Microsoft Word Меҳнат лотинда о м doc O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi
Download 0.75 Mb.
|
Microsoft Word ÐÐµÒ³Ð½Ð°Ñ Ð»Ð¾Ñинда о м doc-www.fayllar.org
|
2-§. Dam olish turlari va tartibi
Dam olish vaqti deb, xodim mehnat vazifalarini bajarishdan holi bo‘lgan va bundan u o‘z ixtiyori bilan foydalanishi mumkin bo‘lgan vaqtga aytiladi. Mehnat qonunlarida dam olish vaqtining quyidagi turlari nazarda tutilgan: a) ish kuni orasidagi; b) har kungi; d) haftalik dam olish; e) bayram kunlari; f) ta’tillar. Xodimga ish kuni (smena) davomida dam olish va ovqatlanish uchun tanaffus berilishi kerak, tanaffus, odatda ish boshlangandan keyin, uzog‘i bilan 4 soat o‘tgach beriladi, bu tanaffus ish vaqtiga kiritilmaydi. Tanaffus berish vaqti va uning aniq muddati ichki mehnat tartibi qoidalarida, smena grafiklarida yoki xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilab qo‘yiladi. Ish sharoitiga ko‘ra tanaffus berish mumkin bo‘lmagan joylarda xodimlarga ish vaqti davomida ovqatlanib olish uchun imkoniyat berilishi lozim. 110
o‘rtasidagi dam olish vaqtining muddati 12 soatdan kam bo‘lmasligi kerak. Mehnat qonunlarida umumiy dam olish kuni sifatida yakshanba belgilangan. Besh kunlik ish haftasi sharoitida ikki dam olish kuni beriladi. Ikkala dam olish kunlari, odatda ketma-ket beriladi. Dam olish kunlarida ishlash, shuningdek dam olish kunini boshqa vaqtga ko‘chirish qonun bilan taqiqlanadi. Dam olish kunlarida istisno tariqasida ayrim xodimlarni ishga jalb qilishga, jamoa shartnomasiga asosan yoki kasaba uyushma qo‘mitasi bilan kelishgan holda, ish beruvchining yozma ravishda chiqargan buyrug‘i asosidagina ruxsat etiladi. 18 yoshga to‘lmagan shaxslar, nogironlar va ayrim toifadagi ayollarni mustasno qilganda, dam olish kunlari ishga jalb qilishga quyidagi hollardagina yo‘l qo‘yiladi: a) tabiiy ofat, ishlab chiqarish avariyasining oldini olish yoki tugatish yoxud ularning oqibatlarini darhol bartaraf qilish; b) korxonaning me’yorida ishlashi uchun zarur va to‘xtatib qo‘yib bo‘lmaydigan, ilgaridan ko‘zda tutilmagan ishlarni tezda bajarish lozim bo‘lganda. Dam olish kunlarida bajarilgan ish uchun kamida 2 hissa miqdorida haq to‘lanadi. Barcha xodimlar bayram kunlarida ishdan ozod qilinadilar. Bayram kunlari Respublika Oliy Majlisi tomonidan belgilanadi. Mehnat kodeksining 131-moddasiga ko‘ra, mamlakatimizda quyidagi kunlar bayram kunlari (ishlanmaydigan) hisoblanadi: 1 yanvar – Yangi yil; 8 mart – Xotin-qizlar kuni; 21 mart – Navro‘z bayrami; 9 may – Xotira va qadrlash kuni; 1 sentabr – Mustaqillik kuni; 1 oktabr – O‘qituvchi va murabbiylar kuni; 8 dekabr – Konstitutsiya kuni; Ro‘za hayit (Iyd al-Fitr) diniy bayramining bir kuni; Qurbon hayit (Iyd al-Adha) diniy bayramining bir kuni. Ishlab chiqarishdagi texnik sharoitiga ko‘ra ishni to‘xtatib turish mumkin bo‘lmaydigan korxonalarda, aholiga xizmat ko‘rsatish lozim bo‘lgan ishlarda, kechiktirib bo‘lmaydigan ta’mirlash, yuk tushirish, yuk ortish ishlarida bayram kunlarida ishlashga yo‘l qo‘yiladi. 111
to‘lanadi. Xodimning xohishiga ko‘ra, bayram kunlarida ishlaganlik uchun unga boshqa dam olish kuni berilishi mumkin. Ayrim korxonalarda dam olish va bayram kunlarida, shuningdek ish tugagandan keyin navbatchilik tashkil qilinishi mumkin, bunda, albatta, kasaba uyushma qo‘mitasining roziligi bo‘lishi kerak. Agar xodim ish kuni yoki ish smenasi tugaganidan keyin navbatchilik qilgan bo‘lsa, ertasi kuni uning ishga chiqish vaqti bir muncha orqaga suriladi. Barcha xodimlarga ish joyi va o‘rtacha ish haqi saqlangan holda, shu jumladan o‘rindoshlik asosida ishlayotganlarga ham dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun har yili yillik mehnat ta’tillari beriladi. Xodimga 15 ish kunidan kam bo‘lmagan muddat bilan yillik asosiy ta’til beriladi. Bu ta’tilning eng kam muddati, ammo xodimlarning ayrim toifalari uchun, ularning yoshi va sog‘lig‘i holatini hisobga olib, yillik uzaytirilgan asosiy ta’til beriladi: 1) 18 yoshga to‘lmagan shaxslarga – har yili o‘ttiz kalendar kun; 2) ishlayotgan I va II guruh nogironlariga – o‘ttiz kalendar kun. Ba’zi toifadagi xodimlarga ularning mehnat vazifalarining o‘ziga xos jihatlari va xususiyatlarini hamda boshqa holatlarni e’tiborga olib, qonun hujjatlariga muvofiq, uzaytirilgan ta’tillar belgilanadi, hatto mehnat shartnomasining shartlarida ham uzaytirilgan yillik ta’tillar berish nazarda tutilishi mumkin. Boshqa hollarda xodimlarga asosiy ta’tildan tashqari, quyidagi hollarda qo‘shimcha ta’tillar beriladi: – mehnat sharoiti noqulay va o‘ziga xos bo‘lgan ishlarda band bo‘lgan xodimlarga (MK 137-m.); – og‘ir va noqulay tabiiy-iqlim sharoitlarida ish bajarayotgan xodimlarga (MK 138-m.); – mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda, mehnat shartnomasining shartlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda beriladi. Yillik ta’tilning umumiy muddatini hisoblab chiqarishda qo‘shimcha ta’tillar yillik asosiy ta’tilga (shu jumladan uzaytirilgan ta’tilga ham) qo‘shib jamlanadi. Barcha hollarda qonun hujjatlari bilan belgilangan ta’tillarni jamlashda ularning umumiy muddati 48 ish kunidan oshib ketishi mumkin emas. Yillik asosiy ta’til olish huquqini beradigan ish stajini hisoblab chiqishga quyidagilar kiradi: 112
– xodim haqiqatda ishlamagan bo‘lsa ham, lekin uning ish joyi (lavozimi) saqlangan vaqt; – mehnat shartnomasi g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilinganligi yoki xodim g‘ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o‘tkazilganligi natijasida qilingan haq to‘lanadigan majburiy progul vaqti, basharti, xodim keyinchalik avvalgi ishiga tiklangan bo‘lsa; – tarmoq kelishuvlari, jamoa shartnomalari va korxonaning o‘zga lokal hujjatlari, mehnat shartnomasining shartlarida nazarda tutilgan boshqa davrlar. Ishning birinchi yilida ta’til uzluksiz 6 oy ishlagandan keyin beriladi. Ish yili mehnat shartnomasiga binoan, ish boshlangan kundan e’tiboran hisoblanadi. Ta’til quyidagi xodimlarga ularning xohishi bo‘yicha 6 oy o‘tmasdan oldin beriladi: a) ayollarga – homiladorlik va tug‘ish ta’tili oldidan yoki undan keyin; b) I va II guruh nogironlariga; d) 18 yoshga to‘lmagan shaxslarga; e) muddatli harbiy xizmatdan zaxiraga bo‘shatilgan va ishga joylashgan harbiy xizmatchilarga; f) o‘rindoshlik asosida ishlayotganlarga asosiy ish joyidagi ta’til bilan bir vaqtda, o‘rindoshlik asosida ishlagan vaqtiga mutanosib ravishda haq to‘lagan holda; g) ishlab chiqarishdan ajralmagan holda umumiy ta’lim maktab- larida, hunar-texnika bilim yurtlarida, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida, kadrlar malakasini oshirish, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari va kurslarida o‘qiyotganlarga, agar ular o‘zlarining yillik ta’tillarini imtihon va sinovlar topshirish, diplom, kurs, laboratoriya va boshqa o‘quv ishlarini bajarish vaqtiga to‘g‘rilab olishni xohlasalar; h) texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ishlar xususiyati o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatil- ganligi munosabati bilan ishdan ozod etilgan xodimlarga; i) maktablar, hunar-texnika bilim yurtlari, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, kadrlarning malakasini oshirish, ularni tayyorlash va qayta tayyorlash institutlari va kurslarining muallimlari tarkibiga birinchi ish 113
qat’i nazar haqiqiy ishlagan vaqtiga mutanosib ravishda haq to‘langan holda yozgi ta’til davrida to‘liq beriladi. Ta’til har yili, shu ta’til berilayotgan ish yili tugagunga qadar berilishi lozim. Ishlab chiqarishdagi ba’zi sabablarga ko‘ra, joriy yilda ta’tilni to‘liq berishning imkoniyati bo‘lmasa, xodimning roziligi bilan ta’tilning 12 ish kunidan ortiq bo‘lgan qismi keyingi ish yiliga ko‘chirilishi mumkin, shu yili undan albatta foydalanilishi lozim. Ta’til berish vaqti haqida xodim ta’til boshlanishidan kamida 15 kun oldin xabardor qilinishi kerak. Quyidagi xodimlarga ta’til ularning xohishiga ko‘ra, yozgi yoki ular uchun qulay bo‘lgan boshqa vaqtlarda berilishi kerak: – 14 yoshga to‘lmagan bitta yoki undan ortiq bolani (16 yoshga to‘lmagan nogiron bolani) tarbiyalayotgan yolg‘iz ota, onaga va muddatli harbiy xizmatni o‘tayotgan harbiy xizmatchilarning xotinlariga; – I va II guruh nogironlariga; – 1941–1945-yillardagi urush qatnashchilariga va imtiyozlari bo‘yi- cha ularga tenglashtirilgan shaxslarga; – 18 yoshga to‘lmagan shaxslarga; – ta’lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o‘qiyotganlarga; – jamoa shartnomasi, kelishuvida nazarda tutilgan boshqa hollarda. Xodimlar quyidagi hollarda ta’tilni uzaytirish yoki boshqa muddatga ko‘chirish huquqiga egadirlar: a) vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrida; b) homiladorlik va tug‘ish ta’tili muddati boshlanganda; d) yillik ta’til o‘quv ta’tiliga to‘g‘ri kelib qolganda; e) davlat yoki jamiyat vazifalarini bajarayotganda, basharti qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda bunday vazifalarni bajarish uchun xodimni ishdan ozod etish nazarda tutilgan bo‘lsa. Mehnat kodeksining 146-moddasiga ko‘ra xodimning xohishiga binoan, uning yozma arizasi asosida ta’tilni qismlarga bo‘lib olishga yo‘l qo‘yiladi. Bunda ta’tilning bir qismi 12 ish kunidan kam bo‘lmasligi lozim. Ta’tildan chaqirib olishga faqat xodimning roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi. Xodimlar quyidagi ijtimoiy ta’tillar olish huquqidan foydalanadilar: 114
qadar 70 kalendar kun va tuqqandan keyin 56 kalendar kun (tug‘ish qiyin kechgan yoki 2 va undan ortiq bola tug‘ilgan hollarda – 70 kalendar kun) muddati bilan homiladorlik va tug‘ish ta’tillari berilib, davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqa to‘lanadi; – bolalarni parvarishlash ta’tillari (MK 232, 234, 235-m.). 12 yoshga to‘lmagan 2 va undan ortiq bolasi yoki 16 yoshga to‘lmagan nogiron bolasi bor ayollarga har yili 3 ish kunidan kam bo‘lmagan muddat bilan haq to‘lanadigan qo‘shimcha ta’til beriladi. Bundan tashqari, ularga o‘z xohishlariga ko‘ra, har yili 14 kalendar kundan kam bo‘lmagan muddat bilan ish haqi saqlanmagan holda ta’til beriladi. Bunday ta’til yillik ta’tilga qo‘shib berilishi yoki ish beruvchi bilan kelishib, belgilanadigan davrda undan alohida (to‘liq yoxud qismlarga bo‘lib) foydalanish mumkin. Homiladorlik va tug‘ish ta’tili tugaganidan keyin, ayolning xohishiga ko‘ra, unga bolasi 2 yoshga to‘lgunga qadar bolani parva- rishlash uchun ta’til berilib, bu davrda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda nafaqa to‘lanadi. Ayolga, uning xohishiga ko‘ra bolasi 3 yoshga to‘lgunga qadar ish haqi saqlanmaydigan qo‘shimcha ta’til ham beriladi. Bolani parvarishlash ta’tillari davrida ayolning ish joyi (lavozimi) saqlanadi. Bu ta’tillar mehnat stajiga, shu jumladan mutaxassisligi bo‘yicha ish stajiga ham qo‘shiladi; – o‘qish bilan bog‘liq ta’tillar (MK 252, 253, 254, 256-m.); – ijodiy ta’tillar (MK 258-m.). Bulardan tashqari, xodimning arizasiga binoan unga ish haqi saqlanmagan holda ta’til berilishi ham mumkin. Uning muddati xodim bilan ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Quyidagi xodimlarga ularning xohishlariga ko‘ra, ish haqi saqlanmagan holda muqarrar tartibda ta’til beriladi: – 1941–1945-yillardagi urush qatnashchilariga va imtiyozlari jihati- dan ularga tenglashtirilgan shaxslarga har yili 14 kalendar kun; – ishlayotgan I va II guruh nogironlariga 14 kalendar kun; – 2 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolani parvarish qilayotgan ayollarga 14 kalendar kun; – 2 yoshga to‘lmagan ikki va undan ortiq bolani tarbiyalayotgan ayollarga 14 kalendar kun; – mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda, shuningdek mehnat shartnomasi shartlarida nazarda tutilgan boshqa hollarda. |
