Microsoft Word Махмудов Р. Ииида бошкарув психол. Дарслик doc

IV боб 
ФАВҚУЛОДДА ВАЗИЯТЛАРДА ИЧКИ ИШЛАР 
ИДОРАЛАРИ РАҲБАР ХОДИМЛАРИНИНГ 
ИРОДАВИЙ СИФАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ 
1-§. Ички ишлар идоралари ходимлари фаолиятида 
шахс муаммоси 
Шахс ва унинг психологияси ҳақида ўнлаб психологлар томо-
нидан китоблар ёзилган, лекин ички ишлар идоралари ходимлари-
нинг шахси ва ички ишлар идораларини бошқаришда кескин вази-
ятларни бартараф қилишга бағишланган илмий ишлар ва ўқув қўл-
ланмалар етарли эмас. Шунинг учун раҳбар фаолиятида шахс пси-
хологияси ҳақидаги билимларни чуқурлаштириш давр талабидир. 
Ҳар бир раҳбар қўл остидаги ходимнинг ижтимоий муаммолари 
билан қизиқиши, уларни ўрганиши, иложи борича ҳал қилиши 
керак бўлади. 
Ички ишлар идоралари фаолиятида психологик билимлар дои-
мо зарур бўлган, чунки бу инсон ва унинг руҳияти билан боғлиқ-
дир. Ички ишлар идоралари ходимлари бевосита ва билвосита 
фуқаролар билан ишлайдилар. Шахс фалсафа, психология, педаго-
гика каби фанларнинг ўрганиш объектидир. Ҳозирги даврда инсон 
муаммоси аниқ ва гуманитар фанларнинг умумий тадқиқот объек-
тига айланиб бормоқда.
ХХI асрда яшовчи шахслар инсонпарварлик ғояларини ўзида 
акс эттирувчи кишилар сифатида ҳамда ўзларини баҳолаш, намоён 
этиш, камол топтириш, кашф қилиш, ўзига ўзи буйруқ бериш имко-
ниятларига эга бўлмоқлари лозим. Бу эса, ўз навбатида, муайян 
вақтни тақозо этади. 
Меҳнат туфайли ҳайвонот оламидан ажралиб чиққан ва жами-
ятда ривож топаётган, бошқа одамлар билан биргаликда фаолият 
кўрсатаётган ва улар билан муносабатга киришаётган киши аста-
секин шахсга, моддий дунёни, жамият, хусусан ўзини ўрганиш ва 
фаол тарзда қайта ўзгартириш субъектига айланмоқда. 
Шахс деб ўз «Мен»ини англаган, бошқалар билан ўзаро муно-
сабатларга кириша оладиган, табиат ва жамиятга фаол таъсир ўтка-
за оладиган ҳар қандай индивидга айтилади. 

---

40
Чақалоқнинг инсон зотига мансублиги «индивид» тушунчасида 
қайд этилади. «Индивид» тушунчасида кишининг насл-насаби ҳам 
мужассамлашгандир. 
Шундай қилиб, муайян кишини индивид деб атаганда биз жуда 
кўп нарсаларни назарда тутамиз.
Индивид сифатида дунёга келган инсон зарур шарт-шароит 
бўлганида алоҳида ижтимоий фазилат кашф этади, шахс бўлиб ети-
шади. 
Индивидуаллик – кишининг ўзига хослигини, унинг бошқа 
одамлардан фарқини акс эттирувчи психологик фазилатлар бирик-
маси. Индивидуаллик темперамент ва характер хусусиятларида, 
одатларда, устун даражадаги қизиқишларда, билиш жараёнига хос 
хислатлар (идрок, хотира, тафаккур, тасаввур)да, қобилиятда, фао-
лиятнинг шахсга хос услуби кабиларда намоён бўлади. 
«Индивид» ва «шахс» тушунчалари ўзаро ўхшаш бўлмагани 
сингари, шахс ва индивидуаллик ҳам бирликни ташкил қилса-да, 
лекин бир-бирига ўхшамайди. 
Ғарб психологиясида «шахс» ва «индивидуаллик» тушунчалари 
қанчалик яқин бўлмасин, ўзаро мос келмаслигининг ўзи ҳам шахс-
нинг тузилишини кишининг индивидуал-психологик хислатлари-
дан таркиб топадиган аллақандай шакл сифатида тасаввур қилиш 
имконини бермайди. «Шахс» ва «индивидуаллик» тушунчалари 
(худди «индивид» ва «шахс» тушунчалари сингари) айнан бир-би-
рига ўхшаш, деб тан олинади ва шахсга табиатан ижтимоий муно-
сабатлар субъекти, ижтимоий хислат сифатида қаралади. Унинг 
айрим йўналишларида эса шахс билан индивидуалликнинг тузи-
лиши (яъни таркиби, ташкил топиши) бир-бирига тобора мослиги 
тан олинади. Бундай психологик мактаб ва йўналишларнинг вакил-
лари «индивидуалликнинг тузилиши аниқ таърифлаб берилса бас, 
бу кишининг шахсини тўлалигича ўз ичига олади ва таърифлаб бе-
ради», деган нуқтаи назарни илгари суришади. 
Ҳақиқатда эса, агар шахс ҳамиша ўзининг аниқ ижтимоий му-
ҳити билан «ҳақиқий муносабатлари» орқали субъект сифатида 
намоён бўлиши инобатга олинадиган бўлса, шахснинг тузилишига 
муайян ижтимоий гуруҳ ва жамоалар фаолияти ҳамда муносабати-
да таркиб топадиган ана шу «ҳақиқий муносабат» ва алоқалар 
муқаррар тарзда киритилиши шарт. 

---

41
Шундай қилиб, инсон шахсининг тузилиши индивидуаллик-
нинг тузилишига қараганда кенг эканлиги шубҳасиз. Шу боис бун-
га, биринчи навбатда, унинг индивидуаллигини кўрсатадиган ва 
фақат эҳтиросда, ички қиёфада, қобилият кабиларда анча кенг ифо-
даланадиган хислатлари ва умумий тузилишигина эмас, балки 
шахснинг ривожланиш даражаси ҳар хил бўлган гуруҳларда, ана 
шу гуруҳ учун етакчи ҳисобланган фаолият орқали ифодаланадиган 
индивидлараро муносабатларда ўзини намоён этишини ҳам қўшиш 
шарт.
Инсон шахси тузилишида биологик (табиий) ва ижтимоий 
омилларнинг ўзаро нисбати масаласи ҳозирги замон психология-
сидаги энг мураккаб ва мунозарали масалалардан биридир. 
Ғарб психологиясининг айрим мактабларида шахсда биологик 
ҳамда ижтимоий омиллар таъсири остида шаклланган иккита асо-
сий кичик тизим борлигини таъкидлайдиган назария сезиларли 
ўрин эгаллайди. 
Инсон шахсининг ўзи «эндопсихик» ва «экзопсихик» тузилиш-
га бўлинади, деган фикр ҳам илгари сурилди. Шахснинг ички тузи-
лиши сифатида «эндопсихика» бамисоли кишининг нерв тизими ва 
психик тузилишига ўхшаш бўлган инсон шахсининг ички механиз-
ми каби психик қисм ва функцияларнинг ўзаро ички боғлиқлигини 
ифода этади. Экзопсихиканинг ташқи муҳитга муносабати шахс 
қандай бўлмасин, барибир муносабатга киришиши мумкин бўлган 
ва шахсга қарама-қарши турадиган тузилишларининг барчасига 
муносабати билан белгиланади. 
«Эндопсихика» – мойиллик, хотира, тафаккур ва хаёл хусусият-
лари, иродавий зўр бериш, ташқи таъсирларга берилувчанлик каби 
бошқа ички (эндо) тузилиши; «экзопсихика» эса киши муносабат-
лари системаси ва унинг тажрибаси, қизиқишлари, мойилликлари, 
идеаллари, устун даражадаги ҳис-туйғулари, шаклланган билим-
лари ва бошқа ташқи (экзо) белгиларини ўз ичига олади. Табиий 
асосдаги «эндопсихика», ижтимоий омил билан белгиланадиган 
«экзопсихика»га қарама-қарши ўлароқ, биологик жиҳат билан боғ-
лиқдир. 
Бинобарин, индивидуалликнинг тузилишида табиий, биологик 
омилларнинг ҳам ролини тан олган ҳолда, киши шахсидаги биоло-
гик ички тузилишни фақат биологик омилларга асосланиб баҳола-
маслик керак. 

---

42
Шундай қилиб, шахснинг тузилишига, биринчи навбатда, унинг 
индивидуаллигининг киши эҳтироси, ички қиёфаси, қобилиятлари-
нинг тузилишида мужассамлашган, шахс психологиясини англаб 
етиш учун зарур, лекин етарли бўлмаган системали тузилиши таал-
луқли. Шу тариқа шахс тузилишининг биринчи таркибий қисми 
унинг индивид ичкарисидаги (интроиндивид) кичик тизим алоҳида 
намоён бўлади. Интроиндивид ва ички системалар шахснинг ўзини 
намоён қилишининг барча жиҳатларини акс эттира олмайди. Шахс-
нинг тузилишини таркиб топтирадиган учинчи бир қисмни – мета-
индивид (индивиднинг устки кўриниши) кичик тузилишини ҳам 
алоҳида кўрсатиш мумкин. 
Бинобарин, шахснинг тузилиши учта таркибий қисм, яъни 
1) шахснинг индивидуаллиги, 2) унинг шахслараро муносабатлар 
системасида ва бошқа одамларда гавдаланганлиги ҳамда 3) шахс-
нинг ўзи келиб чиқишига кўра индивидлараро ижтимоий муноса-
батлар ва алоқалар субъекти сифатида мавжуд бўлишидан иборат. 
Шахснинг метаиндивид кичик тизими кишининг энг муҳим 
маънавий эҳтиёжларидан бири бўлган шахс даражасига кўтарилиш 
эҳтиёжини, яъни ўз фаолияти билан бошқа одамларнинг ақлий ва 
ҳиссий жабҳаларида улар учун аҳамиятли бўлган ўзгаришлар юзага 
келишини бошқалардан кўпроқ даражада акс эттиради. 
Инсоннинг пайдо бўлганига 5-6 миллион йил бўлган, бироқ 
унинг маданиятни ўрганиб яшаганига 6 минг йил бўлди, холос. Де-
мак, одамнинг ўз иқтидори, куч-қудратини кўрсатиб, дунёни му-
каммаллаштира бошлаганига ҳали кўп бўлгани йўқ. Айниқса, ушбу 
6 минг йил ичида атиги уч ойгина инсоният урушсиз, қирғинларсиз 
яшаганига эътибор берсак, олдимизда мукаммал дунё яратиш бора-
сида қандай машаққатлар турганини англаб етамиз. 
Одам деганда кишининг кўпроқ табиий, шахс деганда эса ижти-
моий жиҳатлари назарда тутилади. Демак, шахс деганда гап киши-
нинг ижтимоий фазилатлари ҳақида бориши лозим. Аммо одам-
нинг, Арасту айтганидек, «ижтимоий махлуқот»га айланиши унинг 
ижобий табиий кучларини ҳаракатга келтириш билан боғлиқ эка-
нини унутиб бўлмайди. 
ХIХ асрда Германияда яшаган кардинал Меццофанти – 100 та, 
Л. Г. Щютц эса 270 та тилни билган. Машҳур археолог Г. Шлиман-
нинг ёшлигида хотираси паст бўлган. Тинмай изланиш натижасида 

---

43
у нафақат қадимги ёзувларни ўқишни, шу билан бирга 44 та тилда 
ёзишни ҳам ўрганган, ҳақиқий полиглотга айланган. 
Тарихда 15–20, ҳатто 26 мингта китоб ўқиб, улардаги нафақат 
қаҳрамонларнинг номлари ва уларга оид маълумотларни, балки, шу 
билан бирга, асарларнинг бутун бошли тафсилотларини билган, 
улардаги истаган бетнинг мазмунини ёддан айтиб бера оладиган 
одамлар ҳам бўлган. 
Шахс – ўзининг ким бўлиши мумкинлигига доим қизиқадиган 
инсон. Ўз тақдири билан доимо қизиқмайдиган киши атрофидаги-
ларнинг ҳам, жамиятнинг ҳам келажагига бефарқ бўлади.