Milliy psixologik qiyofa va badiy adabiyot

Komil inson va uniig sharkona fazilatlari
Komil inson tushunchasi ma’naviy barkamol inson tushunchasi bilan xamoxangdir. Ma’naviy barkamollikka erishmay komil inson darajasiga yetish mumkin emas. Demak, ma’naviy barkamollikka intilish — bu komil inson darajasiga erishish uchun intilishdir. Komillikka inson butun umri davomida erishib boradi. Uchala tushuncha: soglom avlod, ma’naviy barkamol, komil inson — darajama-daraja chukur ma’no kasb etadi. Shundan kelib chikadigan bulsak, komil inson bulishning anik cheki va chegarasi yuk Bizning kuxna tariximizda yuzaga kelgan, xalk, mamlakat tarixida katta ma’naviy-axlokiy tarbiya rolini uypagan tasavvuf komil inson nazariyasi xakidagi, uni tarbiyalash, voyaga yetkazish xakidagi ta’limot va amaliyot sanaladi. Mazkur masalani tasavvuf ta’limotidan kelib chikkan xolda bayon etishni maksadga muvofik deb topdik.
Komil inson biz uchun idealdir. U barcha dunyoviy va iloxiy bilimlarni egallagan, ruxi mutlak ruxga tutash, fayzu karomati serob, kalbi zzgu tuygularga limmo-lim tula pokiza zot. Komil inson odamzod orzu kilgan jamiki ezgu xisla- ti va fazilatlarning ifodasi.
Komil insonlar jamiyatning tirik ajdodlaridir. Kishilar ularga karab xushyor tortadilar, dunyo bexudaligidan uzlariga kelib, uz kalblariga, uzi kilayotgan ishlariga razm soladilar, tavba-tazarru kiladilar. Komil insonlarning af’olu a’moli insonlar diliga kuvvat, kuziga nur bagishlagan. Komil inson xakida tasavvuf adabiyotida kup asarlar bitilgan.Ana shunday kishilardan biri XIII asrda yashagan Aziziddin Nasafiybulib, «Insoni komil» nomli risolasida komil insonga ta’rif berib shunday yozadi: «Bilgilki, komil inson deb shariat va tarikatva xakikatda yetuk bulgan odamga aytadilar va agar bu iboranitushunmasang, boshka ibora bilan aytayin bilgilki, komil inson
shunday insondirkim, unda kuyidagi turt narsa kamolatga yetgan bulsin, yaxshi suz yaxshi fe’l, yaxshi axlok va maorif». Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolgon, riyo va badkirdorlikdan chekinadi, xamma vakt ezgu niyat bilan yashab, ezgu ishlarga tayyor turadi.
Yaxshi sifatlarni egallab borgan odam komil inson martabasiga kutarila oladi. Komil inson — insonlarning eng mukammali, eng okili va donosi. Komil inson insonlar jamiyati ichidan yetishib chikadigan mutabar zotdir. Insonlar komillikka axlokiy-ma’naviy poklanish jarayonida erishadilar.
Komillikning belgisi xak. yulidan borib, xalkka foyda keltirishdir. Kishi uz suzi, amaliy ishlari, niyagi bilan kanchalik odamlarga foyda keltirsa, yomonlarni tugri yulga solsa, x.ak. yulida fido bulsa, u shuncha komil buladi.
Komil, barkamol insonni tarbiyalash, voyaga yetkazish xakida musulmon sharki axloki tarixida inson x.ayoti uchun dasturulamal, kullanma vazifasini utagan kup pandnomalar, xalk kitoblari yaratilgan. Shulardan ba’zilarini sanab utamiz. Chunonchi, Kaykovusning «Kobusnoma», Sa’diyning «Guliston», «Buston», Amir Temurning «Temur tuzuklari», Abduraxmon Jomiyning «Baxoriston», Alisher Navoiyning «Maxbubul-kulub», Xusayn Voiz Koshifiyning «axlok.i muxsiniy» va boshk.alarni kursatishimiz mumkin. Bu asarlarning kupchiligida odil shoxva adolat, xalollik, soflik, poklik, tugrilik, rostguylik, insonparvarlik, ma’rifatli bulish kabi insonning sharkona fazilatlari berilgan. Alisher Navoiyning «Nasoyimul muxabbat» asarida komil insonga xos xususiyatlar, uning sharkona fazilatlari sanab utilgan. Bular katoriga ulur mutafakkir kuyidagilarni kiritadi: tavba, xalol lukma bilan kanoatlanish, uz kasbidan topib kun utkazish, shariatga rioya etish, barchadan uzini kam deb bilish, xatto farzandlari, xizmatkorlariga kupollik kilmaslik, chuchuk tilli bulish — yaxshi, muloyim tilli bulish, raxmdil bulish, saxiy bulish, mard bulish, xalollik, xushxulk. bulish, rizo-rozilik bilan kun utkazish, sabrli bulish, sadokatli, raxmli bulish, riyozat chekishdan kurkmaslik va boshkalar.
Shu tarika utmishda, komil insonning uziga xos axlok, kodeksi ishlab chikilgan bulib, bu sifatlarga ega bulish xar bir odamning orzu-armoni deb karalgan. Komil inson xakidagi goyalar katta ijtimoiy-axlokiy axamiyatga ega bulgan. U insonni sharafli, ezgulik va buyuk xayr ruxida tarbiyalash, mexru muxabbat, vafo va sadokatni kuchaytirishga xizmat kilib keldi. Xar zamon, xar laxzada insonlarga ularning insonligini eslatib, yovuz, k.abix ishlar, nojuya xatti-xarakat va kiliklardan saklanishga kumaklashdi, ularda imon va vijdon-binosining paydo bulishini ta’minlab keldi.
Komil inson imon va e’tikrdlilik, xalollik va poklikning oliy timsoli. Biz xammamiz shunga intilib yashamogimiz lozim. Mustakil Uzbekistonning bozor munosabatlariga utish sharoitida imonli bulish, xalollik va poklik, vijdonli va diyonatli bulish nechoglik zarur ekanligi xammamizga ayon. Mana shunint uchun xam Prezidentimiz ma’naviy barkamol inson tarbiyasida yoshlarimizni elini, vatanini sevuvchi komil inson kilib tarbiyalash ishiga aloxida axamiyat berib kelayotir. Prezidentimizning kuyidagi ta’rifida komil insonning asosiy xususiyatlari xar taraflama chukur va teranlik bilan bayon kilib berilganligi dikkatga sazovordir: «Komil inson deganda, -- deb yozadi Islom Karimov, — biz avvalo, ongi yuksak, mustakil fikrlay oladigan, xulk-atvori bilan uzgalarga ibrat buladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz».
Uning shakllanganligi darajasini xarakterlovchi eng muxim fazilatlar esa kuyidagilardir: akliy zukkolik, xukukiy komillik, axlokiy yetuklik, siyosiy teranlik, mexnatga xalol munosabat, yuksak madaniy, ma’naviy saviya, professional iftixor, milliy va umuminsoniy gurur va boshkalar.
Yukoridagilarni xozirgi mustakil xayotimiz, turmush tarzimiz, kishilarning, ayniksa, yoshlarning intilishlari bilan boglab komil inson chizgilariga kuyidagi xislat va fazilatlar kirishini umumiy tarzda bayon etishimiz mumkin: Komil insonning umumiy xislatlari: yokimlilik, kurkamlik, jozibadorlik, salobatlilik, xurmatga sazovorlik, shoironalik, ulugsifatlik, uziga xoslik, yetuklik, jiddiylik, madaniyatlilik, tarbiyalanganlik va boshkalar;