MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- A’piwayı zatlardın’ qa’siyetleri, sonday-aq elementler birikpelerinin’ formaları menen qa’siyetleri elementlerdin’ atomlıq
- 2. Atomlardın’ ionlanıw energiyası h’a’m elektrong’a tuwıslıg’ı.
- Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar.
- Polyusli kovalentli baylanıs.
- 4.3. İonlıq baylanıs.
10 1 7 4 5 B + 0 n = 3 Li + 2 He Yadrolıq reaktsiyalardı paydalanıp urannan keyingi elementlerdi sintezlew a’melge asırıldı. Mısalı: 238 1 239 β - 239 β - 239 92 U + 0 n ----> 92 U -----> 93 Nr ----> 94 Ru Elementar bo’leksheler yamasa yadrolar menen atqılaw arqalı turaqlı atomlardı radioaktiv atomlarg’a aylandırıwg’a boladı. Ha’zir barlıq elementlerdin’ radioaktivli izotopları belgili h’a’m olar ilimde, texnikada, meditsinada, awılxojalıg’ında ken’ qollanıladı. 232 235 239 90 Th, 92 U, 94 Ru izotoplardı yadrolıq energiyanı atom energiyasına aylandırıw ushın qollanıladı. 3.9. Da’wirlik nızamnın’ ashılıw tariyxı. İlimge 1661 jıldan R.Boyl ta’repinen element tu’sinigi engizilgennen berli bul tu’sinikke anıqlama beriw h’a’m elementlerdi jiklew ko’pshilik alımlar ta’repinen alıp barıldı. Lekin element tu’siniginin’ da’l anıqlaması h’a’m ximiyalıq elementlerdin’ ko’pshilik qa’siyetlerinin’ olardın’ massasına g’a’rezliligi tek D.İ.Mendeleev ta’repinen anıqlandı. XIX a’sirdin’ ortalarına kelip 63 element ma’lim boldı h’a’m olardın’ ko’pshiliginin’ fizikalıq ja’ne ximiyalıq qa’siyetleri u’yrenligen edi. Bulardın’ jeke qa’siyetlerinen tısqarı toparlıq qa’siyetleride anıqlang’an edi. Mısalı, siltili metallarda ku’shli tiykarlıq qa’siyetler, galogenlerde bolsa, ku’shli kislotalı qa’siyetler bolatug’ınlıg’ı ma’lim boldı. Ko’pshilik elementlerdin’ qa’siyetlerin sıpatlawshı shamalardın’ ishinde elementtin’ atomlıq massası menen valentligi ayrıqsha a’h’miyetke iye ekenligide belgili edi. Toplang’an ko’p faktlı materialdı sistemag’a salıw za’ru’rligi ju’zege keldi. Sistemalasıtrıw ushın ximiyalıq elementlerdin’ qa’siyetleri menen olardın’ salıstırmalı atomlıq massası arasındag’ı baylanıstı anıqlaw za’ru’r degen pikir ko’pshilik alımlar ta’repinen ortag’a taslandı. 40 XIX a’sirdin’ 60-jıllarında ximiyalıq elementlerdi sistemalastırıwdın’ 50 ge jaqın variantları islendi. 1829 jılı İ.Debereyner tiadalar nızamı boyınsha elementlerdi u’shlik toparg’a biriktirdi. 1862 jılı de-Shankurtua tsilindr tipinde elementlerdi jaylastırıw menen uqsas elementlerdin’ bir vertikal, tuwrı ornalasatug’ınlıg’ın taptı. 1865 jılı Nyulends oktavalar nızamın ashtı. Bul nızamg’a muwapıq elementlerdin’ qa’siyetleri h’a’r bir 7 elementten segizinshige o’tkende ta’kirarlanatug’ını anıqlandı. 1864- 1868 jılları L.Meyer ta’repinen elementlerdin’ jaylastırılıwının’ h’a’r tu’rli kesteleri ja’riyalandı. Bunda birinshi ma’rte da’wirler ko’rsetildi. Lekin, L.Meyer kestesinde ko’pshilik belgili elementler kirgizilmey qaldı yaki o’zlerinin’ h’aqıyqıy orınında jaylaspadı. Ximiyalıq elementlerdin’ durıs ornalastırılg’an kestesi 1869 jılı D.İ.Mendeleev ta’repinen ja’riyalandı h’a’m usı jılı da’wirlik nızam ashıldı. Bul nızam h’a’zir to’mendegishe ta’riplenedi: A’piwayı zatlardın’ qa’siyetleri, sonday-aq elementler birikpelerinin’ formaları menen qa’siyetleri elementlerdin’ atomlıq massalarının’ shamasına da’wirli ra’wishte baylanıslı. D.İ.Mendeleev o’zinen aldın’g’ı ilimpazlarg’a eliklep ximiyalıq elementlerdi olardın’ atomlıq massalarının’ o’sip barıw ta’rtibinde jaylastırıw menen sheklenbedi. Kerisinshe sol gezde qa’te anıqlang’an atomlıq massalardı bazıbir elementler ushın (Be, Ce, In, Th, ) ushın o’zgertti. Da’wirlik sistemada endi ashılıwı tiyis bolg’an 12 element ushın orın qaldırıp qoydı, solardan u’sh elementtin’ (Ga, Sn, Ge) ashılıwın h’a’m olardın’ qa’siyetlerin da’l anıqlap aldın boljadı. Ha’zirge ma’lim bolg’an 108 elementtin’ 45 da’wirlik nızam ashılg’annan son’g’ı da’wirde tabıldı. Da’wirlik sistemanın’ strukturası. Da’wirlik sistema 7 da’wir, 8 topar h’a’m 10 qatardan ibarat. Sistemanın’ da’wiri dep siltili metallardan baslanıp inert gaz benen tamamlanatug’ın elementler qatarına aytıladı. Da’wirdin’ nomeri sırtqı elektronlıq qa’ddinin’ bas kvant sanının’ ma’nisi menen mas keledi. Birinshi da’wirden basqa h’a’r bir da’wir tiplik metall menen baslanadı. Da’wirde elementten elementke o’tkende shepten on’g’a qaray metallıq qa’siyetler a’ste aqırın to’menleydi h’a’m biymetallıq qa’siyetler joqarılaydı. Galogenler tiplik biymetallar bolıp tabıladı. Ha’r bir da’wir tiplik metallardan tiplik biymetallardı ajıratatug’ın inert gaz benen tamamlanadı. Elementler sistemasında to’rtinshi h’a’m besinshi da’wirler 18 elementten ibarat. Birinshi h’a’m ekinshi da’wirlerden o’zgeshe bul da’wirler elementlerdin’ u’steme dekodalarına (onlıqlarına) iye. U’steme dekodalardın’ elementleri 21 Se - 30 Zn, 39 J - 48 Cd, 57 La, 72 Hf - 80 Hg h’a’m to’rtinshi u’steme dekodanın’ eki elementi 89 Ac 104 Ki (qosımsha) janapay toparshılardı payda etedi h’a’m o’tpeli elementler dep ataladı. Olardın’ 41 du’zilisinin’ xarakterli o’zgesheligine d-orbitallardın’ elektronlar menen shalama-shekki tolıwı jatadı. Da’wirlerde u’steme dekadalardın’ bolıwı saldarınan tiplik metallar tiplik biymetallardan 6 elementten emes, al 16 elementten ajıralıp turadı. Usıg’an baylanıslı u’lken da’wirlerde (4 h’a’m 5) qon’ıslas elementler ximiyalıq qa’siyetleri boyınsha kishi da’wirlerdegige qarag’anda a’dewir kishirek parıq qıladı. 6-da’wirde u’steme dekada lantannan (Z=57) baslanadı, al tseriyde (Z=58) kelesi elektronnan 4f-orbitalda jaylasadı. 4f- orbitallardın’ elektronlar menen tolıwı lyutetsiyde tamamlanadı. 4f- orbitallardın’ tolıwınan keyin g’ana 5d-orbitallardın’ qalg’anlarına elektronlar jaylasadı. Tamamlanbag’an 7- periodta usı taqılette du’zilgen. Bunda u’steme dekadanın’ tek eki elementi (aktiniy h’a’m kurchatoviy) g’ana belgili. Qatar turg’an f elementler ximiyalıq qa’siyetleri boyınsha bir-birinen ju’da’ az parıqlanadı. Bul f-elementlerdin’ elektronlıq strukturalarındag’ı parıq sırttan u’shinshi elektronlıq qabatta bayqalatug’ınlıg’ı menen tu’sindiriledi. Qısqa da’wirlerden uzın da’wirlerge o’tkende qon’ısı elementler arasındag’ı uqsaslıqtın’ artıwı tek d- h’a’m f- elementlerde emes, al r- elementlerde de bayqaladı. Mısalı, eger S h’a’m N arasında uqsaslıq ju’da’ az bolsa, Pb h’a’m Bi geybir qa’siyetleri boyınsha ju’da’ jaqın. Elementlerdin’ toparlarg’a jatqızılıwı h’a’m toparlarg’a bo’liniwi eki sırtqı elektronlıq qabattın’ strukturasına baylanıslı a’melge asırıladı. Sırtqı qabattag’ı elektronlardın’ maksimal mu’mkin bolg’an sanına muwapıq da’wirlik sistemada elementler segiz toparg’a ajıratılg’an. Bas toparshılardı s- h’a’m r- elementler quraydı, olar tiplik elementlerden baslanadı. 8- topardın’ bas toparshası geliy elementinen baslanadı. Vodorodtı 7- toparg’a jatqızıw ko’p ta’repinen durıslıqqa jaqın keledi. U’steme dekadalardın’ elementleri janapay toparshalardı payda etedi. 8-topardın’ janapay toparshasına mınaday triadalar (u’shlikler) kiredi: G’e, So, Ni; Ri, Rh, Pd; Os, Ir, Pt. Ha’r bir toparda bas ja’ne janapay toparshalardın’ elementleri o’zlerinin’ qa’siyetleri boyınsha ajıralıp turadı. Bul parıq a’sirese 1,2,4 h’a’m 8 toparlarda ju’da’ ku’shlirek seziledi. Da’wirlik sistemanın’ ortasındag’ı bas ja’ne janapay toparshalardın’ elementlerinin’ qa’siyetleri o’z-ara jaqınlasadı. Qa’siyetlerdin’ jaqınlasıwı 3 h’a’m 4 toparlarda basımlaw boladı. Da’wirlik sistemadag’ı ju’da’ ko’p elementlisi 3-topar, sebebi og’an 4f h’a’m 5f - elementler kiredi. D.İ.Mendeleev ta’repinen da’wirlik nızam qa’lpinde ta’riyplengen ja’ne da’wirlik sistema tu’rinde ko’rsetilgen ximiyalıq elementlerdin’ sistematikası tiykarında atomlardın’ elektronlıq du’zilisi menen anıqlanadı, al elektronlıq du’zilis yadro zaryadının’ funktsiyası bolıp tabıladı. Atomnın’ massası tiykarında yadroda ja’mlengen bolg’anlıqtan 42 da’wirlik nızamg’a Mendeleevtin’ bergen anıqlaması atomlıq massa menen baylanıslı boldı. 1. Atomlıq radiuslar. Atomlar menen ionlardın’ radiusları ju’da’ a’h’miyetli sıpatlama esaplanadı. Ximiyalıq elementlerdin’ atomlıq radiusları elementtin’ ta’rtip nomerine g’a’rezli ra’wishte da’wirli o’zgeredi. Siltili metaldan galogenge deyin kishireyip, kelesi siltili metaldın’ atomlıq radiusı tag’ı u’lkeyedi h’a’m aldın’g’ı metal atomının’ radiusınan u’lken boladı. Mısalı, natriy atomı 0,186 nm, magniy - 0,16 nm , xlor - 0,099 nm radiusqa iye, al kaliy atomının’ radiusı u’lkeyip 0,231 nm ten’ boladı. Solay etip, radiuslardın’ o’zgerisindegi ulıwma nızamlıq qa’ddishelerdin’ (s-, r-, d- yaki f- ) elektronlar menen tolıw shegarasında atomlıq radiuslardın’ qa’dedegidey kishireyiwinde sa’wlelenedi. Bul ma’selen, siltili h’a’m siltili-jer metallarında, galogenlerde h’a’m t.b. bayqaladı. 4s- element kaltsiy h’a’m 4r- element galliy arasında on 3d- elementtin’ bolıwı saldarınan galliy atomının’ radiusı (0,122 nm) alyuminiy atomının’ radiusınan (0,143 nm) kishi boladı. d- element skandiy atomının’ radiusı (0,16 nm) bolsa, alyuminiy atomının’ radiusınan u’lken. Sonlıqtan galliydin’ ximiyalıq qa’siyetleri B - Al - Ga qatarınan tu’sip qaladı, kerisinshe B, Al, Ga - r- elementler, al Se - d- element bolıwına qaramastan, skandiydın’ qa’siyetleri B - Al - Se qatarına tuwrı keledi. Toparlarda atomlıq radiuslardın’ artıp barıw nızamlıg’ınan awıtqıw lantanoidlarda bayqaladı. Lantanoidlardın’ atomlıq radiuslarının’ atomlıq massanın’ artıwı menen kishireyiwi lantanoidlıq qısılıw dep ataladı. Bunın’ sebebi yadro zaryadlarının’ artıwı menen elektronlardın’ tartılısının’ o’siwinde. Bir da’wirdin’ shegarasında elektronlıq qabailardın’ sanı o’zgermeydi. Lantanoidlıq qısılıw na’tiyjesinde gafniydin’ atomlıq radiusı (0,157 nm) tsirkoniydin’ radiusına (0,157 nm) ten’ bolıp qaladı. Bunın’ saldarınan tsirkoniy menen gafniydin’, niobiy menen tantaldın’ qa’siyetleri ju’da’ uqsas boladı. Lantanoidlıq qısılıwdan basqa 5f- elementleri ushın aktinoidlıq qısılıwda bar. Atomlar menen ionlardın’ radiusları topar boyınsha joqarıdan to’menge o’tkende qanshag’a artqan bolsa, da’wir boyınsha shepten on’g’a o’tkende sonshag’a artadı. Li Be Ve V Mg Al Solay etip diagonal boyınsha jaylasqan qon’ısı elementlerdin’ radiusları, mısalı Li h’a’m Mg, sonday aq Ve h’a’m Al ju’da’ jaqın boladı. Diagonallı nızamlıq dep atalıwshı bul qubılıs Mendeleev ta’repinen bayqalg’an. Usıg’an bola litiy geypara qa’siyetleri boyınsha magniydi esletedi. Mısalı, magniyge uqsas litiy kem eriytwg’ın fosfat h’a’m 43 karbonat payda etedi. Berilliydin’ alyuminiy menen uqsaslıg’ında Ve 2+ h’a’m Al 3+ ionları radiuslarının’ jaqınlıg’ına baylanıslı. 2. Atomlardın’ ionlanıw energiyası h’a’m elektrong’a tuwıslıg’ı. 1 mol jeke atomlardan elektrondı sheksiz u’lken aralıqqa u’ziw ushın za’ru’r bolg’an jumıs ionlanıw energiyası dep ataladı. Na + I = Na + + e - A’dette ionlanıw energiyasına og’an proportsiyalı bolg’an ionlanıw potentsialının’ ma’nisin qabıllaydı. Ol elektron voltta (ev) yamasa joulda (j) ko’rsetiledi (1 ev = 96 kj). İonlanıw potentsiallarının’ shamaları atomlardın’ bazı bir qa’siyetlerinin’ quramalı funktsiyası bolıp tabıladı. Ol yadro zaryadınan, atomlıq radiustan, ishki elektronlar menen yadro zaryadının’ ekranlanıwınan g’a’rezli boladı. Toparlar boyınsha elektronlardın’ ionlanıw potentsialları atomlıq radiuslardın’ artıwı menen to’menleydi. Da’wirler boyınsha shepten on’g’a o’tkende ionlanıw potentsialları artadı. Bug’an sebep atomlar radiuslarının’ kishireyiwi bolıp tabıladı. Teris zaryadlang’an iondı payda etiw menen neytral atomg’a elektron birikkende ajıralıp shıg’atwg’ın energiyanın’ mug’darı elektrong’a tuwıslıq dep ataladı. Cl + e - = Cl - + E VII topardın’ r- elementlerinde elektrong’a tuwıslıq ju’da’ joqarı boladı. Topar boyınsha elektrong’a tuwıslıq to’menleydi. Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 1. Elementtin’ ta’rtip nomeri qanday fizikalıq ma’niske iye ? 2. Topar h’a’m da’wir nomerlerinin’ qanday fizikalıq ma’nisleri bar ? 3. Elektronlıq bult h’a’m atomlıq orbital tu’sinikleri qanday ma’nislerge iye ? 4. Kvantlıq sanlar degen ne ? Olardın’ ma’nislerin tu’sindirin’. 5. Pauli printsipinin’ ma’nisi qanday ? 6. Minimal (en’ kishi) energiya printsipinin’ ma’nisin tu’sindirin’. 7. Xund qag’ıydasının’ ma’nisin tu’sindirin’. 8. İonlau (ionizatsiya) energiyası degen ne ? 9. Elektrong’a tuwıslıq energiyası degen ne ? 10. Elektroterislik degen ne ? 11. Elektronlıq h’a’m elektron-grafikalıq formulalar degen ne ? 12. Bas ja’ne janapay toparshalardın’ elementlerinde valentlik elektronlar qaysı energetik qa’ddilerde boladı ? 13. Lantanoidlar menen aktinoidlarda valentlik elektronlar qaysı energetik qa’ddilerde boladı ? 44 14. s - h’a’m p - elektronlıq tuwısqa kiretug’ın elementlerdi ko’rsetin’. 15. d - h’a’m f - elektronlıq tuwısqa kiretug’ın elementlerdi ko’rsetin’. 16. a) xlor, v) vanadiy, s) rubidiy, d) qalayı elementlerinin’ atomları ushın elektronlıq formulalar du’zin’. 17. a) fosfor, v) xrom, s) temir, d) qorg’asın elementlerinin’ atomları ushın elektronlıq formulalar du’zin’. 18. a) mıs, v) uran, s) temir, d) brom elementlerinin’ atomları ushın elektronlıq formulalar jazın’. Bap 4. Molekulanın’ du’zilisi. 4.1. Kirisiw. Ximiyalıq elementlerdin’ atomları erkin h’alında uzaq jasay almaydı. Olar bir-biri menen birigip a’piwayı ja’ne quramalı zatlardın’ molekulaların du’zedi. Atomlardan molekulalar du’zilgende ko’pshilik h’allarda energiya ajıraladı. Energiyanın’ ajıralıwı molekulalardın’ bekkemligin arttıradı. Molekulalardın’ atomlarg’a qarag’anda a’dewir turaqlı bolıwının’ baslı sebebi olardın’ quramına kiriwshi atomlardın’ arasında ximiyalıq baylanıslardın’ kelip shıg’ıwında. Ximiyalıq baylanıslar h’a’r qıylı ximiyalıq reaktsiyalar waqtında u’ziledi h’a’m jan’adan du’ziledi. Ximiyalıq baylanıstın’ u’ziliwine sarıplang’an energiyanın’ mug’darı (kj/mol) sol baylanıstın’ bekkemligin anıqlaydı. Ta’biyatta tek inert gazlardın’ atomları g’ana erkin h’alında ushırasadı. Sebebi olardın’ sırtqı elektronlıq qabatlarında eki (geliyde) h’a’m segiz (basqalarında) elektronnan ibarat turaqlı qabat boladı. Basqa elementlerdin’ atomları bir-biri menen birikkende molekulanı du’zetug’ın h’a’r bir atom o’zinin’ sırtqı elektronlıq qabatındag’ı elektronlardın’ sanın inert gazlardikine uqsas segizlikke (oktetke) jetkiziwge h’a’reket etedi. Ximiyalıq reaktsiyalar na’tiyjesinde molekula du’zilgende ondag’ı h’a’rbir atom arasında bir yamasa birneshe jup elektronlardan turatug’ın ximiyalıq baylanıs du’ziledi. Bul elektronlıq juplardın’ eki atomg’a ortaq bolıwı yamasa bir atomnan ekinshisine tolıq awısıwı mu’mkin. Bul negizinen ximiyalıq baylanısqa qatnasatug’ın atomlardın’ qa’siyetlerinin’ uqsas yaki uqsas emesliginen g’a’rezli boladı. Usınday eki tu’rli ximiyalıq baylanıstı tu’sindiriwshi eki teoriyalıq ko’z qaras bar. 45 4.2. Atomlıq yamasa kovalentli baylanıs. Ximiyalıq qa’siyetleri uqsas yamasa birdey atomlar arasında kovalentli (atomlıq) baylanıs payda boladı. Kovelentli baylanıs polyussiz h’a’m polyusli bolıwı mu’mkin. Polyussiz kovalentli baylanıs bir elementtin’ atomları arasında ju’zege keledi. Mısal iretinde xlor molekulasının’ (Sl 2 ) payda bolıw sxemasın keltiremiz. Xlor atomının’ sırtqı (u’shinshi) elektronlıq qabatındag’ı valentlik elektronların nuqta menen belgileyik. Molekula du’ziw ushın xlordın’ h’a’r bir atomınan bir taq elektronnan qatnasadı. Eki xlor atomı arasında jan’adan payda bolg’an elektronlıq jup xlordın’ eki atomına ortaq boladı. Molekulag’a birikken eki xlor atomının’ h’a’r biri segiz elektronnan ibarat jan’a qabat ju’zege keledi. Bunı sxema tu’rinde bılay ko’rsetiw mu’mkin: Cl + Cl -----> Cl Cl yamasa Cl Cl Payda bolg’an xlor molekulasındag’ı atomlar bir jup elektron arqalı baylanısqan. Bul sıyaqlı baylanıstı taq yamas dara baylanıs deydi. Kislorod molekulasın du’ziwge onın’ h’a’r bir atomı eki taq elektronnan jumsaydı. Sonlıqtan kislorod molekulasındag’ı atomlardın’ arasında eki elektronlıq jup payda boladı. Bunday eki jup elektronnan turatug’ın ximiyalıq baylanıstı qos baylanıs dep ataydı: O + O O O yamasa O O Azot molekulası du’zilgende onın’ h’a’rbir atomı u’sh taq elektronnan jumsaydı. Sonda azot molekulasındag’ı atomlardın’ arasında u’sh jup elektronnan turatug’ın ximiyalıq baylanıs payda boladı. Bunday tiptegi baylanıs u’sh baylanıs delinedi. N + N ------> N N yamasa N N Molekulalardag’ı baylanıslardın’ sanı artqan sayın olardın’ bekkemligi artadı. Polyussiz kovalentli baylanısqan polyussiz molekulalarg’a vodorod N 2 , xlor SI 2 , kislorod O 2 , azot N 2 , iod J 2 h’. b. mısal boladı. Polyusli kovalentli baylanıs. Ha’r tu’rli elementlerdin’ atomları o’zara ta’sir etiskende payda bolatug’ın molekulada baylanıstag’ı elektronlıq jup eki atomnan birdey qashıqlıqta ornalaspaydı. Molekuladag’ı qaysı atomnın’ elektrterisligi basım bolsa, elektronlıq jup sol atomg’a jaqın ornalasadı. Ma’selen, vodorod penen xlordan du’ziletug’ın vodorod xloridinin’ molekulasında xlordın’ elektrterisligi 46 joqarı bolg’anlıqtan baylanıstın’ elektronlıq jubı xlorg’a qaray awısqan boladı. Usının’ na’tiyjesinde vodorod xloridi molekulasının’ xlor ta’repi biraz teris zaryadlanadı, al vodorod ta’repi biraz on’ zaryadlanadı. Bul molekulada teris ja’ne on’ polyuslerdin’ kelip shıg’ıwına alıp keledi. H + Cl -----> H Cl yamasa H Cl Molekuladag’ı eki atomnın’ birewine jaqın ornalasqan elektronlıq juplar arqalı du’zilgen ximiyalıq baylanıstı polyusli kovalentli baylanıs deydi, al usınday baylanısqa iye molekulalardı polyusli molekulalar dep ataydı. Bularg’a HCl, HF, HJ, HBr, H 2 S, H 2 O, NH 3 h’.t.b. molekulalar mısal boladı. Polyussiz h’a’m polyuslı molekulalardag’ı baylanıstın’ elektronlıq jubı eki atomg’a da ortaq bolg’anlıqtan, yag’nıy eki yadronı da birdey aylanatug’ınlıqtan baylanıstın’ bunday tu’rlerine kovalent (atomlıq) baylanıs degen ulıwma atama berilgen. 4.3. İonlıq baylanıs. Ximiyalıq qa’siyetlerinde u’lken parıq bolg’an elementler o’z-ara ta’sir etiskende ionlı molekulalar payda boladı. Bunday molekulalardı tiykarınan metallar menen biymetallar du’zedi. Bul jag’dayda metal menen biymetal atomları arasında payda bolatug’ın elektronlıq jup elektrterisligi ju’da’ basım bolg’an biymetalg’a qaray pu’tkilley awısıp ketedi. Bunın’ saldarınan elektronlarınan ayırılıp qalg’an metal on’ zaryadlanadı, al elektronlardı qosıp alg’an biymetal teris zaryadlanadı. Elektronların berip jibergen metall atomının’ en’ sırtqıdan aldın’g’ı qabatı segiz elektronlı (oktetli) qabat payda etedi, al elektronlardı qosıp alg’an biymetal atomının’ en’ sırtqı elektronlıq qabatında elektronlardın’ sanı segizge toladı. Payda bolg’an on’ zaryadlı metal ionı menen teris zaryadlı biymetal ionı o’zara elektrstatikalıq ku’sh penen tartılıp molekula du’zedi. Bunı kaliy xloridinin’ payda bolıw mısalında ko’remiz. Kaliy menen xlor atomları bir-birden taq elektronların ortaqlasqanda kelip shıg’ıwg’a tiyis elektronlıq jup elektrterisligi joqarı bolg’an xlor ta’repke tolıq awısadı. Basqasha aytqanda, kaliydin’ bir elektronı xlordın’ sırtqı elektronlıq qabatına ko’ship o’tedi: K + Cl K + Cl Bir elektronın berip bir on’ zaryadın iong’a aylang’an kaliy menen bir elektrondı qosıp alıp bir teris zaryadlı iong’a aylang’an xlor o’zara birigip, kaliy xloridinin’ ionlı molekulasın payda etedi: 47 K + + SI - KCI Eki atomnın’ arasındag’ı elektronlıq juptın’ sol atomlardın’ birewine tolıq awısıwı na’tiyjesinde payda bolg’an ionlar arasındag’ı ximiyalıq baylanıstı ionlıq baylanıs dep ataydı. İonlıq baylanısqa iye molekulalardı ionlı molekulalar deydi. Olarg’a KSI, NaCI, CaO, CaS, CiO, MgI 2 , AIN h’.t.b. jatadı. İonlı molekuladan turg’an zatlardın’ balqıw ja’ne qaynaw temperaturaları kovalentli birikpelerdikinen joqarı boladı. İonlı birikpeler balqıg’anda h’a’m suwda erigende ionlarg’a ajıralatug’ın bolg’anlıqtan elektr tog’ın o’tkizedi. 4.4. Ximiyalıq baylanıstın’ kvantlıq teoriyası. Kvantlıq teoriya qo’zqarasınan kovalentli ximiyalıq baylanıs du’ziliw ushın eki atomnın’ orbitalları belgili qashıqlıqqa deyin birbirine jaqınlasıp, elektronlıq bultları qaplasadı. Bunın’ na’tiyjesinde eki atom yadrosının’ arasında molekulalıq orbital payda boladı h’a’m onın’ tıg’ızlıg’ı jeke atomlar orbitallarının’ tıg’ızlıg’ınan joqarı boladı. Teris zaryadlardın’ tıg’ızlıg’ının’ artıwı eki yadro menen molekulasının’ orbitaldın’ arasındag’ı tartılıs ku’shin ku’sheytedi, yag’nıy ximiyalıq baylanıstın’ bekkemligin arttıradı. Solay etip molekula du’ziw ushın atomlıq orbitallar birbiri menen qaplasadı h’a’m molekulalıq orbitallar yamasa ximiyalıq baylanıstı payda etedi. Bunın’ na’tiyjesinde energiya ajıralıp shıg’adı h’a’m bul molekulanın’ turaqlılıg’ın yaki ximiyalıq baylanıstın’ bekkemligin arttıradı. Ximiyalıq baylanıstın’ kvantlıq teoriyası vodorod molekula-sının’ du’ziliwi mısalında tolıg’ıraq islep shıg’ılg’an. Vodorod atomının’ orbitallıq radiusı 0,053 nm. Eger molekula du’ziw ushın vodorod atomlarının’ orbitalları birbirine janasıp g’ana tursa, onda molekuladag’ı vodorod atomları yadrolarının’ qashıqlıg’ı 0,053 x 2 = 0,106 nm bolıwı kerek. Biraq atomlardın’ orbitalları birbiri menen qaplasqanlıqtan molekuladag’ı yadrolardın’ aralıg’ı tek 0,074 nm boladı. (1- cu’wret). Atomlıq orbitallardın’ qaplasıwı-nan eki yadronın’ arasında payda bolg’an molekulalıq orbitallar sigma ( δ) h’a’m piy ( π) - baylanısları bolıp bo’linedi. Atomlıq orbitallardın’ birbiri menen qaplasıwının’ na’tiyjesinde eki yadronın’ arasında du’zilgen kovalentli baylanıs sol atomlardın’ 48 yadrolarının’ arasın tutastırıwshı beldew sızıg’ının’ boyında jatsa, onı sigma - δ - baylanıs deydi. Bunday baylanıslar s- orbitallar menen p- orbitallardın’ o’zara h’a’m birbiri menen qaplasıwı na’tiyjesinde ju’zege keledi. (2-su’wret). 2-su’wret. δ - Baylanıslardın’ tu’rleri. Atomlıq orbitallardın’ birbiri menen qaplasıwı na’tiyjesinde du’zilgen ximiyalıq baylanıs usı atomlardın’ yadroların baylanıstıratug’ın beldew sızıg’ına tik mu’yesh jasap jatsa onı π-(piy) - baylanıs dep ataydı (3-su’wret). 3-su’wret. π - baylanıslardın’ tu’rleri. Sigma-baylanısı du’zilgende atomlıq orbitallardın’ birbiri menen qaplasıwı ko’birek bolatug’ın bolg’anlıqtan δ - baylanıslarının’ bekkemligi π- baylanıslarınan a’dewir joqarı boladı. Ximiyalıq baylanıstın’ du’ziliwin grafikalıq usıl menen ko’rsetiwge boladı. Kovalentlik baylanıstın’ ortaq elektronlıq jubına qatnasatug’ın h’a’r bir atomnın’ taq elektronı qarama-qarsı bag’ıtlang’an strelka menen ko’rsetiledi. Taq elektronlardın’ juplasıwınan ximiyalıq baylanıs du’ziledi h’a’m baylanıstın’ jup elektornı eki atom ortasına jazıladı. Bunı to’mendegi mısallarda anıq ko’riw mu’mkin: N ↑ + ↓ N → N ↑↓ N N ↑↓ ↑ ↑ ↑ + ↓ ↓ ↓ ↑↓ N → N ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ N S8 ↑ ↑ ↑ ↑ + ↓ ↓ ↓ ↓ C → S8 ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ C Atomlar arasında kovalentli ximiyalıq baylanıs du’ziliwi ushın baylanısqa qatnasıwshı h’a’r-bir atomda spinleri qarama-qarsı (antiparallel) bag’ıtlang’an taq elektronlar bolıwı sha’rt. Bekkemligi joqarı 49 ximiyalıq baylanıs du’ziliwi ushın ma’lim aralıqta turıp, orbitallıq elektronlıq bultları maksimal qaplasqan h’alda ko’birek energiya ajıralıp shıg’ıwı tiyis. Kovalentli baylanıstın’ en’ a’h’miyetli sıpatlamalarına baylanıs uzınlıg’ı , baylanıs energiyası , baylanıs polyusligi, baylanıstın’ polyuslengishligi, baylanıs mu’yeshi h’.t.b. jatadı. Kovalentli baylanıstın’ sıpatlamaları 5- kestede ko’rsetilgen. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling