MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
1.5.Ximiyalıq tan’balar, formulalar h’a’m ten’lemeler. 
 
Ximiyalıq elementlerdin’ atomların ximiyalıq tan’balar (simvollar) 
arqalı belgileydi. Ximiyalıq tan’ba sol elementtin’ latınsha atının’ 
da’slepki h’a’ribinen yamasa da’slepki ja’ne odan keyingi h’a’riplerinen 
turadı. Mısalı, Al - alyuminum - alyuminiy,Ag - argentum - gu’mis, Au - 
aurum - altın, As - arsenikum - mıshyak. Elementtin’ ximiyalıq tan’bası -
elementtin’ atın, onın’ bir atomın, atomının’ massasın ko’rsetedi. Mısalı, S 
tan’bası bul elementtin’ uglerod ekenin, onın’ bir atomın, h’a’m atomlıq 
massasının’ 12 m.a.b. ekenin an’latadı. 
Quramalı zatlardın’ quramın ximiyalıq formulalar arqalı ko’rsetedi. 
Ximiyalıq formula -zattın’ atın, onın’ bir molekulasın, molekulanı kaysı 
atomlar quraytug’ının, h’a’r elementtin’ qansha atomı katınasatug’ının, 
molekulalıq massasın h’a’m h’a’r bir elementtin’ qanday massa 
mug’darında birikkenin ko’rsetedi. Mısalı, SaSO
3
  formulası bul zattın’ 
kaltsiy karbonatı ekenin, onın’ bir molekulasın, quramı kaltsiy, uglerod 
h’a’m kislorodtan turatug’ının, kaltsiydin’ bir atomınan, uglerodtın’ bir 
atomınan h’a’m kislorodtın’ ush atomınan turatug’ının, molekulalıq 
massası 100 (40+12+16x3=100) massanın’ atomlıq birligine ten’ ekenin 
ko’rsetedi. 
Ximiyalıq reaktsiyalardı ximiyalıq ten’lemeler arqalı ko’rsetedi. 
Ten’lemenin’ shep ta’repine reaktsiyag’a kirisetug’ın zatlardın’ tan’baları 
menen formulaları, al on’ ta’repine reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ 
tan’baları menen formulaları jazıladı. Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep 
ta’repindegi elementlerdin’ sanları tiyisli koeffitsentler qoyıw arqalı 
ten’lestiriledi. Mısal iretinde kaltsiy gidroksidi menen fosfat kislotanın’ 
arasındag’ı reaktsiya ten’lemesin du’ziwdi qarastırayıq. Reaktsiyag’a 
qatnasatug’ın ja’ne reaktsiyadan alınatug’ın zatlardın’ formulaları jazıladı: 
 
Sa(ON)
2
   +  N
3
PO
4
                   Ca
3
(PO
4
)
2
   +  HOH 
 
Strelka reaktsiyag’a kirisken h’a’m reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ 
arasın ajıratadı h’a’m reaktsiyanın’ bag’ıtın ko’rsetedi. Endi ten’lemenin’ 
eki ta’repindegi h’a’r bir elementtin’ atomların ten’lestiremiz. On’ ta’repte 

 
12
kaltsiy 3 atom, fosfor 2 atom, sonlıqtan kaltsiy gidroksidinin’ aldına 3, al 
fosfor kislotasının’ aldına 2 koeffitsentin qoyamız. 
 
3Sa(ON)
2
   +  2N
3
PO
4
                   Ca
3
(PO
4
)
2
   +  HOH 
 
Endi ten’lemenin’ shep ta’repinde 12 atom vodorod h’a’m 14 atom 
kislorod bar ekenin ko’remiz. On’ ta’repte vodorod ja’ne kislorod 
atomların ten’ew ushın suwdın’ aldına 6 tsifrın qoyamız. 
 
3Sa(ON)
2
   +  2N
3
PO
4
    =   Ca
3
(PO
4
)
2
   +  6HOH 
 
Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’replerinde h’a’r bir element 
atomlarının’ sanı ten’ ekenligin ko’rsetedi. Bul reaktsiya ten’lemesinin’ 
durıs jazılg’anın ko’rsetedi. 
 
1.6. Eseli qatnaslar nızamı. 
 
Bul nızam ingliz alımı J.Dalton ta’repinen 1808 j. ashılg’an bolıp, ol 
atomlıq teoriyadan tikkeley kelip shıg’adı. Bul nızamg’a muwapıq:  Eger 
eki element o’z-ara bir neshe birikpe payda etse, onda ekinshi element 
atomlarının’ sonday massasına tuwrı keletug’ın bir element atomlarının’ 
massaları o’z-ara kishi pu’tin sanlar qatnasınday boladı. Ma’selen,  SO  
menen  SO
2
  quramında  12 g  uglerodqa  16  h’a’m  32 g  kislorod sa’ykes 
keledi, yag’ınıy uglerod massasına sa’ykes keletug’ın kislorodtın’ 
massaları o’z-ara 1:2 qatnasta boladı. Azot bes tu’rli oksid payda etedi:   
N
2
0, N0, N
2
0
3
, N
2
0
4 
 h’a’m N
2
0
5 
. Bul oksidlerde 14 g azotqa sa’ykes 
keletug’ın kislorodtın’ massaları 8, 16, 24, 32 h’a’m 40 g boladı, al 
olardın’ o’z-ara qatnasları 1:2:3:4:5 sanlarının’ qatnasınday. 
 
 
1.7. Ko’lemlik qatnaslar nızamı. 
 
1808 j. frantsuz alımı Gey-Lyussak gazlar arasındag’ı reaktsiyalarda 
ko’lemnin’ o’zgeriwin izertley otırıp, gaz ta’rizli zatlardın’ ko’lemlerinin’ 
o’zgerisi arasındag’ı qatnas pu’tin sanlar arasındag’ı qatnastai bolatug’ının 
bayqag’an. Bunı  nızam tu’rinde to’mendegishe anıqlama menen keltiriw 
mu’mkin:  O’zgermes basım h’a’m temperaturada reaktsiyag’a kirisken 
ja’ne reaktsiyadan alıng’an gazlardın’ ko’lemleri bir-birine kishi pu’tin 
sanlardın’ qatnasınday o’zgeriste boladı.  Mısalı, bir ko’lem vodorod 
penen bir ko’lem xlordan eki ko’lem vodorod xloridi, al eki ko’lem 
vodorod penen bir ko’lem kislorodtan eki ko’lem suw puwı alınadı: 
 
H
2
 + CI
2 
 = 2HCI 
 

 
13
2H
2
 + O
2 
 = 2HOH 
 
Bul nızamnın’ tu’p ma’nisi Avogadro nızamınan son’ tu’sinikli boldı. 
Ko’lemlik qatnaslar nızamı gaz ta’rizli zatlardın’ molekula tu’rinde 
bolatug’ının ju’da’ jaqsı ayqınlastırıp berdi. 
 
1.8. Avogadro nızamı. Gazlardın’ molyar ko’lemi. 
 
 
1811 j. italiya alımı A.Avogadro reaktsiyalawshı gazlardın’ 
ko’lemlerinin’ arasındag’ı a’piwayı qatnastı tu’sindiriw maqsetinde 
mınaday boljam aytqan edi. Birdey sha’riyatta h’a’r qıylı gazlardın’ 
birdey ko’lemlerinde molekulalar sanı birdey boladı. Bul anıqlama 
son’ında Avogadro nızamı dep ataldı. Bul nızamnan mınaday saldar kelip 
shıg’adı.  Birgelki sha’riyatta h’a’r qıylı gazlardın’ birdey molekulaları 
birdey ko’lem iyeleydi. Belgili ko’lemdi iyeleytug’ın gazdın’ massası usı 
ko’lemde saqlang’an barlıq molekulalardın’ massasınan quraladı. 
Sonlıqtan birdey ko’lemdi iyeleytug’ın h’a’r qıylı gazlardın’ massalarının’ 
qatnası olardın’ molekulalıq massalarının’ qatnasınday boladı. 
 
m
1
  :  m
2
   =  M
1 
 :  M
2
 
 
Ha’r qıylı gazlardın’ bir molinin’ birgelki sha’riyatta iyeleytug’ın 
ko’lemi 22,4 l. boladı. Bul ko’lemdi molyar ko’lem deydi h’a’m V
m
 
tan’bası menen belgileydi. 
Qa’legen gazdın’ bir molinde normal sha’riyatta ( T=273 K h’a’m R= 
101,325 Pa ) birdey molekulalar sanı boladı. Bul Avogadro turaqlısı                   
N
A 
= 6,02 x 10
23
 boladı.    
Birdey sha’riyattag’ı eki gazdin’ massalarının’ qatnası ekinshi gaz 
boyınsha birinshi gazdin’ salıstsrmalı tıg’ızlıg’ı delinedi 
 
m
1 
 : m
2
   =  D   yamasa   M
1.
 : M
2
  =  D 
 
Salıstırıw ushın ba’rinen jiyirek vodorod yamasa h’awa alınadı. 
Sonda molekulalıq massa mına formulalar boyınsha anıqlanadı. 
      
 
M   =  2D N
2
           
  
Yamasa       M  = 29 Dh’awa 
 
 
Ha’rkıylı gazlardın’ bir litrinin’ massasın anıqlap, olardın’ normal 
sha’riyatta iyeleytug’ın kolemin esaplawg’a boladı. Mısalı, 1 l vodorodtın’ 
massası 0,09 g , 1 l kislordtın’ massası 1,43 g, 1 l azottın’ massası 1,25 g . 
Usı gazlardın’ molyar massasın 1 litrinin’ massasına bo’liw arqalı h’a’r bir 
gazdin’ 1 mo’linin’ ko’lemin tabıwg’a boladı. Mısalı     

 
14
   
          
2 g/ mol 
V
N
2
  = -------------= 22,4 l/ mol 
0,09 g/ l 
 
 
32 g/mol 
V
O
2
  = ------------ = 22,4 l/ mol 
1,43 g/l 
 
28 g/mol 
V
N
2
  = ------------ = 22,4 l/ mol 
1,25 g/l 
 
1.9. Zatlar massasının’ saqlanıw nızamı 
 
En’ a’h’miyetli ta’biyat nızamlarının’ biri-zatlar massasının’ saqlanıw 
nızamı 1748 j orıs alımı M.V.Lomonosov ta’repinen, al 1773 j frantsuz 
alımı A.Lavuaze ta’repinen ashılg’an. Bul nızamnın’ h’a’zirgi anıqlaması 
to’mendegishe:  Reaktsiyag’a kirisken zatlardın’ massası reaktsiyadan 
alıng’an zatlardın’ (o’nimlerdin’) massasına ten’ boladı. 
Atom-molekulalıq ta’liymattın’ ko’z-qarasınan qarag’anda bul 
nızamdı  bılay tu’sindiriu mu’mkin. Reaktsiyag’a qatnasqan zatlardın’ 
quramında qanday atomlar qansha mug’darda bolsa, reaktsiya 
na’tiyjesinde alıng’an zatlardın’ quramında sonday atomlar sonsha 
mug’darda boladı. Ximiyalıq reaktsiya waqtında atomlar massaları 
o’zgermeytug’ın bolg’anlıqtan reaktsiyag’a qatnasqan zatlardın’ massaları 
turaqlı boladı. Mısalı: 
 
 
CaO       +    2HCl        =          CaCl
2
       +     HOH 
40+16=56      2+71=73              40+71=111        2+16=18 
56+73=129                                111+18=129 
 
 
Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’replerindegi h’a’r bir element 
atomlarının’ sanı ten’ bolg’anlıqtan reaktsiyag’a qatnasqan zatlardın’ 
massası (129) reaktsiya na’tiyjesinde alıng’an zatlardın’ massasına (129) 
ten’ boladı. 
 
 
 
 

 
15
1.10. Quramnın’ turaqlılıq nızamı. 
 
Zatlar massasının’ saqlanıu nızamı zattın’ sanlıq quramın izertleuge 
tiykar saldı. Eger reaktsiyag’a kirisken h’a’m reaktsiyadan alıng’an 
zatlardın’ massaları turaqlı bolsa, sol zatlardın’ sanlıq quramıda turaqlı 
bolıuı kerek degen pikir tuwdı. 
Frantsuz ximigi J.Prust ko’plegen ta’jiriybelik mag’lumatlardı 
juwmaqlay otırıp 1808 j. quramnın’ turaqlılıq nızamın ashtı. Bul nızamg’a 
muwapıq:  Alınıw usıllarına qaramastan h’a’r-bir ximiyalıq birikpenin’ 
sapalıq ja’ne sanlıq quramı turaqlı boladı. Bul nızamnın’ ma’nisin suw 
molekulasının’ h’a’r qıylı usıllar menen alıw mısalında tu’sindiriw 
mu’mkin: 
 
2H
2
 + O
2
 = 2HOH 
KOH + HCl = KCl  + HOH 
CH
4
 + 2O
2
 = CO
2
+ 2HOH 
Ci (ON)
 2
  =  CiO + NON 
 
¹anday jol menen alınsada, suw molekulası sapalıq quramı jag’ınan 
vodorod penen kislorodtan, sanlıq quramı jag’ınan 2 atom vodorodtan 
h’a’m 1 atom kislorodtan turadı. Suw molekulasının’ quramında 11,2 % 
vodorod h’a’m 88,8 % kislorod boladı. 
Atom-molekulalıq ta’liymat boyınsha h’a’r bir ximiyalıq birikpenin’ 
molekulası atomlardın’ belgili bir sanınan turadı. Bul atomlardın’ h’a’r 
birinin’ massası turaqlı boladı. Olay bolsa qa’legen molekulanın’ massalıq 
quramı  alınıw usılınan biyg’a’rez mudamı turaqlı bolıuı tiyis. Mısalı, suw 
molekulasının’ massalıq quramı 2:16 yamasa 1:8 qatnastag’ı vodorod 
penen kislorodtın’ atomlarının’ massalarına sa’ykes keledi. Son’g’ı 
izertleuler quramnın’ turaqlılıq nızamına tek molekulalıq strukturadag’ı 
birikpelerdin’ boysınatug’ının ko’rsetti. Orıs alımı N.S.Kurnakovtın’ 
usınısı menen quramı turaqlı bolatug’ın birikpelerdi daltonidler dep atau 
qabıllang’an. Atomlıq strukturag’a iye birikpeler (oksidler, sulfidler, 
nitridler, fosfidler, karbidler, boridler h’.t.b.) alınıw usılına qaray 
o’zgermeli quramg’a iye boladı. Bunday o’zgermeli quramlı birikpelerdi 
bertollidler dep ataydı. O’zgermeli quramlı birikpelerge joqarı molekulalı 
birikpelerde jatadı. 
 
1.11. Ekvivalentler nızamı. 
 
Zatlar o’z-ara ta’sir etiskende reaktsiyag’a olardın’ belgili mug’darları 
qatnasadı. Mısalı, vodorod atomlarının’ 1 moli menen 1 mol (23 g) natriy, 
0,5 mol (20 g) kaltsiy ta’sir etisedi. Mine usı massalıq mug’darlar o’z-ara 
ekvivalentli yamasa ten’ ku’shli boladı. 

 
16
Elementtin’ ximiyalıq ekvivalenti dep vodorod atomlarının’ 1 moli 
menen birigetug’ın yamasa sonday mug’darın birikpeden ıg’ıstırıp 
shıg’aratug’ın mug’darına aytıladı. 
Zattın’ 1 ekvivalentinin’ g/mol menen ko’rsetilgen massası 
ekvivalentlik massa delinedi.  Natriydin’ ekvivalentlik massası 23 g/mol, 
kaltsiydin’ ekvivalentlik massası 20 g/mol. Elementlerdin’ teoriya 
ju’zindegi ekvivalentlik massaların esaplap tabıw ushın atomlardın’ 
molyar massaların elementtin’ valentligine bo’ledi yag’ınıy mına 
formuladan paydalanadı: 
E = A : V 
 
 Mısalı, kaltsiy menen kaliydin’ ekvivalentlik massaları bılay esaplanadı. 
 
                         39 g/mol 
E
(K)
 = -------------  =  39 g/mol:   E
(K)
 = 39 g/mol : 1 = 39 g/mol 
                                1 
 
                        40 g/mol 
E
(Sa)
 = ------------  =  20 g/mol:    E
(Sa)
 = 40 g/mol : 2= 20 g/mol 
                                2 
 
Birikpede elementtin’ valentligi o’zgermeli bolsa, onın’ ximiyalıq 
ekvivalentide o’zgermeli boladı. Mısalı: 
 
E
(Si 
+1
)
  = 63,54 g/mol : 1 = 63,54 g/mol 
 
E
(Si 
+2
)
  = 63,54 g/mol : 2 = 31,77 g/mol 
 
Birikpenin’ ekvivalenti  degenimiz vodorodtın’ 1 ekvivalenti menen 
yamasa basqa zattın’ 1 ekvivalenti menen ta’sir etisetug’ın mug’darı. 
Mısalı kaltsiydin’ 1 ekvivalenti (20 g) menen ku’kirt kislotasının’ 49 g 
reaktsiyag’a kirisedi. Bul massalıq mug’darlar o’z-ara ekvivalentli. 
Ekvivalentler tu’sinigine tiykarlanıp ekvivalentler nızamına mınaday 
ta’rip beriledi: Zatlardın’ o’z-ara ta’sir etisetug’ın mug’darları olardın’ 
ximiyalıq ekvivalentlerine tuwrı proportsiyalı boladı. Demek, zatlar 
qaldıqsız ta’sir etisiui ushın olardın’ ekvivalentli mug’darların alıw kerek. 
Mısalı, vodorod atomlarının’ 1g/moli natriydin’ 23 g/moli menen ta’sir 
etisedi. Ekvivalentler nızamın 1795 j. nemis ximigi İ.V.Rixter ashtı, al 
1803 j. ingliz alımı J.Dalton tolıq tastıyıqladı. 
Ekvivalentler nızamı atom-molekulalıq ta’liymatqa sa’ykes keledi. 
Qa’legen elementtin’ bir atomı basqa bir elementtin’ ma’lim bir atomlar 
sanı menen birigetug’ın bolg’anlıqtan, olardın’ reaktsiyag’a qatnasatug’ın 
massalıq mug’darları da turaqlı yaki ekvivalentli boladı. 
 

 
17
Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
1. Zat degenimiz ne
? Zatlar qanday toparlarg’a bo’linedi? 
2. A’piwayı h’a’m quramalı zatlardın’ birbirinen qanday parqı bar
?  
3. Taza zat h’a’m aralaspa degenimiz ne
? 
4. Aralaspalardı tazalawdın’ qanday usılları bar
? 
5. Fizikalıq h’a’m ximiyalıq qubılıs degenimiz ne
?  
6. Ximiyalıq reaktsiya yamasa ximiyalıq protses degen ne
? 
7. Ximiyalıq element degen ne 
?Ximiyalıq tan’ba (simvol) degen ne?                      
 8. Ximiyalıq elementlerdin’ tan’bası nelerdi an’latadı
? 
9. Ximiyalıq formula degen ne h’a’m ol nelerdi an’latadı
? 
10. Ximiyalıq reaktsiya degen ne
? 
11. Ximiyalıq ten’leme degenimiz ne
? 
12. Salıstırmalı atomlıq massa h’a’m salıstırmalı molekulalıq  
      massa degenimiz ne
? 
13. Massanın’ atomlıq birligi (m.a.b.) degenimiz ne
?  
14. Mol degenimiz ne
?  
15. Zattın’ massasının’ saqlanıw nızamına anıqlama berin’. 
16. Quramnın’ turaqlılıq nızamına anıqlama berin’. 
17. Ekvivalentler nızamına anıqlama berin’. 
18. A’piwayı h’a’m quramalı zatlardın’ ekvivalentlik massaları qalay  
      anıqlanadı
? 
19. Eselik qatnaslar nızamına anıqlama berin’. 
20. Ko’lemlik qatnaslar nızamına anıqlama berin’. 
21. Avogadro nızamına anıqlama berin’. 
22. Gazdın’ molyar ko’lemi degen ne
? 
23. Gazdın’ calıstırmalı tıg’ızlıg’ı degen ne
? 
 
 
2.Bap. Biyorganikalıq birikpelerdin’ klassları. 
 
Ta’biyatta gezlesetug’ın zatlar taza zatlar ja’ne aralaspalar tu’rinde 
boladı h’a’m paydalanıladı. Taza zatlar a’piwayı h’a’m quramalı bolıp 
bo’linedi. A’piwayı zatlar metallar ja’ne metall emeslar bolıp jiklenedi. 
Biymetallarg’a ximiyalıq elementlerdin’ da’wirli kestesinde jaylasqan 21 
element jatadı.Bular mınalar: O,S,Se,Te,N,P,As,C,Si,B,H,galogenler 
h’a’m inert gazlar. Qalg’an barlıq elementler metallar bolıp esaplanadı. 
Ha’zirde belgili 105 element yarım milliong’a juwıq 
biyorganikalıq birikpeler payda etedi. Ha’r bir birikpenin’ o’zine ta’n 
ayrıqsha qa’siyetleri bolsa da, ko’plegen ximiyalıq birikpelerdin’ ortaq, 
bir-birine uqsas ulıwma qa’siyetleri boladı. Usı ortaq, ulıwmalıq 
qa’siyetlerin tiykarg’a alıp, biyorganikalıq birikpelerdi yamasa quramalı 
zatlardı oksidler, kislotalar, tiykarlar, duzlar klasslarına ajıratadı.  
 

 
18
2.1.Oksidler. 
 
Oksidler dep eki elementtin’ atomlarınan turatug’ın, olardın’ biri 
kislorod bolg’an quramalı zatlarg’a aytıladı. Xalıq aralıq 
nomenklaturag’a muwapıq elementlerdin’ kislorod penen birikpelerin 
oksidler dep ataydı. Oksid du’zetug’ın element h’a’r tu’rli valentlilik 
ko’rsetetug’ın bolsa, onda oksidtegi elementtin’ atınan son’ jaqsha 
(skobka) ishinde rim sanı menen valentlilik ko’rsetiledi. Mısalı: 
xlor(I)oksid Cl
2
O, xlor (III)oksid Cl
2
O
3
. 
Barlıq oksidler duz payda etiwshi h’a’m duz payda etpewshi bolıp 
eki toparg’a bo’linedi. Duz payda etpewshi oksidler onsha ko’p emes. 
Olarg’a N
2
O, NO, SiO, SO kiredi. Bular ximiyalıq birikpeler menen 
tikkeley h’a’reketlesip duz payda etpeydi. 
Duz payda etiwshi oksidler tiykarlı, kislotalı h’a’m amfoterli bolıp 
jiklenedi. 
Tiykarlı oksidler. Suw menen ta’sirleskende alıng’an gidratı 
tiykar bolg’an yamasa kislotalar menen h’a’reketlesip duzlardı beretwg’ın 
oksidlerdi tiykarlı oksidler dep ataydı. Mısalı: K
2
O, BaO, MgO, FeO, 
CaO, MnO h’.t.b. Tiykarlı oksidlerdi tek metallar payda etedi.  
Tiykarlı oksidler suw menen tikkeley ta’sirleskende tiykarlardı 
payda etedi: 
Na
2
O+H
2
O=2NaOH 
BaO+H
2
O=Ba(OH)
2
 
Tiykarlı oksidler kislotalar menen ta’sir etiskende duzlar payda 
boladı: 
CuO+2HNO
3
=Cu(NO
3
)
2
+H
2
O 
Ag
2
O+2HCl=2AgCl+H
2
O 
 
Kislotalı oksidler.  Suw menen ta’sir etisiwinen payda bolg’an 
gidratları kislota bolatug’ın oksidler kislotalı oksidler dep ataladı. 
SO
3
+H
2
O=H
2
SO
4 
Mn
2
O
7
+H
2
O=2HMnO
4
 
 
Kislotalı oksidler tiykarlar h’a’m tiykarlı oksidler menen o’z-ara 
ta’sirlesip duzlardı beredi. 
CO
2
+2KOH=K
2
CO
3
+H
2
O 
SO
3
+CaO=CaSO
4 
 
Kislotalı oksidlerge biymetallardın’ oksidleri h’a’m joqarı on’ 
oksidleniw da’rejesindegi metallardın’ oksidleri jatadı. Mısalı: MoO
3
, 
Mn
2
O
7
, CrO
3
, As
2
O
3 
h’.t.b. 
Amfoterli oksidler. Reaktsiyanın’ ju’riw sha’riyatına qaray 
tiykarlı yamasa kislotalı oksidlerdin’ qa’siyetlerin ko’rsetetwg’ın yaki 
tiykarlar menen de, kislotalar menen de ta’sir etisetwg’ın oksidlerdi 

 
19
amfoterli oksidler dep ataydı. Olarg’a ZnO, SnO, Al
2
O
3
, Cr
2
O
3
, MnO
2
 
h’.t.b. jatadı. Bulardın’ qa’siyetlerin alyuminiy oksidinin’ mısalında 
ko’riw mu’mkin.: 
 
Al
2
O
3
+6HCl=2AlCl
3
+3H
2
O 
Al
2
O
3
+2NaOH=2NaAlO
2
+H
2
O 
 
Oksidlerdi alıw usılları. 
1. Ko’plegen a’piwayı zatlar kislorod penen birigip oksidlerdi 
payda etedi: 
S+O
2
=SO
2 
4Fe+3O
2
=2Fe
2
O
3 
  
2.Tiykarlar menen kislotalar qızdırıwdan tarqalg’anda oksidlerdi 
beredi: 
2Fe(OH)
3 
=Fe
2
O
3
+3H
2
O 
2H
3
BO
3
=B
2
O
3
+3H
2
O 
 
3. Orta, qıshqıl h’a’m tiykarlı duzlardı  qızdırg’anda tarqalıwınan 
oksidler alınadı: 
CaCO
3
=CaO+CO
2
 
2NaHCO
3
=Na
2
CO
3
+CO
2
+H
2
O 
(CuOH)
 2
CO
3
=2CuO+CO
2
+H
2
O 
 
4. Oksidlegish kislotalardın’ metallar h’a’m biymetallar menen 
ta’sirlesiwinen oksidler alınadı: 
 
Cu+4HNO
3
=Cu(NO
3
)
 2
+2NO
2
+2H
2
O 
C+2H
2
SO
4
=CO
2
+2SO
2
+2H
2
O 
 
5. Organikalıq zatlardın’ janıwında oksidler payda boladı: 
 
CH
4
+2O
2
=CO
2
+2H
2
O 
C
12
H
22
O
11
+12O
2
=12CO
2
+11H
2
O 
 
   
2.2.Kislotalar. 
 
Kislotalar degenimiz molekula quramında metal atomlarına orın 
basıwg’a uqıplı vodorod atomları bolg’an quramalı zatlar. Barlıq 
kislotlarg’a  mına qa’siyetler ta’n: qıshqıl da’m, ko’k lakmustı  qızartıw, 
aktiv metallar h’a’m  tiykarlar menen ta’sir etisiw. Bul ulıwmalıq 
qa’siyetler kislotlardın’ eritpesinde vodorod ionının’ (H ) du’ziliw 
saldarınan boladı. 

 
20
Kislotalar kislorodsız h’a’m kislorodlı bolıp bo’linedi. Quramında 
kislorod atomı bolmag’an kislorodsız kislotalarg’a  biymetallardın’ 
gidridleri jatadı. Bulardın’ ko’pshiligi qa’dimgi sha’riyatta gazlar bolıp, 
kislota sıpatında olardın’ suwlı eritpeleri tu’siniledi. 
Olarg’a H”, NCI, HVch, HI, H2S, H2Se  t.b. jatadı. HCI-
xlorvodorod yamasa vodorod xloridi, onın’ suwlı eritpesi xlorvodorod 
yaki duz kislotası delinedi. HCN- tsianvodorod yamasa vodorod tsianidi, 
onın’ suwlı eritpesi tsianvodorod yaki sinil kislotası. 
Quramında kislorod atomları bar kislotalardı kislorodlı kislotalar 
deydi. Olarg’a  NNO
z
, HCIO
4
, HMnO
4
, H2CO
z
, H
z
RO
4
  t.b. jatadı. 
Quramında metal menen orınbasıw reaktsiyasına kirisetug’ın vodorod 
atomlarının’ sanına qaray bir tiykarlı   (NNO
z
, HCIO
4
, HCI ), eki tiykarlı 
(H
2
SO
4
 , H
2
CO
z
, H
2
S ), u’sh tiykarlı    (H
z
RO
4
 , N
z
AsO
4
) , to’rt tiykarlı 
(H
4
SiO
4
, H
4
P2O
7
) degen kislotalar boladı.  
Ko’pshilik kislotalardın’ qa’dimnen kiyatırg’an tariyxıy (trivial) 
atamaları bar. Mısalı: NCI- duz kislotası, HNO
3
- azot kislotası, H
2
SO
4
- 
ku’kirt kislotası, H
3
PO
4
- fosfor kislotası, H
2
CO
3
- ko’mir kislotası, HCN- 
sinil kislotası h’.t.b. Xalıq aralıq atama boyınsha kislotalardı sol 
kislotanın’ quramındag’ı kislotalıq qaldıqtın’ ataması menen ataw 
qollanıladı. Mısalı: HBr- bromid kislota, H
2
SO
3
- sulfit kislota, H
2
S- sulfid 
kislota h’.t.b. 
Kislota quramındag’ı sıpatlıq atomnın’ oksidleniw da’rejesi kislota 
qaldıg’ı atamasına qosılatwg’ın jalg’aw (suffiks) menen yamasa pristavka 
menen ajıraladı. Mısalı: gipo- pristavkası h’a’m id- jalg’awı en’ to’men 
oksidleniw da’rejeli oraylıq atomg’a iye kislotalardın’ atamasına, al per- 
pristavkası h’a’m at- jalg’awı oraylıq atomda joqarı oksidleniw da’reje 
bolg’anda qollanıladı. Mısalı:HCIO-gipoxlorit, HCIO
4
- perxlorat kislota.  
Orto-, meta-, piro- degen pristavkalar oksidleniw da’rejeleri 
birdey, biraq gidroksi topardın’ sanı (suwdın’ mo’lsheri) h’a’r qıylı 
bolg’an bir elementtin’ kislotaların ajıratıw ushın atamag’a qosıladı. 
Mısalı:  
 
1) HPO
3
 yaki (R
2
O
5
+H
2
O) meta fosfat kislota 
2) H
4
P
2
O
7
 yaki  (R
2
O
5
+2H
2
O) pirofosfat kislota 
3) H
3
PO
4
 yaki (R
2
O
5
+3H
2
O) ortofosforat kislota