MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
10                  1             7                    4
 
           5
 B  +  
0
 n  =   
3
 Li   +   
2
 He 
 
Yadrolıq reaktsiyalardı paydalanıp urannan keyingi elementlerdi 
sintezlew a’melge asırıldı. Mısalı: 
 
                                         238                1                  239             
β
-
        239             
β
-
        239 
                                           92
  U +  
0
 n ----> 
 92
 U  ----->  
93
  Nr ---->  
94
 Ru 
 
Elementar bo’leksheler yamasa yadrolar menen atqılaw arqalı  
turaqlı atomlardı radioaktiv atomlarg’a aylandırıwg’a boladı. 
Ha’zir barlıq elementlerdin’ radioaktivli izotopları belgili h’a’m olar 
ilimde, texnikada, meditsinada, awılxojalıg’ında ken’ qollanıladı. 
 
                                                           232            235              239                
                                       
90
 Th,  
 92
  U,    
94
 Ru     
 
izotoplardı yadrolıq energiyanı atom energiyasına aylandırıw ushın 
qollanıladı. 
 
3.9. Da’wirlik nızamnın’ ashılıw tariyxı. 
 
İlimge 1661 jıldan R.Boyl ta’repinen element tu’sinigi engizilgennen 
berli bul tu’sinikke anıqlama beriw h’a’m elementlerdi jiklew ko’pshilik 
alımlar ta’repinen alıp barıldı. Lekin element tu’siniginin’ da’l anıqlaması 
h’a’m ximiyalıq elementlerdin’ ko’pshilik qa’siyetlerinin’ olardın’ 
massasına g’a’rezliligi tek D.İ.Mendeleev ta’repinen anıqlandı. 
XIX a’sirdin’ ortalarına kelip 63 element ma’lim boldı h’a’m olardın’ 
ko’pshiliginin’ fizikalıq ja’ne ximiyalıq qa’siyetleri u’yrenligen edi. 
Bulardın’ jeke qa’siyetlerinen tısqarı toparlıq qa’siyetleride anıqlang’an 
edi. Mısalı, siltili metallarda ku’shli tiykarlıq qa’siyetler, galogenlerde 
bolsa, ku’shli kislotalı qa’siyetler bolatug’ınlıg’ı ma’lim boldı. Ko’pshilik 
elementlerdin’ qa’siyetlerin sıpatlawshı shamalardın’ ishinde elementtin’ 
atomlıq massası menen valentligi ayrıqsha a’h’miyetke iye ekenligide 
belgili edi. 
Toplang’an ko’p faktlı materialdı sistemag’a salıw za’ru’rligi ju’zege 
keldi. Sistemalasıtrıw ushın ximiyalıq elementlerdin’ qa’siyetleri menen 
olardın’  salıstırmalı atomlıq massası arasındag’ı baylanıstı anıqlaw 
za’ru’r degen pikir ko’pshilik alımlar ta’repinen ortag’a taslandı. 

 
40
XIX a’sirdin’ 60-jıllarında ximiyalıq elementlerdi sistemalastırıwdın’ 
50 ge jaqın variantları islendi. 1829 jılı  İ.Debereyner tiadalar nızamı 
boyınsha elementlerdi u’shlik toparg’a biriktirdi. 1862 jılı de-Shankurtua 
tsilindr tipinde elementlerdi jaylastırıw menen uqsas elementlerdin’ bir 
vertikal, tuwrı ornalasatug’ınlıg’ın taptı. 1865 jılı Nyulends oktavalar 
nızamın ashtı. Bul nızamg’a muwapıq elementlerdin’ qa’siyetleri h’a’r bir 
7 elementten segizinshige o’tkende ta’kirarlanatug’ını anıqlandı. 1864-
1868 jılları L.Meyer ta’repinen elementlerdin’ jaylastırılıwının’ h’a’r tu’rli 
kesteleri ja’riyalandı. Bunda birinshi ma’rte da’wirler ko’rsetildi. Lekin, 
L.Meyer kestesinde ko’pshilik belgili elementler kirgizilmey qaldı yaki 
o’zlerinin’ h’aqıyqıy orınında jaylaspadı. Ximiyalıq elementlerdin’ durıs 
ornalastırılg’an kestesi 1869 jılı D.İ.Mendeleev ta’repinen ja’riyalandı 
h’a’m usı  jılı da’wirlik nızam ashıldı. Bul nızam h’a’zir to’mendegishe 
ta’riplenedi:  A’piwayı zatlardın’ qa’siyetleri, sonday-aq elementler 
birikpelerinin’ formaları menen qa’siyetleri elementlerdin’ atomlıq 
massalarının’ shamasına da’wirli ra’wishte baylanıslı.  
D.İ.Mendeleev o’zinen aldın’g’ı ilimpazlarg’a eliklep ximiyalıq 
elementlerdi olardın’ atomlıq massalarının’ o’sip barıw ta’rtibinde 
jaylastırıw menen sheklenbedi. Kerisinshe sol gezde qa’te anıqlang’an 
atomlıq massalardı bazıbir elementler ushın (Be, Ce, In, Th, ) ushın 
o’zgertti. Da’wirlik sistemada endi ashılıwı tiyis bolg’an 12 element ushın 
orın qaldırıp qoydı, solardan u’sh elementtin’ (Ga, Sn, Ge) ashılıwın 
h’a’m olardın’ qa’siyetlerin da’l anıqlap aldın boljadı. Ha’zirge ma’lim 
bolg’an 108 elementtin’ 45 da’wirlik nızam ashılg’annan son’g’ı da’wirde 
tabıldı. 
 
Da’wirlik sistemanın’ strukturası. 
 
Da’wirlik sistema 7 da’wir, 8 topar h’a’m 10 qatardan ibarat. 
Sistemanın’ da’wiri dep siltili metallardan baslanıp inert gaz benen 
tamamlanatug’ın elementler qatarına aytıladı. Da’wirdin’ nomeri sırtqı 
elektronlıq qa’ddinin’ bas kvant sanının’ ma’nisi menen mas keledi. 
Birinshi da’wirden basqa h’a’r bir da’wir tiplik metall menen 
baslanadı. Da’wirde elementten elementke o’tkende shepten on’g’a qaray 
metallıq qa’siyetler a’ste aqırın to’menleydi h’a’m biymetallıq qa’siyetler 
joqarılaydı. Galogenler tiplik biymetallar bolıp tabıladı. Ha’r bir da’wir 
tiplik metallardan tiplik biymetallardı ajıratatug’ın inert gaz benen 
tamamlanadı. 
Elementler sistemasında to’rtinshi h’a’m besinshi da’wirler 18 
elementten ibarat. Birinshi h’a’m ekinshi da’wirlerden o’zgeshe bul 
da’wirler elementlerdin’ u’steme dekodalarına (onlıqlarına) iye. U’steme 
dekodalardın’ elementleri 
21
Se - 
30
Zn, 
39
J - 
48
Cd, 
57
La, 
72
Hf - 
80
Hg h’a’m 
to’rtinshi u’steme dekodanın’ eki elementi 
89
Ac 
104
Ki (qosımsha) janapay 
toparshılardı payda etedi h’a’m o’tpeli elementler dep ataladı. Olardın’ 

 
41
du’zilisinin’ xarakterli o’zgesheligine d-orbitallardın’ elektronlar menen 
shalama-shekki tolıwı jatadı. 
Da’wirlerde u’steme dekadalardın’ bolıwı saldarınan tiplik metallar 
tiplik biymetallardan 6 elementten emes, al 16 elementten ajıralıp turadı. 
Usıg’an baylanıslı u’lken da’wirlerde (4 h’a’m 5) qon’ıslas elementler 
ximiyalıq qa’siyetleri boyınsha kishi da’wirlerdegige qarag’anda a’dewir 
kishirek parıq qıladı. 6-da’wirde u’steme dekada lantannan (Z=57) 
baslanadı, al tseriyde (Z=58) kelesi elektronnan 4f-orbitalda jaylasadı. 4f-
orbitallardın’ elektronlar menen tolıwı lyutetsiyde tamamlanadı. 4f-
orbitallardın’ tolıwınan keyin g’ana 5d-orbitallardın’ qalg’anlarına 
elektronlar jaylasadı. 
Tamamlanbag’an 7- periodta usı taqılette du’zilgen. Bunda u’steme 
dekadanın’ tek eki elementi (aktiniy h’a’m kurchatoviy) g’ana belgili. 
Qatar turg’an f elementler ximiyalıq qa’siyetleri boyınsha bir-birinen 
ju’da’ az parıqlanadı. Bul f-elementlerdin’ elektronlıq strukturalarındag’ı 
parıq sırttan u’shinshi elektronlıq qabatta bayqalatug’ınlıg’ı menen 
tu’sindiriledi. 
Qısqa da’wirlerden uzın da’wirlerge o’tkende qon’ısı elementler 
arasındag’ı uqsaslıqtın’ artıwı tek d- h’a’m f- elementlerde emes, al r- 
elementlerde de bayqaladı. Mısalı, eger S h’a’m N arasında uqsaslıq ju’da’ 
az bolsa, Pb h’a’m Bi geybir qa’siyetleri boyınsha ju’da’ jaqın. 
Elementlerdin’ toparlarg’a jatqızılıwı h’a’m toparlarg’a bo’liniwi eki 
sırtqı elektronlıq qabattın’ strukturasına baylanıslı a’melge asırıladı. Sırtqı 
qabattag’ı elektronlardın’ maksimal mu’mkin bolg’an sanına muwapıq 
da’wirlik sistemada elementler segiz toparg’a ajıratılg’an.  
Bas toparshılardı s- h’a’m r- elementler quraydı, olar tiplik 
elementlerden baslanadı. 8- topardın’ bas toparshası geliy elementinen 
baslanadı. Vodorodtı 7- toparg’a jatqızıw ko’p ta’repinen durıslıqqa jaqın 
keledi. 
U’steme dekadalardın’ elementleri janapay toparshalardı payda etedi. 
8-topardın’ janapay toparshasına mınaday triadalar (u’shlikler) kiredi: 
G’e, So, Ni;          Ri, Rh, Pd;                  Os, Ir, Pt. 
Ha’r bir toparda bas ja’ne janapay toparshalardın’ elementleri 
o’zlerinin’ qa’siyetleri boyınsha ajıralıp turadı. Bul parıq a’sirese 1,2,4 
h’a’m 8 toparlarda ju’da’ ku’shlirek seziledi. Da’wirlik sistemanın’ 
ortasındag’ı bas ja’ne janapay toparshalardın’ elementlerinin’ qa’siyetleri 
o’z-ara jaqınlasadı. Qa’siyetlerdin’ jaqınlasıwı 3 h’a’m 4 toparlarda 
basımlaw boladı. Da’wirlik sistemadag’ı ju’da’ ko’p elementlisi 3-topar, 
sebebi og’an 4f h’a’m 5f - elementler kiredi. 
D.İ.Mendeleev ta’repinen da’wirlik nızam qa’lpinde ta’riyplengen 
ja’ne da’wirlik sistema tu’rinde ko’rsetilgen ximiyalıq elementlerdin’ 
sistematikası tiykarında atomlardın’ elektronlıq du’zilisi menen 
anıqlanadı, al elektronlıq du’zilis yadro zaryadının’ funktsiyası bolıp 
tabıladı. Atomnın’ massası tiykarında yadroda ja’mlengen bolg’anlıqtan 

 
42
da’wirlik nızamg’a Mendeleevtin’ bergen anıqlaması atomlıq massa 
menen baylanıslı boldı. 
1. Atomlıq radiuslar.  Atomlar menen ionlardın’ radiusları ju’da’ 
a’h’miyetli sıpatlama esaplanadı. Ximiyalıq elementlerdin’ atomlıq 
radiusları elementtin’ ta’rtip nomerine g’a’rezli ra’wishte da’wirli 
o’zgeredi. Siltili metaldan galogenge deyin kishireyip, kelesi siltili 
metaldın’ atomlıq radiusı tag’ı u’lkeyedi h’a’m aldın’g’ı metal atomının’ 
radiusınan  u’lken boladı. Mısalı, natriy atomı 0,186 nm, magniy - 0,16 
nm , xlor - 0,099 nm  radiusqa iye, al kaliy atomının’ radiusı u’lkeyip 
0,231 nm  ten’ boladı. 
Solay etip, radiuslardın’ o’zgerisindegi ulıwma nızamlıq 
qa’ddishelerdin’ (s-, r-, d- yaki  f- ) elektronlar menen tolıw shegarasında 
atomlıq radiuslardın’ qa’dedegidey kishireyiwinde sa’wlelenedi. Bul 
ma’selen, siltili h’a’m siltili-jer metallarında, galogenlerde h’a’m t.b. 
bayqaladı. 4s- element kaltsiy h’a’m 4r- element galliy arasında on 3d- 
elementtin’ bolıwı saldarınan galliy atomının’ radiusı (0,122 nm) 
alyuminiy atomının’ radiusınan (0,143 nm) kishi boladı. d- element 
skandiy atomının’ radiusı  (0,16 nm) bolsa, alyuminiy atomının’ 
radiusınan u’lken. Sonlıqtan galliydin’ ximiyalıq qa’siyetleri B - Al - Ga 
qatarınan tu’sip qaladı, kerisinshe B, Al, Ga - r- elementler, al Se - d- 
element bolıwına qaramastan, skandiydın’ qa’siyetleri B - Al - Se qatarına 
tuwrı keledi. 
Toparlarda atomlıq radiuslardın’ artıp barıw nızamlıg’ınan awıtqıw 
lantanoidlarda bayqaladı. Lantanoidlardın’ atomlıq radiuslarının’ atomlıq 
massanın’ artıwı menen kishireyiwi lantanoidlıq qısılıw dep ataladı. 
Bunın’ sebebi yadro zaryadlarının’ artıwı menen elektronlardın’ 
tartılısının’ o’siwinde. Bir da’wirdin’ shegarasında elektronlıq qabailardın’ 
sanı o’zgermeydi. Lantanoidlıq qısılıw na’tiyjesinde gafniydin’ atomlıq 
radiusı (0,157 nm) tsirkoniydin’ radiusına (0,157 nm) ten’ bolıp qaladı. 
Bunın’ saldarınan tsirkoniy menen gafniydin’, niobiy menen tantaldın’ 
qa’siyetleri ju’da’ uqsas boladı. Lantanoidlıq qısılıwdan basqa 5f- 
elementleri ushın aktinoidlıq qısılıwda bar. 
Atomlar menen ionlardın’ radiusları topar boyınsha joqarıdan 
to’menge o’tkende qanshag’a artqan bolsa, da’wir boyınsha shepten 
on’g’a o’tkende sonshag’a artadı. 
                   Li          Be                    Ve          V 
 
                                Mg                                Al  
Solay etip diagonal boyınsha jaylasqan qon’ısı elementlerdin’ 
radiusları, mısalı Li h’a’m Mg, sonday aq Ve h’a’m Al ju’da’ jaqın boladı. 
Diagonallı  nızamlıq dep atalıwshı bul qubılıs Mendeleev ta’repinen 
bayqalg’an. Usıg’an bola litiy geypara qa’siyetleri boyınsha magniydi 
esletedi. Mısalı, magniyge uqsas litiy kem eriytwg’ın fosfat h’a’m 

 
43
karbonat payda etedi. Berilliydin’ alyuminiy menen uqsaslıg’ında Ve
2+
 
h’a’m Al
3+
 ionları radiuslarının’ jaqınlıg’ına baylanıslı. 
2. Atomlardın’ ionlanıw energiyası h’a’m elektrong’a tuwıslıg’ı. 
  1 mol jeke atomlardan elektrondı sheksiz u’lken aralıqqa u’ziw ushın 
za’ru’r bolg’an jumıs ionlanıw energiyası dep ataladı. 
 
Na + I = Na
+
 + e
-
 
 
A’dette ionlanıw energiyasına og’an proportsiyalı bolg’an ionlanıw 
potentsialının’ ma’nisin qabıllaydı. Ol elektron voltta (ev) yamasa joulda 
(j) ko’rsetiledi (1 ev = 96 kj). İonlanıw potentsiallarının’ shamaları 
atomlardın’ bazı bir qa’siyetlerinin’ quramalı funktsiyası bolıp tabıladı. Ol 
yadro zaryadınan, atomlıq radiustan, ishki elektronlar menen yadro 
zaryadının’ ekranlanıwınan g’a’rezli boladı. Toparlar boyınsha 
elektronlardın’ ionlanıw potentsialları atomlıq radiuslardın’ artıwı menen 
to’menleydi. Da’wirler boyınsha shepten on’g’a o’tkende ionlanıw 
potentsialları artadı. Bug’an sebep atomlar radiuslarının’ kishireyiwi bolıp 
tabıladı. 
Teris zaryadlang’an iondı payda etiw menen neytral atomg’a elektron 
birikkende ajıralıp shıg’atwg’ın energiyanın’ mug’darı elektrong’a 
tuwıslıq dep ataladı. 
Cl + e
-
 = Cl
-
 + E 
VII topardın’ r- elementlerinde elektrong’a tuwıslıq ju’da’ joqarı 
boladı. Topar boyınsha elektrong’a tuwıslıq to’menleydi. 
 
Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
 
1. Elementtin’ ta’rtip nomeri qanday fizikalıq ma’niske iye 
? 
2. Topar h’a’m da’wir nomerlerinin’ qanday fizikalıq ma’nisleri bar 
? 
3. Elektronlıq bult h’a’m atomlıq orbital tu’sinikleri qanday ma’nislerge   
    iye 
? 
4. Kvantlıq sanlar degen ne 
? Olardın’ ma’nislerin tu’sindirin’. 
5. Pauli printsipinin’ ma’nisi qanday 
? 
6. Minimal (en’ kishi) energiya printsipinin’ ma’nisin tu’sindirin’. 
7. Xund qag’ıydasının’ ma’nisin tu’sindirin’. 
8. İonlau (ionizatsiya) energiyası degen ne 
?  
9. Elektrong’a tuwıslıq energiyası degen ne 
? 
10. Elektroterislik degen ne 
? 
11. Elektronlıq h’a’m elektron-grafikalıq formulalar degen ne 
?  
12. Bas ja’ne janapay toparshalardın’ elementlerinde valentlik  
      elektronlar qaysı energetik qa’ddilerde boladı 
? 
13. Lantanoidlar menen aktinoidlarda valentlik elektronlar qaysı  
     energetik qa’ddilerde boladı 
? 

 
44
14. s - h’a’m p - elektronlıq tuwısqa kiretug’ın elementlerdi ko’rsetin’. 
15. d - h’a’m  f - elektronlıq tuwısqa kiretug’ın elementlerdi ko’rsetin’.  
16. a) xlor, v) vanadiy, s) rubidiy, d) qalayı elementlerinin’ atomları  
      ushın elektronlıq formulalar du’zin’. 
17. a) fosfor, v) xrom, s) temir, d) qorg’asın elementlerinin’ atomları  
      ushın elektronlıq formulalar du’zin’. 
18. a) mıs, v) uran, s) temir, d) brom elementlerinin’ atomları ushın  
     elektronlıq formulalar jazın’. 
 
 
Bap 4. Molekulanın’ du’zilisi. 
 
4.1. Kirisiw. 
 
Ximiyalıq elementlerdin’ atomları erkin h’alında uzaq jasay 
almaydı. Olar bir-biri menen birigip a’piwayı ja’ne quramalı zatlardın’ 
molekulaların du’zedi.  Atomlardan molekulalar du’zilgende ko’pshilik 
h’allarda energiya ajıraladı. Energiyanın’ ajıralıwı molekulalardın’ 
bekkemligin arttıradı. Molekulalardın’ atomlarg’a qarag’anda a’dewir 
turaqlı bolıwının’ baslı sebebi olardın’ quramına kiriwshi atomlardın’ 
arasında ximiyalıq baylanıslardın’ kelip shıg’ıwında. 
Ximiyalıq baylanıslar h’a’r qıylı ximiyalıq reaktsiyalar waqtında 
u’ziledi h’a’m jan’adan du’ziledi. Ximiyalıq baylanıstın’ u’ziliwine 
sarıplang’an energiyanın’ mug’darı (kj/mol) sol baylanıstın’ bekkemligin 
anıqlaydı. 
Ta’biyatta tek inert gazlardın’ atomları g’ana erkin h’alında 
ushırasadı. Sebebi olardın’ sırtqı  elektronlıq qabatlarında  eki (geliyde) 
h’a’m segiz (basqalarında) elektronnan ibarat turaqlı qabat boladı. 
Basqa elementlerdin’ atomları bir-biri menen birikkende 
molekulanı du’zetug’ın h’a’r bir atom o’zinin’ sırtqı elektronlıq 
qabatındag’ı elektronlardın’ sanın inert gazlardikine uqsas segizlikke  
(oktetke) jetkiziwge h’a’reket etedi. 
Ximiyalıq reaktsiyalar na’tiyjesinde  molekula du’zilgende 
 
ondag’ı h’a’rbir atom arasında bir yamasa birneshe jup elektronlardan 
turatug’ın ximiyalıq baylanıs du’ziledi. Bul elektronlıq juplardın’ eki 
atomg’a ortaq bolıwı yamasa bir atomnan ekinshisine tolıq awısıwı 
mu’mkin. Bul negizinen  ximiyalıq baylanısqa qatnasatug’ın  atomlardın’ 
qa’siyetlerinin’ uqsas yaki  uqsas emesliginen g’a’rezli boladı. Usınday 
eki tu’rli ximiyalıq baylanıstı tu’sindiriwshi  eki teoriyalıq ko’z qaras bar. 
 
 
 
 

 
45
4.2. Atomlıq yamasa kovalentli baylanıs. 
 
Ximiyalıq qa’siyetleri  uqsas yamasa birdey atomlar arasında 
kovalentli (atomlıq) baylanıs payda boladı. Kovelentli baylanıs polyussiz 
h’a’m polyusli bolıwı mu’mkin. 
Polyussiz kovalentli baylanıs bir elementtin’ atomları arasında  
ju’zege keledi. Mısal iretinde xlor molekulasının’ (Sl
2
) payda bolıw 
sxemasın keltiremiz. Xlor atomının’ sırtqı  (u’shinshi) elektronlıq 
qabatındag’ı valentlik  elektronların nuqta menen belgileyik. Molekula 
du’ziw ushın xlordın’ h’a’r bir atomınan bir  taq elektronnan qatnasadı. 
Eki xlor atomı arasında  jan’adan payda bolg’an elektronlıq jup xlordın’ 
eki atomına ortaq boladı. Molekulag’a birikken eki xlor atomının’ h’a’r 
biri segiz elektronnan ibarat jan’a qabat ju’zege keledi. Bunı sxema 
tu’rinde bılay ko’rsetiw mu’mkin: 
 
Cl  +  Cl ----->  Cl   Cl     yamasa     Cl   Cl 
 
Payda bolg’an xlor molekulasındag’ı atomlar bir jup elektron 
arqalı baylanısqan. Bul sıyaqlı baylanıstı taq yamas dara baylanıs deydi. 
Kislorod  molekulasın du’ziwge onın’ h’a’r bir atomı eki taq 
elektronnan jumsaydı. Sonlıqtan kislorod molekulasındag’ı atomlardın’ 
arasında eki elektronlıq jup payda boladı. Bunday eki jup elektronnan  
turatug’ın ximiyalıq baylanıstı qos baylanıs dep ataydı: 
 
 
O    +     O               O      O    yamasa         O      O 
 
Azot molekulası du’zilgende onın’ h’a’rbir atomı  u’sh taq 
elektronnan jumsaydı. Sonda azot molekulasındag’ı atomlardın’ arasında 
u’sh jup elektronnan turatug’ın ximiyalıq baylanıs payda boladı. Bunday 
tiptegi baylanıs u’sh baylanıs delinedi. 
 
N      +     N  ------>   N    N      yamasa     N      N 
 
Molekulalardag’ı baylanıslardın’ sanı artqan sayın olardın’ 
bekkemligi artadı. 
Polyussiz kovalentli baylanısqan  polyussiz molekulalarg’a 
vodorod N
2
, xlor SI
2
, kislorod O
2
, azot N
 2
, iod J
 2
 h’. b. mısal boladı. 
Polyusli kovalentli baylanıs. Ha’r tu’rli elementlerdin’ atomları 
o’zara ta’sir etiskende payda bolatug’ın molekulada baylanıstag’ı 
elektronlıq  jup eki atomnan birdey qashıqlıqta ornalaspaydı. 
Molekuladag’ı qaysı atomnın’ elektrterisligi basım bolsa, elektronlıq jup 
sol atomg’a jaqın ornalasadı. Ma’selen, vodorod  penen xlordan 
du’ziletug’ın vodorod xloridinin’ molekulasında  xlordın’ elektrterisligi 

 
46
joqarı bolg’anlıqtan  baylanıstın’ elektronlıq jubı xlorg’a qaray awısqan 
boladı. Usının’ na’tiyjesinde  vodorod xloridi molekulasının’ xlor ta’repi 
biraz teris zaryadlanadı, al vodorod ta’repi biraz on’ zaryadlanadı. Bul 
molekulada teris ja’ne on’ polyuslerdin’ kelip shıg’ıwına alıp keledi. 
 
H     +    Cl   ----->   H  Cl   yamasa         H   Cl 
 
Molekuladag’ı eki atomnın’ birewine jaqın ornalasqan elektronlıq 
juplar arqalı du’zilgen ximiyalıq baylanıstı polyusli kovalentli baylanıs 
deydi, al usınday baylanısqa iye molekulalardı polyusli molekulalar dep 
ataydı. Bularg’a HCl, HF, HJ, HBr, H
2
S, H
2
O, NH
3
 h’.t.b. molekulalar 
mısal boladı. 
Polyussiz h’a’m polyuslı molekulalardag’ı baylanıstın’ elektronlıq 
jubı eki atomg’a da ortaq bolg’anlıqtan, yag’nıy eki yadronı da birdey 
aylanatug’ınlıqtan baylanıstın’ bunday tu’rlerine kovalent (atomlıq) 
baylanıs degen ulıwma atama berilgen. 
 
4.3. İonlıq baylanıs. 
 
Ximiyalıq qa’siyetlerinde u’lken parıq bolg’an elementler o’z-ara 
ta’sir etiskende ionlı molekulalar  payda boladı. Bunday molekulalardı 
tiykarınan  metallar menen biymetallar du’zedi. 
Bul jag’dayda metal menen biymetal atomları  arasında payda 
bolatug’ın elektronlıq jup elektrterisligi ju’da’ basım bolg’an biymetalg’a 
qaray pu’tkilley awısıp ketedi. Bunın’ saldarınan elektronlarınan ayırılıp 
qalg’an metal on’ zaryadlanadı, al elektronlardı qosıp alg’an biymetal teris 
zaryadlanadı. Elektronların berip jibergen metall atomının’ en’ sırtqıdan 
aldın’g’ı qabatı segiz elektronlı (oktetli) qabat payda etedi, al elektronlardı 
qosıp alg’an biymetal atomının’ en’ sırtqı  elektronlıq qabatında  
elektronlardın’  sanı segizge toladı. 
Payda bolg’an on’ zaryadlı  metal ionı  menen teris zaryadlı 
biymetal ionı o’zara elektrstatikalıq ku’sh penen tartılıp molekula du’zedi. 
Bunı kaliy xloridinin’ payda bolıw mısalında ko’remiz. Kaliy menen xlor 
atomları bir-birden taq elektronların ortaqlasqanda kelip shıg’ıwg’a  tiyis 
elektronlıq jup elektrterisligi joqarı  bolg’an xlor ta’repke tolıq awısadı. 
Basqasha aytqanda, kaliydin’ bir elektronı  xlordın’ sırtqı elektronlıq 
qabatına ko’ship o’tedi: 
 
K   +   Cl                       K   +   Cl
 
 
Bir elektronın berip bir on’ zaryadın iong’a aylang’an  kaliy menen 
bir elektrondı qosıp alıp  bir teris zaryadlı iong’a aylang’an xlor o’zara 
birigip, kaliy xloridinin’ ionlı molekulasın payda etedi: 
 

 
47
K
+
  +  SI 
- 
                 KCI 
 
Eki atomnın’ arasındag’ı elektronlıq juptın’ sol atomlardın’ 
birewine tolıq awısıwı na’tiyjesinde  payda bolg’an ionlar arasındag’ı 
ximiyalıq baylanıstı ionlıq  baylanıs  dep ataydı.  İonlıq baylanısqa iye 
molekulalardı ionlı molekulalar deydi. Olarg’a KSI, NaCI, CaO, CaS, 
CiO, MgI
2
, AIN h’.t.b. jatadı. 
İonlı molekuladan  turg’an zatlardın’ balqıw ja’ne qaynaw 
temperaturaları  kovalentli  birikpelerdikinen  joqarı boladı.  İonlı 
birikpeler  balqıg’anda h’a’m suwda erigende ionlarg’a ajıralatug’ın  
bolg’anlıqtan elektr tog’ın o’tkizedi. 
 
4.4. Ximiyalıq baylanıstın’ kvantlıq teoriyası. 
 
Kvantlıq teoriya qo’zqarasınan kovalentli ximiyalıq baylanıs 
du’ziliw ushın eki atomnın’ orbitalları belgili qashıqlıqqa  deyin birbirine 
jaqınlasıp, elektronlıq bultları qaplasadı.  Bunın’ na’tiyjesinde eki atom 
yadrosının’ arasında molekulalıq orbital payda boladı h’a’m onın’ 
tıg’ızlıg’ı jeke atomlar orbitallarının’  tıg’ızlıg’ınan joqarı boladı. Teris 
zaryadlardın’ tıg’ızlıg’ının’ artıwı eki yadro menen molekulasının’ 
orbitaldın’ arasındag’ı tartılıs  ku’shin ku’sheytedi, yag’nıy ximiyalıq 
baylanıstın’ bekkemligin arttıradı. 
Solay etip molekula du’ziw ushın atomlıq orbitallar birbiri menen 
qaplasadı h’a’m molekulalıq orbitallar yamasa ximiyalıq baylanıstı payda 
etedi. Bunın’ na’tiyjesinde  energiya ajıralıp shıg’adı h’a’m bul 
molekulanın’ turaqlılıg’ın yaki ximiyalıq baylanıstın’ bekkemligin 
arttıradı. 
Ximiyalıq baylanıstın’ kvantlıq teoriyası vodorod molekula-sının’  
du’ziliwi mısalında tolıg’ıraq islep shıg’ılg’an. Vodorod atomının’ 
orbitallıq radiusı 0,053 nm. Eger molekula du’ziw ushın vodorod 
atomlarının’ orbitalları birbirine janasıp g’ana tursa, onda molekuladag’ı 
vodorod atomları yadrolarının’ qashıqlıg’ı 0,053 x 2 = 0,106 nm bolıwı 
kerek. Biraq atomlardın’ orbitalları birbiri menen qaplasqanlıqtan 
molekuladag’ı yadrolardın’ aralıg’ı  tek 0,074 nm boladı. (1- cu’wret). 
 
 Atomlıq orbitallardın’ qaplasıwı-nan  eki 
yadronın’ arasında payda bolg’an 
molekulalıq  orbitallar sigma (
δ) h’a’m 
piy (
π) - baylanısları bolıp bo’linedi.   
 
 
 
 Atomlıq orbitallardın’  birbiri menen qaplasıwının’ na’tiyjesinde 
eki yadronın’ arasında du’zilgen kovalentli baylanıs sol atomlardın’ 

 
48
yadrolarının’ arasın tutastırıwshı  beldew sızıg’ının’ boyında jatsa, onı 
sigma - 
δ - baylanıs deydi. Bunday baylanıslar  s- orbitallar  menen  p- 
orbitallardın’ o’zara h’a’m birbiri menen qaplasıwı na’tiyjesinde ju’zege 
keledi. (2-su’wret). 
 
 
 
                                                                
 
 
2-su’wret.    
δ -  Baylanıslardın’ tu’rleri. 
 
 
Atomlıq orbitallardın’ birbiri  menen qaplasıwı na’tiyjesinde  
du’zilgen ximiyalıq baylanıs  usı atomlardın’ yadroların baylanıstıratug’ın  
beldew sızıg’ına  tik mu’yesh jasap jatsa  onı 
π-(piy) - baylanıs dep ataydı 
(3-su’wret). 
 
 
 
 
 
 
3-su’wret. 
π - baylanıslardın’ tu’rleri. 
Sigma-baylanısı du’zilgende atomlıq orbitallardın’ birbiri menen 
qaplasıwı ko’birek bolatug’ın bolg’anlıqtan 
δ - baylanıslarının’ 
bekkemligi 
π- baylanıslarınan  a’dewir joqarı boladı. 
Ximiyalıq baylanıstın’ du’ziliwin grafikalıq usıl menen ko’rsetiwge 
boladı. Kovalentlik baylanıstın’ ortaq elektronlıq jubına  qatnasatug’ın 
h’a’r bir atomnın’ taq elektronı qarama-qarsı bag’ıtlang’an strelka menen 
ko’rsetiledi. Taq elektronlardın’ juplasıwınan ximiyalıq baylanıs du’ziledi 
h’a’m baylanıstın’ jup elektornı eki atom ortasına jazıladı. Bunı 
to’mendegi mısallarda anıq ko’riw mu’mkin: 
 
N 
↑  +  ↓  N  →  N  ↑↓ N   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
N 
↑↓  ↑  ↑   ↑  +  ↓  ↓  ↓  ↑↓ N  →  N  ↑↓  ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ N 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S8 
↑  ↑  ↑  ↑  +  ↓  ↓  ↓  ↓  C  →  S8 ↑↓  ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ C 
 
Atomlar arasında kovalentli ximiyalıq baylanıs du’ziliwi ushın 
baylanısqa qatnasıwshı h’a’r-bir atomda spinleri qarama-qarsı 
(antiparallel) bag’ıtlang’an taq elektronlar bolıwı sha’rt. Bekkemligi joqarı 

 
49
ximiyalıq baylanıs du’ziliwi ushın ma’lim aralıqta turıp, orbitallıq 
elektronlıq bultları maksimal qaplasqan h’alda  ko’birek energiya ajıralıp 
shıg’ıwı tiyis. 
Kovalentli baylanıstın’ en’ a’h’miyetli sıpatlamalarına baylanıs 
uzınlıg’ı , baylanıs energiyası , baylanıs polyusligi, baylanıstın’ 
polyuslengishligi, baylanıs mu’yeshi h’.t.b. jatadı. Kovalentli baylanıstın’ 
sıpatlamaları 5- kestede ko’rsetilgen.