Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi
- §. Mehnat huquqining metodlari va vazifalari
Download 0.75 Mb.
|
Microsoft Word ÐÐµÒ³Ð½Ð°Ñ Ð»Ð¾Ñинда о м doc-www.fayllar.org
|
2-
§. Mehnat huquqining metodlari va vazifalari Metod tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini o‘rganish, bilish, tadqiq etish usulidir. Yuridik fanning metodi – davlat va huquqiy voqeliklarni anglash, yuridik bilimlar hosil qiluvchi va ularni jamlovchi usullardan iborat yuridik metoddir 1 . Huquqiy tartibga solish usuli (metodi) – jamiyatdagi mavjud ijtimoiy munosabatlarga huquq vositasida qo‘llaniladigan usul, vosita va yo‘llar majmui hisoblanadi 2 . Mehnat huquqining metodi deganda, mehnat huquqi munosabatlari qatnashchilarining ongiga, xulq-atvoriga davlat tomonidan huquq normalari orqali ta’sir ko‘rsatish usullari va ushbu huquq normalarining qay darajada maqsadga erishishi tushuniladi. Masalan: a) mehnat munosabati ishtirokchilarining huquqiy tengligini ta’min- lash bilan birga xodimlarni korxona, muassasa, tashkilot ma’muriyatiga bo‘ysundirish; b) qonunlar orqali yo‘l qo‘yilgan hollarda, mehnat munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solish; d) mehnat sharoitini yaxshilashda, mehnatni muhofaza qilishda, xodimlarning manfaatlarini himoya qilishda mehnat jamoasi va kasaba uyushmalarining qatnashishiga imkon yaratish va h.k. Ushbu metodlarni qo‘llashda mehnat huquqiy munosabat qatnash- chilarining ongiga ta’sir ko‘rsatib, huquqiy harakatlarni sodir etishga majburlaydi yoki ularni cheklaydi. Misol uchun, xodimlar ish vaqtidan tashqari yoki tunda ishlatilganda, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 157, 158-moddalariga ko‘ra ish beruvchidan oshirilgan miqdorda haq to‘lashni talab qilishga haqlidirlar. Yoki ikkinchi misol, 1 Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Дарслик / Х.Т.Одилқориев, И.Т.Тультеев ва бошқ. – Т., 2009. – Б.17. 2 O‘sha manba . – B.351. 9
O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 6-mayda qabul qilingan «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunining 9-moddasiga binoan ushbu korxonalarning ishlashiga ruxsat etilmaydi. Mehnat huquqining metodi quyidagi o‘ziga xos belgilarga ega: 1) mehnat huquqi predmeti bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni markazlashgan va lokal normalar bilan tartibga solishning uyg‘unligi; 2) mehnat huquqi predmeti bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda shartnomaviy, tavsiyaviy va imperativ usullardan keng foyda- lanilishi; 3) mehnat munosabatlarini tartibga solishda mehnat jamoasi, kasaba uyushmalari va xodimlar boshqa vakillik organlarining faol ishtirok etishi; 4) mehnat munosabatlarini tartibga solishda xalqaro huquqiy nor- malar, shuningdek davlatlararo shartnomalar qoidalarining qo‘llanilishi. Markazlashgan va lokal yo‘l bilan tartibga solishning uyg‘unligi xodimlarning mehnat shart-sharoitlari belgilab qo‘yilganligini ifodalaydi. Markazlashgan normativ hujjatlar bilan asosan butun xalq xo‘jaligi yoxud tarmoq uchun umumiy bo‘lgan mehnat shartlari tartibga solinadi. Masalan, ishga joylashtirishga oid munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida»gi 1998-yil 1- may qonuni bilan, mehnat muhofazasiga oid qoidalar esa O‘zbekiston Respublikasining «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi 1993-yil 6- may qonuni bilan tartibga solinadi. Lokal, ya’ni bir korxona, muassasa va tashkilot doirasidagi hujjatlar bevosita korxona, muassasa va tashkilotlarda belgilanadigan mehnat shart-sharoitlarini tartibga soladi. Bunga ish beruvchi, kasaba uyushma qo‘mitasi yoki xodimlarning vakillik organi bilan birgalikda yoxud u bilan kelishib, qabul qilinadigan normativ hujjatlar kiradi. Jamoa shartnomasi va kelishuvi bunga misol bo‘la oladi. Bu hujjatlarda qo‘shimcha imtiyozlar nazarda tutilishi mumkin. Mehnatga jalb etishning shartnoma asosida amalga oshirilishi mamlakatimizda mehnat qilish huquqining erkin ekanligidan kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasiga ko‘ra, har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda belgilangan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqlariga egadir. Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni 10
majburiy mehnat taqiqlanadi. Fuqarolarning bunday konstitutsiyaviy huquqlari mehnat shartno- masini ixtiyoriy tuzish orqali amalga oshiriladi. Har qanday shartnomaning mazmunini uning shartlari belgilaydi. Mehnat shartnomasining shartlari taraflarning kelishuvi orqali belgilanadi. Shartnoma asosida o‘rnatilgan munosabat, uning mazmuni bir taraf tomonidan o‘zgartirilishi, bekor qilinishi mumkin emas. Bu haqda 4- mavzuda batafsil bayon qilinadi. Mehnat munosabatlari tavsiyaviy usulda tartibga solinganida vakolatli organlar tomonidan mehnat munosabatlari subyektlariga taalluqli tavsiyaviy normalar qabul qilinganligi nazarda tutiladi. Hozirgi paytda davlatning imperativ normativ hujjatlar vositasida mehnat munosabatlarining tartibga solinishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solishda imperativ (so‘zsiz bajarilishi kerak bo‘lgan) va tavsiyaviy xususiyatga ega bo‘lgan huquq me’yorlarining xususiyatlari e’tiborga olinmog‘i lozim. Imperativ me’yorlar taqiqlovchi yoki majburiyat yuklovchi bo‘lishi mumkin. Masalan, 18 yoshga to‘lmagan xodimlarni moddiy javobgarlik bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarga qabul qilishning taqiqlanishi, xodimlar uchun eng kam ish haqidan past bo‘lmagan mehnat haqining to‘lanishi va boshqalar. Mehnatga oid munosabatlarni tartibga solishda korxona mehnat jamoasi, kasaba uyushmasi va xodimlarning boshqa vakillik organlari ishtirok etishi belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 21-moddasiga asosan, mehnatga oid munosabatlarda xodim- larning manfaatlarini ifoda etishda vakil bo‘lish va bu manfaatlarni himoya qilishni korxonadagi kasaba uyushmalari va ularning saylab qo‘yiladigan organlari yoki xodimlar tomonidan saylanadigan boshqa organlar amalga oshirishi mumkin. Bu organlarni saylash tartibi, ularning vakolat muddatlari va son tarkibini mehnat jamoasining yig‘ilishi (konferensiyasi) belgilaydi. Vakillik qilish hamda manfaatlarini himoya etishni ishonib topshiradigan organni xodimlarning o‘zlari belgilaydilar. Barcha vakillik organlari o‘z vakolatlari doirasida ish olib boradilar va xodimlar manfaatlarini himoya qilishda teng huquqlardan foydalanadi. Korxonada boshqa vakillik organlarining ham bo‘lishi kasaba uyushmalarining o‘z vazifalarini amalga oshirish borasidagi faoliyatiga to‘sqinlik qilmasligi lozim. 11
ifoda etishi va himoya qilishi mumkin emas. Vakillik organlarining faoliyati ularni saylagan mehnat jamoasining qaroriga binoan, shuningdek ular qonun hujjatlariga zid xatti-harakatlar sodir etgan taqdirda esa, sud tomonidan ham tugatilishi mumkin. Xodimlarning vakillik organlari quyidagilarga haqlidir: – muzokaralar olib borish, jamoa shartnomalari va kelishuvlarini tuzish, ularning bajarilishini tekshirib turish, ish beruvchiga korxonada mehnat to‘g‘risida normativ hujjatlar tayyorlash yuzasidan takliflar kiritish; – korxonani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga doir masalalarni ko‘rib chiqishda qatnashish; – mehnat nizolarini ko‘ruvchi organlarda xodimlarning manfaatlarini himoya qilish; – ish beruvchi hamda u vakil qilgan shaxslarning qarorlari mehnat to‘g‘risidagi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarga zid bo‘lsa yoxud xodimlarning huquqlarini qonunga zid tarzda buzayotgan bo‘lsa, bu qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish. Vakillik organlari mehnat munosabatlarida xodimlarning manfaat- larini himoya qilishga qaratilgan, qonunga zid bo‘lmagan boshqa xatti- harakatlarni ham amalga oshirishlari mumkin. Mehnat munosabatlarini tartibga solishda xalqaro huquqiy normalar, shuningdek davlatlararo shartnomalar qoidalarining qo‘llanishi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 10-moddasida nazarda tutilgan. Unga ko‘ra, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartno- malari yoki Xalqaro mehnat tashkilotining O‘zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan konvensiyasida xodimlar uchun mehnat to‘g‘risida- gi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarga nisbatan imtiyozli qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma yoki konvensiyaning qoidalari qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari yoki Xalqaro mehnat tashkilotining O‘zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan konvensiyasining qoidalari mehnatga oid munosabatlar bevosita qonun hujjatlari bilan tartibga solinmagan hollarda ham qo‘llanadi. Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ish beruvchi bilan tuzilgan mehnat shartnomasi asosida O‘zbekiston Respublikasining hududida ishlayotgan chet el fuqarolari hamda fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga ham tatbiq etiladi. Chet ellik yuridik va jismoniy shaxslarga to‘liq yoki qisman tegishli bo‘lgan va O‘zbekiston Respublikasining hududida 12
sidagi qonun hujjatlari qo‘llaniladi. Mehnat huquqi metodining mazmun-mohiyati yuqorida qayd etilgan o‘ziga xos xususiyatlarni namoyon etadi. Mehnat munosabatlari ishtirokchilarining huquqiy mavqeini ularning o‘zaro tengligi belgilaydi. Bunga kasb turi, mashg‘ulot va ish joyini tanlash erkinligi fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari ekanligi, fuqarolar o‘z jismoniy va intellektual salohiyatlaridan o‘z xohishlaricha foydalanishlari mumkinligi hamda majburiy mehnat taqiqlanganligi kabilar asos bo‘la oladi. Shu bilan birga, mehnat jarayonida xodim ish beruvchiga, uning qonuniy farmoyishlariga, ichki mehnat tartibi qoidalariga so‘zsiz rioya etishi lozimligi ham mehnat huquqi metodiga xos xususiyatdir. Mehnat huquqlari va majburiyatlarini belgilash ham mehnat huquqi metodiga xos xususiyatlar jumlasiga kiradi. Qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlar aksariyat hollarda, majburiylik xususiyatiga ega bo‘lsa, ba’zida esa ular tavsiya sifatida qabul qilinishi mumkin. Download 0.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|