Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc
Kreditning mohiyati. Kreditning mamlakat
Download 2.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Qobilov Sh Iqtisodiyot nazariyasi darslik 2013
|
4. Kreditning mohiyati. Kreditning mamlakat
taraqqiyotidagi o‘rni Moliya tizimining muhim qismini kredit tizimi tashkil qiladi va u kredit munosabatlari majmuini, kreditlashtirishning ko‘rinishlari va tamoyillarini hamda mamlakatning moliya-kredit tashkilotlarini o‘z ichiga oladi. Mamlakatning kredit tizimi jamiyatning ehtiyojlariga asoslanadi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga xizmat qiladi, banklar va boshqa moliya-kredit tashkilotlari bu tizimning asosiy elementlaridir. Kredit – bu muayyan bir muddatda pul yoki tovar shaklida qaytarish va foydalanganlik uchun to‘lash tamoyillari asosida qarz berishdir. Kredit tizimida banklar alohida o‘rin tutadi. Ular bir qator muhim iqtisodiy vazifalarni bajaradi; vaqtincha bo‘sh mablag‘larni, jamg‘armalarni muomalaga kiritadi; vositachilik vazifalarini, kreditlarni taqsimlash hamda moliya intizomiga rioya qilinishini nazorat qiladi. Kredit so‘zi lotincha credit – ishonch degan ma’noni anglatib, tovar yoki pulni ma’lum bir muddatda qaytarish sharti bilan qarzga berishni bildiradi. 395 Birov pulini qaytarib olishga ishongani uchun qarz beradi. Kredit munosabatlari juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Dastlab natura shaklida (g‘alla, chorva va boshqalar) mulkdorlar tomonidan qarzga berish rasm bo‘la boshlagan. Keyinroq pul shaklida ham beriladigan bo‘ldi. Qarzga pul berishning dastlabki shakli sudxo‘rlik bo‘lib, u nihoyatda yuqori darajada foiz bilan qaytarilishi bilan kreditdan farq qiladi. Qadimgi Yunonistonda eramizgacha IV asrda oyiga 42 foiz, yiliga 570 foizgacha foiz to‘langani tarixiy manbalarda qayd etilgan. Bundan tashqari, sudxo‘r qarz oluvchidan qo‘shimcha imkoniyatlar yaratilishini ham talab qilgan. Badiiy adabiyotda birinchi bo‘lib fransuz yozuvchisi O. Balzak sudxo‘r obrazini yaratgan. S. Ayniyning «Sudxo‘rning o‘limi» asari o‘zining mazmuni, qiyofa ifodasi jihatdan Balzak asaridan ham o‘tib ketgan desak, xato qilmaymiz. Sudxo‘rlik qarzi bir tomondan kuchayib mayda ishlab chiqaruvchilarni xonavayron qilgan, ikkinchi tomondan kapitalning dastlabki jamg‘arish uchun zarur mablag‘larni shakllanishga yordam bergan. Industrial ishlab chiqarish va klassik kapitalizmning vujudga kelishi bilan kreditsiz ishlab chiqarish faoliyatini yuritish qiyinlashib qoladi. Kapital bir xo‘jalikda pul shaklida, ikkinchisida tovar shaklida bo‘lib, turli sohalarda harakati bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Kapital harakatining alohidalashgani tufayli bir xo‘jalikda pul yetishmasa, ikkinchisida bo‘sh pul mavjud bo‘ladi. Natijada mablag‘i yo‘q xo‘jaliklar bo‘sh pul mablag‘i borlardan qarz olishga majbur bo‘ladilar. Bo‘sh pul mablag‘i borlar o‘z pullarini ma’lum muddatga qarzga berar ekanlar, pullarini boshqa birovning qo‘liga topshirib, xatarli tavakkal qilganlari uchun ma’lum miqdorda haq oladilar. O‘z mablag‘i yetarli bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy resurslarga bo‘lgan ehtiyojini kredit orqali qoplaydi. Takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksiz davom etishini ta’minlash zaruriyati kredit munosabatini obyektiv zarur qilib qo‘yadi. Chunki tovarlar ishlab chiqarish, uni sotish, tovar ishlab chiqarish uchun zarur resurslarni sotib olish bir vaqtning o‘zida yuz bermaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bo‘sh pul mablag‘larini o‘lik boylik, xazina sifatida saqlash befoyda. Jamiyat taraqqiy etishi bilan kredit munosabatlari rivojlanib, yangi-yangi imkoniyatlar vujudga kela boradi. Hozirgi iqtisodiyotni kreditsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Kredit iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u vaqtincha o‘z egalari qo‘lida bo‘sh turgan pul mablag‘larini boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlarni ifodalaydi. 396 Shunday qilib, pulning ssuda kapitali tariqasida, ya’ni daromad olish uchun qarzga berish va qaytarib olish bilan bog‘liq munosabatlar vujudga keladi. Kredit munosabatlari faqat pul bilan bog‘liqmi? Tovar shaklida ham kredit berilishi mumkin-ku? degan savol tug‘ilishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma kredit asosan pul shaklida bo‘ladi. Tovar shaklida berilgan taqdirda ham pul kredit shaklida hujjatlashtiriladi. Kredit munosabatlari ikki subyekt o‘rtasida yuz beradi. Biri bo‘sh pul egasi, ikkinchisi unga muhtoj, ya’ni qarz oluvchi. Kredit subyektlari har xil. Bular yuridik va jismoniy shaxslar, bank, korxona, firma, davlat, turli toifadagi aholi bo‘lishi mumkin. Bir subyektning o‘zi bir vaqtda ham qarz oluvchi, ham qarz beruvchi bo‘lishi mumkin. Kredit aloqalari pul egasi bilan qarz oluvchi o‘rtasida bevosita yoki bilvosita bo‘lishi mumkin. Birinchi holda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri muomalaga kirishadi. Ikkinchi holda ular vositachilar orqali aloqaga kirishadilar. Odatda, asosiy vositachi rolini banklar o‘ynaydi. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qator vazifalarni bajaradi. 1. Taqsimlash. Bo‘sh pul mablag‘larini qaytarish sharti bilan qarzga berish orqali kapitalni turli tarmoqlar, korxonalar o‘rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashni amalga oshiradi va ishlab chiqarish resurslarining ko‘chib yurishini ta’minlaydi. 2. Emissiya. Kredit asosida va unga bog‘liq holda pul belgilari, pulga tenglashtirilgan naqd pulsiz to‘lov vositalari, turli qimmatbaho qog‘ozlar emissiya qilinadi, xo‘jalik oborotiga kiritiladi. 3. Nazorat qilish. Kredit operatsiyalarini bajarish jarayonida iqtisodiy faoliyat, moliyaviy ahvol nazorat qilinadi. Davlat kredit munosabatlari orqali pul aylanmasining barcha jarayonlarini boshqarishni amalga oshiradi. 4. Bo‘sh pul mablag‘larini harakatdagi, oborotdagi kapitalga aylantirish. Bunda pulni pul topadi, degan naqlga amal qilinadi. 5. Rag‘batlantirish. U yoki bu maqsad uchun qarz berish, qarzni undirish orqali tejamkorlik, iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi. 6. Tovar ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlaydi, ishlab chiqarish vaqtini qisqartiradi. Kredit berish uchun, avvalo, qarz beradigan mablag‘ bo‘lishi kerak. Bu mablag‘lar qayerdan olinadi, manbai nima, degan savol tug‘iladi. Mablag‘lar manbai quyidagilar: Download 2.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|