MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

1. Bas kvant sanı. Atomdag’ı elektronlardın’ ulıwma energiya 
zapasın h’a’m elektronlardın’ jaylasqan qa’ddilerinin’ yadrodan 
qashıqlıg’ın bas kvant sanı  n sıpatlaydı. Bas kvant sanlarının’ ma’nisleri  
pu’tin sanlar menen, al olarg’a sa’ykes keletug’ın energiyalıq qa’ddiler  
latınsha h’a’ripler menen belgilenedi: 
Bas kvant sanlar  n             1      2      3       4     5       6     7    
Energiyalıq qa’ddiler          K     L     M      N     O      P     Q 
Elektronlardın’ jaylasqan qa’ddilerin elektronlıq qabatlar deydi. 
Mısalı, n=1 bolg’anda elektronlardın’ energiyası az bolg’an birinshi 
energiyalıq qa’ddi K-qabat sa’ykes keledi, n=2 bolg’anda energiyalıq qorı   
ko’birek qa’ddi  L-qabat sa’ykes keledi. Bas kvant sannın’ ma’nisi 
elektronlıq orbitallardın’ mug’darlarında anıqlaydı. 
2. Orbital kvant sanı. Energiyalıq qa’ddidegi energiyalıq 
qa’ddishelerdin’ sanın orbital kvant sanı I belgileydi. Elektronlar 
 
jaylasqan qa’ddishelerdi elektronlıq qabatshalar depte ataydı. Ha’r bir 
energiyalıq qa’ddige sa’ykes keletug’ın qa’ddishelerdin’ bolatug’ının 
atom spektrlerinin’ bir neshe jolaqshalarg’a ajıralıwı ko’rsetip beredi. 
Orbital kvant  sanı I dep energiyalıq qa’ddidegi  orbitallardın’ 
mu’mkin bolatug’ın formasın ja’ne sol formadag’ı sa’ykes keletug’ın 
qa’ddishelerdin’ sanı menen tu’rlerin ko’rsetedi. Orbital kvant sanı bas 

 
31
kvant sanına g’a’rezli bolıp, bas kvant sanınan biri kishi bolg’an 
ma’nislerge iye boladı: 
Bas kvant sanı             n       1     2      3     4     5     6   
Orbital kvant sanı     I       0     1      2     3     4     5 
Orbital kvant sanlarına sa’ykes keletug’ın qa’ddishelerdi latınsha 
h’a’ripler menen tan’balaydı. 
 
Orbital kvan sanı    I =    0    1     2     3  
 Ha’ripli tan’bası              s    p     d     f 
Bas kvant sanı  n h’a’m og’an sa’ykes keletug’ın energiyalıq 
qa’ddiler , orbital kvant sanı I h’a’m og’an keletug’ın energiyalıq 
qa’ddisheler to’mendegi kestede keltirilgen (1-keste). 
1- keste. Bas kvant sanı  n h’a’m og’an sa’ykes keletug’ın energiyalıq 
qa’ddiler , orbital kvant sanı I h’a’m og’an keletug’ın energiyalıq 
qa’ddisheler 
Bas kvant   Energiyalıq  Orbital 
Energiyalıq qa’ddisheler              
Sanı  n 
qa’ddiler 
kvant sanı I 
tan’bası  
sanı  
Q 
K 0 
S 1 
W 
L 
0  1 
s  p 
2 
E 
M 
0  1  2 
s  p  d 
3 
R 
N 
0  1  2  3 
s  p  d  f 
4 
Orbital kvant sanının’ ma’nisi artqan sayın energiyalıq qa’ddishelerdin’ 
pishinleri quramalasıp baradı. Mısalı,  n=1  h’a’m  I=0 bolg’anda bir 
energiyalıq qa’ddishe boladı h’a’m onın’  pishinin shar ta’rizli boladı. 
Ekinshi  energiyalıq qa’ddide eki (s h’a’m p) qa’ddishe boladı h’a’m 
olardın’ pishini shar ta’rizli ja’ne gantel  (segizlik)  ta’rizli boladı. Gantel 
ta’rizli r-orbitallardın’  sanı u’shew bolıp, olar bir-birine perpendikulyar 
jaylasqan u’sh tegislikte  (x,u,z) ornalasadı. U’shinshi qa’ddide u’sh 
qa’ddishe  (s,p,d) bolıp, olardan  d-orbitallardın’ pishinleri gu’lda’steler 
sıyaqlı boladı. Orbitallardın’ pishinleri menen  ken’isliktegi bag’ıtları  2-
su’wrette  keltirilgen. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
32
 
 
 
 
 
2-cu’wret.  s, p, d - orbitallardın’ formaları. 
Bas kvant sanı menen orbital kvant sanının’ qosındısı  (n+I) qa’ddishenin’ 
energiyasın anıqlaydı. Bul qosındı qansha ko’p bolsa energiyalıq 
qa’ddishenin’ energiyasıda  sonsha ko’p boladı. 
3. Magnit kvant sanı.  Birgelki pishindegi orbitallardın’ ken’islikte 
jaylasıw bag’ıtın magnit kvant sanı m
l 
   anıqlaydı. Magnit kvant sanının’ 
ma’nisleri -I, O, + I shegarasında bolıp orbital kvant sanı nan g’a’rezli 
boladı. Magnit kvant sanı qa’ddishelerdegi orbitallardın’ sanların 
anıqlaydı. (2-keste) 
2-keste. Magnit kvant sanlarının’ ma’nisleri. 
Orbital kvant sanı   Qa’ddisheler  Magnit kvant sanı
m
e
 
Qa’ddishelerdegi  
orbitallardın’ sanı  
0 
S 0 
  1      
Q 
P 
-1    0   +1 
  3    
 
2 
D 
-2 -1 0 +1  +2 
  5    
 
E 
F 
-3 -2 -1 0 +1 +2 +3   7    
 
 
4. Spin kvant sanı.  Elektronnın’ o’z ko’sheri do’geregindegi  aylanıs 
bag’ıtın spin kvant sanı    m
s   
ko’rsetedi. Elektronnın’ o’z ko’sheri 
do’geregindegi h’a’reketi saat strelkasının’ bag’ıtı boyınsha yamasa og’an 
keri bolıwı mu’mkin. Usıg’an bola spin kvant sanının’ ma’nisi - 1/2 h’a’m 
+ 1/2 boladı. Grafikalıq tu’rde elektronnın’ spinin joqarı (
↑) yaki  to’men 
(
↓)    bag’ıtlang’an strelkalar menen ko’rsetedi. 
 
3.4. Elektronlıq qabatlarda elektronlardın’ jaylasıw ta’rtibi. 
 
Ko’p elektronlı atomlarda elektronlar energiyalıq qa’ddiler h’a’m 
qa’ddisheler boyınsha qatan’ ta’rtipte jaylasqan boladı. Atomda 
elektronlardın’ energiyalıq qa’ddisheler boyınsha taqsımlanıwı 4 kvant 
sanlarının’ ma’nislerine muwapıq a’melge asadı. 
Atomlardın’ spektrlerin izertley otırıp shveytsariya alımı V. Pauli  
1925 j. mınaday qag’ıydanı usıng’an. (Pauli printsipi): 
Atomda to’rt kvant sanlarının’ ma’nisleri birdey bolg’an eki 
elektron bolmaydı. 
Bul printsipten bir orbitalda eki elektronnan artıq bolmaydı degen 
saldar kelip shıg’adı. 
 Bas, orbital, magnit kvant sanlarının’ ma’nislerin h’a’m Pauli 
printsipin  paydalana otırıp atomlardın’ energiyalıq qa’ddileri menen 

 
33
qa’ddishelerinde jaylasıw mu’mkin bolg’an elektronlardın’ maksimal 
sanların  esaplawg’a boladı. (3-keste) 
3-keste.  Energiyalıq qa’ddiler menen qa’ddishelerdegi                         
             elektronlardın’ maksimal sanı. 
Energiyalıq 
qa’ddi. 
Energiyalıq 
qa’ddishe 
Orbitallardın’ sanı 
Elektronlardın’ 
maksimal sanı 
 
 qa’ddide 
( n
2
) 
qa’ddished
e (2I+1) 
qa’ddide 
( 2n
2
) 
qa’ddished
e 2(2I+1) 
K 
S 1 
1 
2 
2 
L 
s 
p 
4 
3 
1 
3 
8 2 
6 
M 
s 
p 
d 
 
9 
1 
3 
5 
 
18 
2 
6 
10 
N 
 
 
 
s 
p 
d 
f 
 
16 
1 
3 
5 
7 
 
32 
2 
6 
10 
14        
 
Elektronlardın’ maksimal sanları qa’ddide bas kvan sanının’ 
eselengen ma’nisine, al qa’ddishede 2(2+1) ma’niske iye boladı: 
X
n
 = 2n
2
     h’a’m      X
l
 = 2(2l + 1)  
Atomdag’ı elektronlardın’ energiyalıq qa’ddileri menen 
qa’ddishelerde jaylasıwı Klechkovskiydin’ qag’ıydalarına boysınadı. 
Atomnın’ elektronları onın’ qa’ddileri menen qa’ddishelerinde bas 
ja’ne orbital kvant sanlarının’ qosındısının’ (n+I) o’siw reti menen 
jaylasadı. Eger eki qa’ddishe ushın (n+I) din’ ma’nisleri birdey bolsa, 
elektron aldı menen I-din’ ma’nisi u’lken qa’ddishede jaylasadı. 
Klechkovskiydin’ qag’ıydaların mına izbe-izlikten ko’riwge boladı:                           
 
1s< 2s< 2p< 3s< 3p<4s< 3d< 4p< 5s< 4d< 5p< 6s< 4p< 
5d<6p<7s<5f<6d 
 
Joqarıda aytılg’an to’rt kvant sanlarının’ ma’nisleri, Pauli printsipi 
h’a’m Klechkovskiydin’ qag’ıydaları  ximiyalıq elementler atomlarının’ 
elektronlıq ja’ne elektronlı-grafikalıq formulaların jazıwg’a mu’mkinshilik 
beredi.Element atomının’ elektronlıq formulasın jazıw ushın elektronlar 
jaylasqan qa’ddilerde bas kvant sanına sa’ykes pu’tin sanlar menen, 
qa’ddishelerdi h’a’ripler (s,p,d,f), al h’a’r qa’ddishedegi elektronlardın’ 
sanın da’reje ko’rsetkishi tu’rinde jazadı. Mısalı, birinshi da’wirdegi 
vodorod penen geliydin’ elektronlıq formulaları 
bılay jazıladı. 
                                                       1
N   1 s
1  
             
2
He   1 s
2 
 

 
34
 
Elementtin’ elektronlı-grafikalıq formulasın jazıw ushın  atomlıq orbitalda 
to’rtmu’yeshli  ketekshe (yacheyka)   tu’rinde, al elektronlardın’ spinlerin 
joqarı yaki to’men bag’ıtlang’an strelkalar arqalı  ko’rsetedi. Bir 
ketekshedegi elektronlardın’ spinleri Pauli printsipine sa’ykes qarama-
qarsı bolıwı tiyis. Ha’r bir qa’ddishedegi elektronlardın’ jaylasıwı  Xund 
qag’ıydasına  bag’ınadı:  
Qa’ddisheler sheginde elektronlar orbitallarda jeke-jeke jaylasıwg’a 
tırısadı h’a’m olardın’ spinleri birgelki  bag’ıtlang’an boladı. 
Xund qag’ıydasın tu’siniw ushın ekinshi da’wirdin’ elementlerinin’ 
elektronlı-grafikalıq formulasın jazıw jetkilikli.        
 
zLi  1s
2
 2s
1
 
 
↑↓
 
↑
       
 4
Ve  1s
2
 2 s
2
 
↑↓
 
↑↓
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5
B  1s
2
   2 s
2
 2r
1
 
↑↓
 
↑↓
 
↑
   
  6
C 
1s
2
 2 s
2
 2r
2
 
↑↓
 
↑↓
 
↑
 
↑
   
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7
N  1s
2
   2 s
2
 2r
3
 
↑↓
 
↑↓
 
↑
 
↑
 
↑
 
8
O 
1s
2
 2 s
2
 2r
4
 
↑↓
 
↑↓
 
↑↓
 
↑
 
↑
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9
G’  1s
2
   2 s
2
 2r
5
 
↑↓
 
↑↓
 
↑↓ ↑↓ ↑
 
10
Ne  1s
2
 2 s
2
 2r
6
 
↑↓
 
↑↓
 
↑↓
 
↑↓ ↑↓
 
3.5. Energiyalıq qa’ddishelerdin’ tolıwı h’a’m     
   elementlerdin’ valentligi.   
 
Elementlerdin’ atomlarında qa’dimgi sha’riyatta h’a’r bir 
energiyalıq qa’ddidegi elektronlar energiyası  az bolg’an qa’ddishelerde 
jaylasadı. Xund qag’ıydasına bola elektronlar qa’ddishelerdin’ 
orbitallarında jeke-jeke jaylasadı, son’ınan elementledin’ ta’rtip sanı 
o’siwine baylanıslı jan’a elektronlardın’ esabınan orbitallardın’ 
ketekshelerindegi  dara elekronlar juplasadı.Tısqarıdan energiya beriw 
arqalı atomlardı qozg’an h’alg’a o’tkiziwge boladı. Atomlar qozg’an 
h’alında bir qa’ddidegi qa’ddishe ketekshelerindegi jup elektronlar ajırasıp 
dara elektronlar tu’rinde basqa ketekshelerge ko’ship o’tedi. Bunda 
spinleri bir ta’repke bag’ıtlang’an taq elektronlardın’ sanı ko’beyedi. Bunı 
bor, uglerod h’a’m berilliy elementleri atomlarının’ elektronlı-grafikalıq 
formulalarında ko’riwge boladı. 
 2s 
2p 
 
 2s 
2p 
4 Be 
↑↓   
 
 
   -------> 
4 Be* 
↑  ↑   
 
5 B 
↑↓  ↑   
 
   -------> 
5 B* 
↑  ↑  ↑   
6 C 
↑↓  ↑  ↑   
   -------> 
6 C* 
↑  ↑  ↑  ↑ 

 
35
Elementler atomlarının’ taq elektronlarının’ sanı olardın’ mu’mkin 
bolatug’ın valentliklerin ko’rsetedi. Beriliy tiykarg’ı  h’alında nol valentli 
bolsa, qozg’an h’alında eki valentli boladı. Bor h’a’m uglerod tiykarg’ı 
h’alında sa’ykes bir h’a’m eki valentli bolsa, qozg’an h’allarında olar u’sh 
ja’ne to’rt valentlik ko’rsetedi. Sırtqı qa’ddide bos keteksheler 
bolmag’anlıqtan  azot, kislorod, ftor h’a’m neon elementleri qozg’an 
h’alg’a o’te almaydı.Da’wirlik kestenin’ 3-shi da’wirindegi elementlerdin’ 
atomlarında elektronlar u’sh qa’ddige jaylasadı. Olardın’ elektronlı-
grafikalıq formulaların to’mendegishe jazıwg’a boladı: 
 
 
1s 2s 2p 
3s 3p 
3d 
11
Na 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑   
 
 
 
 
 
 
 
12
Mg 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓  
 
 
 
 
 
 
 
13
Al 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ ↑   
 
 
 
 
 
 
14
Si 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ ↑  ↑   
 
 
 
 
 
15
P 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ ↑  ↑  ↑   
 
 
 
 
16
S 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑  ↑   
 
 
 
 
17
Cl 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑   
 
 
 
 
18
Ar 
↑↓  ↑↓ ↑↓  ↑↓  ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓  
 
 
 
 
Natriy, magniy , alyuminiy, kremniy atomlarının’  normal ja’ne 
qozg’an h’alındag’ı taq elektronlarının’ sanı h’a’m sog’an sa’ykes 
valentlikleri o’zlerinin’ 2-shi da’wirdegi analogları litiy, berilliy, bor 
h’a’m uglerodqa uqsas boladı. Son’g’ı 4 element fosfor, ku’kirt, xlor 
h’a’m argonnın’ normal h’aldag’ı taq elektronlarının’ sanı o’zlerinin’  2-
shi da’wirdegi analogarı sıyaqlı  3,2,1,0 boladı. Biraq azot, kislorod, ftor 
h’a’m neon atomlarının’ sırtqı qa’ddisinde bos orbitallar joq bolg’anlıqtan 
olardı qozdırıw arqalı taq elektronlardın’ sanın o’siriw mu’mkin emes. 
Olardın’ analogları bolg’an fosfor, ku’kirt, xlor h’a’m argonnın’ sırtqı 
qa’ddilerindegi d-qa’ddishelerde keteksheler bos turg’anlıg’ı ushın 
qozdırıw arqalı fosfor, ku’kirt, xlor ja’ne argonnın’ taq elektronlarının’ 
sanın (sog’an sa’ykes valentliklerin) o’siriwge boladı. Bunda fosforda 5 
ke, ku’kirtte 4 h’a’m 6 g’a, xlorda 3,5 h’a’m 7 ge, argonda  2,4,6 h’a’m 8 
ge deyin o’siriw mu’mkin. 
Solay etip, elementler atomlarının’ taq elektronlarının’ sanı h’a’m 
sog’an sa’ykes valentlikleri olardın’ da’wirlik sistemadag’ı jaylasqan 
ornına baylanıslı boladı. 
 
3.6. Atomlıq yadronın’ du’zilisi. 
  
Yadro du’zilisinin’ protonlı-neytronlı teoriyası boyınsha atom 
yadrosı protonlar (r) menen neytronlardan (n) turadı. Yadro elektroneytral 

 
36
bo’lekshe bolg’anlıqtan yadronın’ do’gereginde h’a’reket  etiwshi 
elektonlardın’ sanı protonlardın’ sanına  ten’ boladı. 
Proton, neytron h’a’m elektronnın’ sıpatlamaları 4-kestede 
keltirilgen. 
4-keste. Elementar bo’lekshelerdin’ sıpatlamaları. 
 
Bo’lekshe 
 
Tan’bası
 
Massası 
(m.a.b.)
 
Zaryadı
 
Proton 
R 1  1+ 
Neytron 
N 1  0 
Elektron 
E 
 1/1840 
1- 
                               
Atom yadrosının’ qa’siyetleri onın’ quramındag’ı protonlar menen 
neytornlardın’ sanına baylanıslı. Yadrodag’ı protonlardın’ sanı da’wirlik 
sistemadag’ı sol elementtin’ ta’rtip nomerine ten’ boladı: Nr = Q
e
 
Yadronnın’ massalıq sanı (A) onın’ quramına kiretug’ın protonlar 
menen neytronlardın’  qosındısına ten’: 
 
A=Np  +  Nn 
 
Bul ten’lemeden element atomı yadrosındag’ı neytronlardın’ sanın 
sol elementtin’ atomlıq massasınan  onın’ ta’rtip nomerin yamasa  
protonlarının’ sanın alıw arqalı tabıwg’a bolatug’ını ko’rinedi:   
 
      Nn = A - Np.  
Mısalı alyuminiy elementtin’ yadrosındag’ı protonlar menen 
neytronlar sanın tabıw ushın onın’ massalıq sanınan (27) ta’rtip nomerin 
(13) alıw kerek. 
Nn = A - Np = 27-13=14 
Demek alyuminiy atomının’ yadrosında 13 proton h’a’m 14 neytron 
boladı. 
Atom yadroların belgilew ushın elementtin’  ximiyalıq tan’basının’ 
shep  ta’repinin’ to’menine ta’rtip nomeri, al shep ta’repinin’ joqarısına 
massalıq sanı jazıladı: Mısalı: 
                                                       27                       39                51                137 
13 
 Al ,       
 
19
 K ,    
23
  V,      
56
 Ba 
 
3.7. İzotoplar h’a’m izoborlar  
 
Ha’r tu’rli elementlerdin’ atom yadroların izertlew na’tiyjesi yadro 
zaryadları birdey, biraq atomlıq  massaları h’a’r tu’rli atomlar bolatug’ının 
ko’rsetti. Bunday atomlar bir elementke jatadı. Yadro zaryadları birdey, al 
massalıq sanları h’a’r tu’rli bolatug’ın atomlardın’ tu’rleri izotoplar  dep 

 
37
ataladı.  İzotoplarda protonlardın’ sanı birgelki boladı, yag’nıy olar bir 
ta’rtip nomerge iye boladı.  İzotoplar bir-birinen tek yadrosındag’ı 
neytronlardın’ sanı menen parıqlanadı. Ko’pshilik elementler izotoplardın’ 
aralaspasınan turadı.Mısalı:   
            
39            40              40                                   40               42                   43 
                   19 
K,   
19 
K,    
19 
K         h’a’m    
20
  Ca,  
20
  Ca,     
20
  Ca 
 
Ha’zirgi belgili  barlıq ximiyalıq elementlerdin’  300 dey turaqlı 
h’a’m 1500 radioaktivli izotopları bar ekenligi anıqlang’an. 
İzotoplardın’ ashılıwına baylanıslı ximiyalıq element tu’sinigine 
berilgen anıqlamag’a da’llik kirgizildi. Xmiyalıq element dep yadro 
zaryadlarının’ sanı birdey  bolg’an atomlardın’ belgili bir toparına aytıladı. 
Ximiyalıq elementtin’ baslı  sıpatlaması bolıp yadrodag’ı 
protonlardın’ sanı xızmet atqaradı. Yadronın’ zaryadı o’zgerse bir element 
basqa elementke aylanıp ketedi. 
Da’wirlik sistemada jaylasqan ximiyalıq elementlerdin’ massalıq 
sanlarının’ bo’lshek sanlar bolıwı olardın’ h’a’r qıylı mug’dardag’ı 
izotoplardın’ aralaspasınan quralg’anlıg’ın ko’rsetedi. Bunnan 
elementlerdin’ salıstırmalı atomlıq massaları olardın’  izotoplarının’ 
massalıq  sanlarının’ ortasha ma’nisi ekeni ko’rinedi. Mısalı qa’dimgi litiy 
92,7% Li izotopınan h’a’m  7,3 % Li izotopınan turadı. Sonlıqtan kestede 
litiydin’ ortasha atomlıq massası  6,93. 
Ximiyalıq elementtin’ anıqlawshı belgili yadrodag’ı protonlar sanı 
ekenligin izoborlardın’  bolıwı da da’lilleydi. Yadro zaryadları h’a’rqıylı, 
al massalıq sanları  birdey atomlardın’ toparı  izoborlar dep ataladı. 
Massaları birgelki bolsada yadro zaryadları h’a’r tu’rli bolg’anlıqtan 
izoborlar h’a’r tu’rli ximiyalıq elementke jatadı. Mısalı : 
40                               40                  40    
18
  Ar ,       
 
19
K ,    
20
  Ca.       Bulardın’ massaları birdey bolg’anı  
menen yadro zaryadları h’a’rtu’rli bolg’anlıqtan  h’a’r tu’rli elementlerge 
jatadı. 
Yadrodag’ı protonlardın’ sanı menen anıqlanatug’ın ta’rtip 
nomerleri h’a’r qıylı bolg’anlıqtan izobarlar h’a’r tu’rli toparda h’a’m 
h’a’r tu’rli da’wirde jaylasadı.  
 
3.8. Yadrolıq reaktsiyalar h’a’m radioaktivlik. 
                            
Bir elementtin’ basqa  bir elementke aynalıw qubılısın yadrolıq 
reaktsiyalar dep ataydı. Yadrolıq reaktsiyalardın’ ten’lemelerin jazg’anda 
shep ta’reptegi bo’lekshelerdin’ zaryadları menen massaları on’ ta’reptegi 
bo’lekshelerdin’ zaryadları menen massalarına  ten’ boladı. Mısalı: 
 
14             4                    17                 1
 
      7
 N  + 
2 
He  =    
8 
O   +   
1
 R 

 
38
9                 4              12              1
 
    4
 Ve  + 
2
 Ne  = 
6
 S  + 
0
 n 
 
Elementlerdin’ yadroları o’zliginen ıdırap basqa bir elementlerge 
aylanatug’ın qubılıslardı ta’biyg’ıy radioaktivlik ıdıraw dep ataydı. 
Da’wirlik kestede urannan keyin jaylasqan elementlerdin’  barlıg’ı 
ta’biyg’ıy radioaktivlik ıdırawg’a beyim boladı. 
Ta’biyg’ıy radioaktivlik  ıdıraw to’rt tu’rli jol menen ju’riwi 
mu’mkin. 
1) 
α-ıdıraw.    Bunda da’slepki elementtin’ yadrosı  α- bo’leksheni 
yaki geliy atomının’  yadrosın ajıratıp shıg’arıw menen zaryadı ekige kem 
bolg’an elementke aylanadı. 
       222                    222                        4 
                 88
  Ra   =  
 
88
 Rn  +     
2
 He 
  
2) 
β-ıdıraw.  Bunda da’slepki element yadrosındag’ı bir 
neytronnın’ protong’a aylanıwı na’tiyjesinde elektron ajıralıp shıg’adı 
h’a’m yadro zaryadı birge artıq elementke aylanadı: 
                             
 
210                         210                     - 
    83
  Bi   =      
 
84
 Po  +     
β 
 
3) 
β
+
- ıdıraw. Bunda da’slepki elementtin’ yadrosındag’ı bir proton 
neytrong’a aylanıwı saldarınan pozitron ajıralıp shıg’adı h’a’m yadro 
zaryadı birge kem element elementke aylanadı: 
 
11                       11                 + 
    6
  C   =      
 
5
 B  +     
β 
 
4) Elektron tartıp alıw. Bunda da’slepki elementtin’ yadrosı jaqın 
orbitaldan bir elektron tartıp aladı h’a’m yadro zaryadı birge kem 
elementke aylanadı. 
40                    -               40 
         19 
 K   +  e    =   
 
18
 Ar 
 
Bir elementtin’ yadrosın elementar bo’lekler yamasa jen’il yadrolar 
menen atqılaw arqalı basqa elementke aylandırıw jasalma radioaktivlik 
delinedi. 
Elementlerdin’ yadroların atqılaw ushın 
α-bo’leksheler, protonlar, 
neytornlar, deytronlar h’a’m ko’p zaryadlı ionlar paydalanıladı. Mısalı: 
14              4                  17               1
 
       7
 N  + 
2
 He   =   
8
 O   +
1
 H 

 
39
 
24                 2                  22                     4
 
         12
Mg  +  
1
 H  =   
11
 Na   +   
2
 He