shiddatli kurash boradi. Raqobatda g‘olib 
chiqishning sharti mehnat unumdorligini oshirish, yangi texnologiya 
asosida yangi xildagi bozorbop tovarlarni ishlab chiqish bo‘ladi. 
Uchinchi bosqich – u monopol raqobat bosqichi bo‘lib, yirik 
korxonalarning yakkahokimlikka intiluvchi kurashidir. 
To‘rtinchi bosqich – yangicha erkin raqobat bosqichi bo‘lib, u aralash 
iqtisodiyotga xosdir. Raqobat doirasi kengayib, u faqat ishlab 
chiqaruvchilar emas, xizmat sohalari o‘rtasida ham namoyon bo‘ladi. 
Raqobat – yangicha harakat qilish jarayoni va yangi muvozanatga 
erishishni bildirib, raqobatchilarning nisbiy ustunlik va yuqori mavqeiga 
erishishi uchun olib boradigan kurashidan iborat. Bunday kurash muqarrar 

---

 248
ravishda obyektiv shartlar asosida tug‘iladi va turlicha ko‘rinishlarda 
namoyon bo‘ladi. Bozorda xo‘jalik subyektlari resurslarni arzon sotib 
olish, o‘z tovar va xizmatlarini esa qimmatroq sotish, shu asosda ko‘proq 
foyda olishga intilsalar, ishchi va xizmatchilar ko‘proq mehnat haqi 
olishni istaydilar. Iste’molchilar esa bozorda tovar va xizmatlarni 
arzonroq narxlarda sotib olishga harakat qiladi. 
Bozor iqtisodiyoti tizimida raqobat iqtisodiy resurslarni tejamli 
ishlatish, tovar va xizmatlarni sifatli, yuqori texnologiyalar asosida va eng 
optimal miqdorda ishlab chiqarishga undaydi. Bunda, albatta, ishlab 
chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchining marketing rejalari katta 
ahamiyat kasb etadi. Bu esa, o‘z navbatida, fan-texnika yutuqlarini ishlab 
chiqarishga joriy qilishni va innovatsion yutuqlarni tezlashtirishni talab 
qiladi. Natijada, raqobat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Shu ma’noda, 
raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. 
Demak, bozor va raqobat bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bozor 
munosabatlari paydo bo‘lishi bilan raqobat ham vujudga keladi, 
binobarin, uning rivojlanishiga qarab raqobat ham takomillashib boradi. 
Raqobat bozor mexanizmining yetakchi vositasi sifatida iqtisodiyot 
ishtirokchilarini faollikka undayli, chunki faqat shu yo‘l bilan raqobatda 
yutib chiqish mumkin. Narx bilan raqobatlashuv xarajatlarni 
kamaytirishga olib keladi. Sifat bilan raqobatlashuv eski, nafliligi pasayib 
borayotgan tovarlarni, yangi, nafliligi yuqori tovarlar bilan almashtirishni 
ta’minlaydi. Ish joyi uchun raqobat kishilarni o‘z bilimi, malaka va ish 
mahoratini doimo oshirib borishga undaydi, ishlab turgan joyini qadrlash, 
bu yerdagi ish sifati va mehnat unumdorligini oshirib borishga undaydi, 
ishlab turgan joyini qadrlash, bu yerdagi ish sifati va mehnat 
unumdorligini oshirib borishiga rag‘bat beradi. Raqobat iqtisodiy 
tanlovga kuch berib, uquvsiz va ishyoqmaslarni bankrot holiga tushirib 
biznesdan siqib chiqaradi, biznesni haqiqiy ishbilarmon, yangilikka moyil 
bo‘lganlar qo‘liga beradi. 
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, uning oldidagi muhim 
strategik masalalardan biri sifatida barqaror va sog‘lom iqtisodiyotni 
shakllantirish vazifasi turar edi. Zero, barqaror iqtisodiyotni shakllantir-
may turib, aholi farovonligi va turmush darajasini yuksaltirib, barqaror 
iqtisodiy o‘sish sur’atlariga erishib bo‘lmaydi. 
O‘zbekistonda davlatning iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va 
raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylash-
tirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga 
keltirish asosiy o‘rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, 

---

 249
mulk o‘z egalari qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan, ko‘p ukladli iqtisodiyot, 
ya’ni kichik va o‘rta biznesni rivojlantirgan holda korxonalar o‘rtasida 
haqiqiy raqobatchilik muhiti vujudga keltiriladi. Mamlakatimizda 
xususiylashtirishning huquqiy asoslari yaratilganligi, rasmiy xususiylash-
tirishdan real xususiylashtirish sari amaliy qadamlar qo‘yilganligi bugungi 
kunda xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida raqobatchilik muhiti 
yaratilganidan dalolatdir. 
Xususiylashtirish jarayonining boshqa muhim, ajralmas qismi real 
raqobatli muhitning, tovar, xom ashyo va kapital bozorlarining 
shakllanishidir. Faqat real raqobat mavjud bo‘lganda, bozor mexanizmlari 
to‘liq va samarali ravishda ishlab ketishi mumkin. 
Mustaqillikning ilk yillaridan boshlab respublikamizda ijtimoiy 
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning ilmiy asoslangan yo‘li ishlab 
chiqildi va unga tayangan holda iqtisodiy islohotlar amalga oshirila 
boshlandi. Mazkur iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida qo‘lga 
kiritilishi lozim bo‘lgan natijalardan biri – rag‘batlantiruvchi raqobatchilik 
muhitini vujudga keltirishdan iboratligi ko‘rsatib berildi. Prezidentimiz 
ta’kidlaganidek, mulkchilik shakllari turlicha bo‘lgan korxonalar 
o‘rtasidagi raqobatchilik kurashi ularni ishlab chiqarishni boshqarishning 
ichki tashkiliy tizimlarini takomillashtirishga, zamonaviy texnika bilan 
qayta qurollantirishga, fan va texnika sohasidagi yangi yutuqlarni 
qo‘llashga moyil bo‘lishga, kam sarf-xarajat qilgan holda yanada yuqori 
sifatli va arzon narxda mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Pirovard 
natijada bu iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning qudratli vositasi 
bo‘lib xizmat qiladi. 
Davlat ishlarida samarali raqobat siyosati amalga oshirilishi oqibatida 
tovarlar va xizmatlar bozorlarida monopoliyalashtirish darajasi sezilarli 
ravishda pasaydi. Erishilgan natijalar asosan tovarlar va xizmatlar bozorida 
erkin raqobatlashadigan yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlar va tadbir-
korlik subyektlari tashkil etish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishida 
namoyon bo‘ldi. Pirovardida bu sog‘lom raqobat muhitini shakllantirdi. 
Ayniqsa, iste’mol bozorida monopol korxonalar soni sezilarli darajada 
qisqarmoqda. Bu kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning dinamik 
rivojlanayotganidan dalolat beradi. Saqlanib qolgan monopollashgan 
bozorlarda, bozor subyektlari va monopoliyaga qarshi qonunlarni 
buzuvchi subyekt tuzilmalarining harakatlari sezilarli ravishda o‘zgardi. 
Respublika iqtisodiyotida yuz berayotgan ijobiy o‘zgarishlar va 
huquqiy himoya tizimini takomillashtirish yuzasidan bir qancha yangi 
qonun hujjatlari qabul qilinishi, tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy 

---

 250
javobgarligini erkinlashtirish, nazorat funksiyalarini bajarish tizimini 
takomillashtirish va yanada qisqartirish uchun dasturilamal bo‘lib xizmat 
qilmoqda. Hukumatimiz tomonidan keyingi yillarda xususiy biznes, ya’ni 
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha bir qator me’yoriy hujjatlar 
ishlab chiqildi va ularni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha tinimsiz ish olib 
borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009-yil 15-
maydagi «Tadbirkorlik faoliyatini yanada qo‘llab-quvvatlash va 
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan tadbirkorlik 
subyektlariga imtiyozlar yaratildi. Bu esa tovar bozorlarida tadbirkorlik 
subyektlari ishtirokini rag‘batlantirib, pirovard natijada sog‘lom raqobat 
muhitini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Binobarin, respublikamizda bozor munosabatlari tizimida sog‘lom 
raqobat muhitini shakllantirish, rivojlantirish va asosan yaratilgan raqobat 
muhitini himoyalash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri 
hisoblanmoqda.