Миллий гоя, маънавият асослари ва хуку к таълими


Download 0.64 Mb.
bet4/75
Sana18.06.2023
Hajmi0.64 Mb.
#1562078
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75
Bog'liq
FALSAFA

01

( МОДМ

02







Одам

псом

Олам










СОАМ













. СОМАМ







02-0лам
МОДМ- материя ва одам-дунёкараи шик
БСОМ -билишга дойр субъект-объект муносабатлари СОАМ- субъект объект маънавий-амалий муносабатлар АСОМ - аксиоло! ик (исботланган хаки- катларга) субъект-объект муносабатлари БСОМ - билишга дойр субъект-объект муносабатлари МООМ - модеюн ва одамга онтологик муносабатлар.
п| Одам >
муносабатлари
Г Рух
<)1 Олам NI Моддийлик
Фн.н-ифнй дунёкараш, унинг am i mil ва умумбашарий мо.хиити
Фалсафа фанининг функцияларида у нищ фанлар тизими ва ижтимоий хаётдаги урнй равшанлашади. Функция (вазифа) дегавдЯ харакат услуби, фалсафий билимлар тизими доирасида унинг фаоллиги намоён булнши, бажариши лозим булгдТИ вазифаларнинг умумий тип (тур)лари назарда тутилади.
Фалсафа фани функциялари хилма-хил. Улар ичида дунёкарашлилйк; I (онтология), одам ни билиш (гносеология), кадриятли онгни шакллантириш.-1 ижтимоий-амалиётчилик (практикология), методологик, инсонпарварлик. маънавий-тарбиявий функциялари индивидуал ва ижтимоий онгга фаол таъсир курсатиб, шу жараёнда у ижтимоий-сиёсий ва мафкуравий хаёт хамда бошка барча фанлар ва узига хос дунёкараш билан узвий богланиб кетади.
Фалсафа дунёкараш сифатида табииётшунослик, техникашунослик фанлари билан туташганда, яъни горизонтал холатда, у илмий асосларга эга бу-лади; вертикал холда сиёсат ва мафкура таъсирига тушганда у илмийликдай J узокдашади. Шу сабабли фалсафий фикрлар сиёсат ва мафкура ортидан эмас, балки сиёсат ва мафкура фалсафа фанига таяниб ва ундан озик олиб шаклланса тарафкашлик ва чекланишдан хам булади.
Хаёт ва улим хакида уйламайдиган ва яшашнинг чеклангани тугрисида кайгурмайдиган, гам-ташвиш чекмайдиган одам булмаса керак. УлимнинГ мукаррарлиги хар бир инсонда салбий хис-туйгуларни юзага калкитиб, одамнинг илик-ш:и кларигама булган кувватни хам Суё сугуриб олгандек булади. Бу хислардан холи булиш учун одам абадийлик тугрисида кайгуради, абадийликка до\ил булиш йулларини кидиради. lily жараёнда акл билан билиб, тажриба йули билан синаб булмайдиган (трансцендентал) олам борлиги, у билан рухий алока боглаш оркали улим вахимаси, хаёт тушкунлиги, яшашнинг маънисизлиги тугрисидаги гам-андух хисларидан холи булишга интилади, натижада инсон ички олами («Мени») ташки абадий олам — космик бутунлик билан бирлашгандек булади. Окибатда мифологик (афсонавий), диний, бадиий, одатий дунёкарашлар вужудга келиб, улар оркали одам хаётдан коникиш, вахимага тушмаслик хис-туйгуларини узида гавдалантирмокчи булади. Фалсафа эса инсоният туллаган барча илмлар, тажрибапарни умумлаштириб, айрим-айрим тармокдарга булиниб кетган дунё хакидаги тасаввурларни йигиб, илм-фан далилларига, инсониятнинг абадийлик йулида туплаган тарихий тажрибаларига таянган холда илмий дунёкарашни шакллантиради. Шуиинг учун хам фалсафа фанининг мохияти - «Одам-олам» тизимида ялпи умумий муаммолар хакидаги фикрларда намоён булади. Одам неча йил яшаши билан эмас, балки кандай яшаганлиги билан уз абадийлигини ярата олишига фалсафа ишонтириб, инсон уз хаётинннг маъноли, мазмунли килишига ёрдамлашади.

  • Фалсафа фанининг ижтимоий ва:шфаларн (функциялари) ва муаммолари 1 .11мi фдлсафа одамзотни хастбахш дунёкдраш эгаси килиш функцияси оркали

ундаги барча муносабатлар ижтимоий таракдиётга, инсон |■ 11'I ;I^i< н1111■ I ига хизмат килиши учун курашувчилар авлодини етиштиришга Щ!р№ кипади
■йнлсафа одамни билиш методи оркали фанларга нисбатан эвристик, уйг-
р пик б и р л а ш ти ру вч или к. мантикий - гносеологик (билишга оид) каби
ф\нишчларии хам бажаради. Бу, унинг методологик функцияси булиб, барча ф.имарш, дойр мураккаб назарий ва фундаментал муаммоларни хал этишга |'1< щадашади.
Фапсафа фани муаммоларини маънйсиз, деб каровчи одимларнинг .фЛОларн танкиддан хам губандир. Чунки хар бир элат, миллат олдида муайян I ii | >■ I ч 11 li даврда пайдо буладиган муаммолар фалсафий тахдил, фалсафий

  • л |' л 11111 ;■ | > йули билан хал этиб келинган ва шундай булиб колаверади. Улар ii'ii I 1.1 ода мни нг умуман оламга муносабати муамоси - дунёкараши энг мухими

■ бЛ'Шадн. Моддий ва рухий олам уртасидаги муносабатларни аниклаш,
I.(I'.iiuI на жамият конунлари хакикатан хам мавжудми ёки одамзот тартиб- |ч.и Lila булган эхтиёжи туфайли уни уйлаб топганми, одам нима ва оламдаги, 'ii.nii \ мумий алокадорликлар ичида унинг урни кандай - у яратувчими ёки Sj и \ нам кудратми, инсон акд-заковатининг табиати нима, одам узини куршаб •■и hi олам ни ва уз-узики била оладими, хакикат ва адашиш деганда нима ни н.шшлади, озгулик ва ёвузлик нима, кандай конуннятлар ва кандай й , iifijiiiiiijiap инсоният тарихини харакатга келтиради каби дунёкдраш билан
кетган муаммоларни англаш, уларни хал этиш оркали оламда узининг
Vi у В) урнига эга булиш хар бир индивидда оламий фикрлаш кобилиятини
и', hi а келтиради.
Габиат уз тараккиётининг Ноосфера - Акл сохаси боск,ичига утганлиги •а но. абити билан Она-табиатни мукаррар халокатдан саклаб колиш муаммоси

  • in к'чмика, ахборот ва нано технологиялардан умумбашарий манфаатлар И'; аила фочдапаниш усулларини излаш ва гопиш фапсафа фани олдига янги | та нашфаларни кундаланг килиб куймокда.

I !лмий-техника инкилоби (ИТИ) туфайли анъанавий тафаккур ва турмуш ' о|> in инхирозга учрагани, янги даврга мувофик келадиган турмуш тарзини in и'сини ириш, инсоният акл-заковати ва унинг меваси булган фан-техника,
'|ни на нано технологиялар муваффакиятларини тула-тукис бунёдкорлик
и 111' 1. 11 н 11 а буриб юбориш муаммоси пайдо булдики, уни фалсафий дунёкараш in I н шдагина хал этиш мумкин.
Умуман фалсафа фани олдида турган барча муаммоларни асосан бешта | ■, рума булиш максадга мувофикдир: а) онтологик, б) антропологик, в) н ноши ик, г) гносеологик, д) практикологик. Бу муаммоларнинг барчаси
13
Фалсафа фанининг функцияларида у нищ фанлар тизими ва ижтимоий хаётдаги урнй равшанлашади. Функция (вазифа) дегавдЯ харакат услуби, фалсафий билимлар тизими доирасида унинг фаоллиги намоён булнши, бажариши лозим булгдТИ вазифаларнинг умумий тип (тур)лари назарда тутилади.
Фалсафа фани функциялари хилма-хил. Улар ичида дунёкарашлилйк; I (онтология), одам ни билиш (гносеология), кадриятли онгни шакллантириш.-1 ижтимоий-амалиётчилик (практикология), методологик, инсонпарварлик. маънавий-тарбиявий функциялари индивидуал ва ижтимоий онгга фаол таъсир курсатиб, шу жараёнда у ижтимоий-сиёсий ва мафкуравий хаёт хамда бошка барча фанлар ва узига хос дунёкараш билан узвий богланиб кетади.
Фалсафа дунёкараш сифатида табииётшунослик, техникашунослик фанлари билан туташганда, яъни горизонтал холатда, у илмий асосларга эга бу-лади; вертикал холда сиёсат ва мафкура таъсирига тушганда у илмийликдай J узокдашади. Шу сабабли фалсафий фикрлар сиёсат ва мафкура ортидан эмас, балки сиёсат ва мафкура фалсафа фанига таяниб ва ундан озик олиб шаклланса тарафкашлик ва чекланишдан хам булади.
Хаёт ва улим хакида уйламайдиган ва яшашнинг чеклангани тугрисида кайгурмайдиган, гам-ташвиш чекмайдиган одам булмаса керак. УлимнинГ мукаррарлиги хар бир инсонда салбий хис-туйгуларни юзага калкитиб, одамнинг илик-ш:и кларигама булган кувватни хам Суё сугуриб олгандек булади. Бу хислардан холи булиш учун одам абадийлик тугрисида кайгуради, абадийликка до\ил булиш йулларини кидиради. lily жараёнда акл билан билиб, тажриба йули билан синаб булмайдиган (трансцендентал) олам борлиги, у билан рухий алока боглаш оркали улим вахимаси, хаёт тушкунлиги, яшашнинг маънисизлиги тугрисидаги гам-андух хисларидан холи булишга интилади, натижада инсон ички олами («Мени») ташки абадий олам — космик бутунлик билан бирлашгандек булади. Окибатда мифологик (афсонавий), диний, бадиий, одатий дунёкарашлар вужудга келиб, улар оркали одам хаётдан коникиш, вахимага тушмаслик хис-туйгуларини узида гавдалантирмокчи булади. Фалсафа эса инсоният туллаган барча илмлар, тажрибапарни умумлаштириб, айрим-айрим тармокдарга булиниб кетган дунё хакидаги тасаввурларни йигиб, илм-фан далилларига, инсониятнинг абадийлик йулида туплаган тарихий тажрибаларига таянган холда илмий дунёкарашни шакллантиради. Шуиинг учун хам фалсафа фанининг мохияти - «Одам-олам» тизимида ялпи умумий муаммолар хакидаги фикрларда намоён булади. Одам неча йил яшаши билан эмас, балки кандай яшаганлиги билан уз абадийлигини ярата олишига фалсафа ишонтириб, инсон уз хаётинннг маъноли, мазмунли килишига ёрдамлашади.
Фалсафа фанининг ижтимоий ва:шфаларн (функциялари) ва муаммолари
дунёкарашнмнг муайян типи билап богланиб кетади. Аммо апмДр хулосалари, далилларига таянган фалсафий дунёкараш оркалн инсоТЩ миллий ва умумбашарий муаммоларни кадам-бакадам дал эта олишига ум?, боглаш хдр бир киишда ижобий хис-туйгуларни вужудга келтириб, хастин мазмунли ва кадрли этади.
Хулоса: а) «фалсафа» ва «фалсафа фан и» тушунчаларидаги умумийлмк и* айримликни англаш багоят мухим а.уамиятга моликдир; б) фалсафа фаниммод. уз тадкшуот сохаси (объекти) ва предмета борки, шу оркали у бошка фанлардгт ажраб туради; в) фалсафий дунёкараш хам миллий, хам умумбашарий мохвдЩ эгадир; г) фалсафа фани бир катор функцияларни бажаради ва шулар оркад ижтимоий муаммоларни хал этиш йулларини излайди ватопади.
1.2. Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий боскичлари
Фалсафа фани узок тарихий даврларни боен утди. Опамии илмий билиш зхткёжи ундан турди фанлар ажралиб чикишига сабаб булди.
Табииётшунослик ва инсоншупослик фанларининг шаклланишига ил го фалсафий карашлар канчалик ижобий таъсир курсатган булеа, уз навбатидй бошка фанлар, хатто сиёсий ва мафкуравий карашлар хам тарихан фалсафанщД фан сифатнда шаклланишига уз таъсирнни утказиб келмокда.
Фалсафий фикрлар олам ходисотлари сабабли богланишинм излай? хаки кати и топишга булган одамзотдаги кучли инТйдиш туфайди ривожланиб борди.
Буига сабаб шуки, жамият бир организм (ижтимоий тана) сифатй-Ш доимо харакатда, бир холатдан бошка холатга утиш жараёнини бошидшГ кечириб туради. Етилган ижтимоий эхтиёжлар инъикоси сифатида бир томондан янгича гоялар ва ижтимоий хаётга илгарилардан бошкачар'ЙН ёндашувлар вужудга келиб, жамият аъзоларининг бир кием и улар атрофий уюшиб харакат килсалар, эскича-тургун фикрлар, карашлар, гоЯш таъсиридаги одамлар хам уюшиб, ижтимоий тараккиёг йулини тусишТЯ интиладилар. Мана шу ижтимоий-сиёсий ва гоявий-мафкуравий курашда камеи гурух галаба килишига караб, муайян мамлакат ёки китъалардаги элаглар, халдпар тараккётнинг янги узанига утиб олишлари, ёки эскисини саклаб колита тарафдорлари голиб келиб, муайян тарихий муддатда жамнятда туртунлик холати руй бериши мумкин. Ана шу сабабли маълум бир тарихий даврдаги билиш чегараси (парадигмаси)га мувофик дунёкараш тизимида тублм узгаришлар содир булади.
Фалс-пфишпи фан ва мифк \ р» Cm. i;«h яаокв.'юрини
Дунйкарэш структурасида билиш субъектларннинг тубдан янгича Siifitipu'i >iai иулишн афсомавий (ва диний) карашлар урнини том маьнода о-, ituiHiiuuip эгаллай бошлади. Умуман олам ва унга одам муносабатлари МНфоЛО гнк ва диний дунёдарашлар доирасига сигмайдигаи янгича НЬЮР i1 у1 к пн назарларнинг пайдо булиши натижасида табииётшунослик ijiiH< iiipii. iViirpa жамиятшуиослик, инсоншунослик, тех i ш кашуносл и к фанлари
'шки, оулар олам тугрисидаги анъанавий тасаввурлар урнини эгаллай
вмй.ИчЧш.
Фи.ш лфий билимлар узининг вужудга келиши ва ривожданиш жараёнида
> мослик фанлари билан коришиб кетди. Фалсафа горизонтап буйича
(>*11 г не, П1\мосли к фанлари билан туташади, вертикал буйича эса ижтимоий-
мчлч р ф.шлар сирасига кириб, ё мафкуралашади, ёки мафкуранинг илмий

Download 0.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   75




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling