MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
4.5. Ximiyalıq baylanıslardın’ bag’ıtı h’a’m molekulalardın’ 
formaları.  
 
 
Kovalentli baylanıslar ken’islikte belgili bir bag’ıtqa iye boladı. 
Baylanıs bag’ıtları molekuladag’ı atomlardın’ elektronlıq bultlarının’  
tiplerine  h’a’m atomlardın’ sanına  baylanıslı. Usı ko’zqarastan  
qarag’anda molekulalardın’ tipleri to’mendegishe bolıwı mu’mkin. 
1. AA  yamasa AV tiples molekulalar. Bul tipke  birdey yamasa 
h’a’rtu’rli atomlardan quralg’an ja’ne atomlardın’ arasında bir sigma-
baylanısı bolg’an molekulalar jatadı. Sigma - baylanısı joqarıda 
ko’rsetilgenindey (2-su’wret)  eki s-elektronlar  (s-s), eki r-elektronlar (r-r) 
h’a’m bir s-ja’ne bir r-elektronlar arasında du’ziledi. Mısalı,     N-N, SI -
SI,  N-SI, N-J h’.b. Bul molekulalardın’ formaları tuwrı  sızıq ta’rizde 
boladı. 
2. A
2
,V  tiples molekulalar. Bunday molekulalar V atomnın’ eki  r-
elektronı menen eki A atomının’ s-elektronları o’zara ta’sirleskende 
du’ziledi. Taq eki r-elektrong’a iye atomlar VI topardın’ bas toparshasında 
jaylasqan elementlerge  ( O,S, Se, Te) ta’n. r-elektronnın’  orbitalları  
o’zara 90
o
 S mu’yesh jasap jaylasqanlıqtan VI toparsha elementleri s-
elementler menen birikpe payda etkende mu’yeshli molekulalardı  
du’zedi. 
 
Mısal iretinde suw molekulasın keltiriw mu’mkin (4-su’wret). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4-su’wret. Suw molekulasının’ du’ziliw sxeması. 

 
50
 
AzV tiples molekulalar. Bunday molekulalar u’sh taq r-elektronlar 
menen u’sh s-elektronlar  o’zara ta’sir etiskende payda boladı. U’sh taq r-
elektronlarg’a iye elementler V topardın’ bas toparshasında jaylasqan. 
Bular N, P, As, Sb h’a’m Bi. Bul elementlerdin’ u’sh taq elektronlarının’ 
orbitalları ken’islikte o’zara u’shmu’yeshlik piramida  ta’rizli bolıp 
jaylasqan. Sonlıqtan olardın’ s-elektronları  menen ta’sir etisiwinen 
du’zilgen molekulalardın’ formalarıda piramida ta’rizli boladı. Mısalı, 
ammiak molekulasında u’shmu’yeshli piramidanın’ to’besinde azot, al 
onın’ u’shmu’yeshli eteginde  vodorod ornalasadı (5-su’wret). 
 
 
                                             N                                         N 
                               
                                       H         H  
                                             H 
                                                                        H                               H  
                                    
               
                                                                                          H 
 
5-su’wret.  Ammiak molekulasının’ du’ziliw sxeması. 
 
 
4.6. Gibridli baylanıslar h’a’m molekulalardın’ formaları. 
 
 
Ko’p jag’dayda elementlerdin’ ko’rsetetug’ın valentlikleri taq 
elektronlarının’ sanına  sa’ykes kelmeydi. Bunı element atomlarının’ 
tiykarg’ı h’aldan  qozg’an h’alg’a  o’tiwi yamasa to’men qa’ddishedegi  
juplaspag’an elektronlardın’ qosımsha energiya  alıwı na’tiyjesinde 
joqarılaw  qa’ddishege  ko’ship o’tiwi menen tu’sindiriwge  boladı. 
Demek, elementler ximiyalıq baylanıs du’ziw ushın o’z atomının’ h’a’r 
tu’rli qa’ddishelerinde  jaylasqan elektronların jumsaydı. Ximiyalıq 
baylanıs du’ziwge II A toparsha elementleri  bir s- h’a’m bir r-
elektronların, III A toparsha  elementleri bir s- h’a’m eki r-elektronların, 
IV A toparsha  elementleri bir s- h’a’m u’sh r-elektronların jumsaydı. 
 
 
          Tiykarg’ı h’al               Qozg’an h’al                   Elementler 
1) 
↑↓   
 
 
→  ↑  ↑      Be Mg Ca S4 Ba Ra 
2) 
↑↓  ↑   
 
→  ↑  ↑  ↑   B 
Al 
Ga 
In 
Tl 
 
3) 
↑↓  ↑  ↑   
→  ↑  ↑  ↑  ↑  C Si Ge Sn Pb  

 
51
5- keste. Kovalentli baylanıslardın’ sıpatlamaları. 
Baylanıs Uzınlıq, nm Energiya, 
kj/mol 
Polyuslik, D 
Polyuslengishlik, 
sm
3
 
C – C 
C = C 
C = C
∗  
C 
≡ C 
C - H 
C - G’ 
C - Cl 
C - Br 
C - J 
C - O 
C = O 
C - N 
C = N 
C 
≡ N 
N - N 
N = N 
N 
≡ N 
N - O 
N = O 
N - H 
O - H 
S - H 
H - H 
Cl - Cl 
Br - Br 
J - J 
H – Cl 
0,154 
0,133 
0,140 
0,120 
0,109 
0,140 
0,176 
0,191 
0,212 
0,143 
0,121 
0,147 
0,127 
0,115 
0,148 
0,124 
0,109 
0,137 
0,122 
0,101 
0,096 
0,134 
0,074 
0,196 
0,228 
0,266 
0,127 
350 
620 
487 
810 
415 
485 
330 
280 
240 
340 
710 
427 
615 
880 
160 
420 
950 
200 
400 
390 
460 
340 
437  
240 
194 
150 
430 
0 
0 
0 
0 
0,4 
1,39 
1,47 
1,42 
1,25 
0,7 
2,4 
0,5 
1,4 
3,1 
0 
0 
0 
1,0 
3,0 
1,3 
1,5 
 
0 
0 
0 
0 
1,03 
1,3 
4,2 
 
6,2 
1,7 
1,4 
6,5 
9,4 
14,6 
1,5 
3,3 
1,6 
3,8 
4,8 
2,0 
4,1 
 
2,4 
4,0 
1,8 
1,7 
4,8 
 
 
Bunday jag’dayda atomnın’ ximiyalıq baylanıs  du’ziwge 
qatnasatug’ın  orbitalları gibridlenedi. Orbitallardın’ da’slepki formaları 
o’zgerip, jan’a birgelki formadag’ı gibridli orbitallar ju’zege keledi. 
Gibridlengen orbitallar ken’islikte simmetriyalı ornalasadı h’a’m bekkem 
ximiyalıq baylanıs du’zedi. Bir s- h’a’m bir r-orbitallardın’ 
gibridleniwinen  bir-birine 180
o    
mu’yesh jasay ornalasqan eki gibridli 
orbital du’ziledi. Usı orbitallardın’ qatnasıwı menen payda bolg’an 
ximiyalıq baylanıslar bir sızıq boyında 180
o    
mu’yesh jasap ornalasadı. 
Bug’an mısal  VeSI
2
 
, S
2
N
2  
h’.b. molekulalar boladı (6-su’wret). Bir s- 
h’a’m eki r-orbitallardın’  qatnasıwı menen bir-birine 120
o    
mu’yesh jasay 
ornalasqan trigonallı u’sh gibridli orbitallar  du’ziledi. Bul orbitallardın’ 
qatnasıwı menen du’zilgen ximiyalıq baylanıslarda  birbirine 120
o    

 
52
mu’yesh jasap ornalasadı. Bularg’a  VSIz, S
2
N
4  
 molekulaları mısal boladı 
(7-su’wret). Bir s- h’a’m u’sh r-elektronlardın’ ta’sir etisiwinen bir-birine 
109
o 
mu’yesh jasap ornalasatug’ın tetraedralı to’rt gibridli  orbital kelip 
shıg’adı. Bul orbitallardın’ qatnasıwınan  du’zilgen molekulalardın’ 
formaları tetraedr ta’rizli  boladı. Bunday molekularg’a SN
4
, NH
4 
+
,  S8H
4
  
h’.b. mısal boladı. (8-su’wret). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6-su’wret. sr-gibridli eki orbitaldın’ du’ziliw sxeması. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7- cu’wret.  sp
2
- gibridli u’sh orbitaldın’ du’ziliw sxeması. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8- cu’wret.  sp
3
- gibridli  to’rt orbitaldın’ du’ziliw sxeması. 
 
 
4.7. Donorlı - aktseptorlı h’a’m vodorodlı  baylanıslar. 
 
Donorlı-aktseptorlı baylanıs molekulalardın’ o’zara ta’sir 
etisiwinen payda boladı. Bir molekula  o’zindegi tayar elektronlıq juptı 
bos atomlıq orbitalı bolg’an ekinshi molekulag’a beredi. Elektronlıq juptı 

 
53
beriwshi molekula donor, al elektronlıq juptı qabıllawshı molekula 
aktseptor dep ataladı. Usınday eki molekulanın’, yag’nıy donor h’a’m 
aktseptordın’ arasında du’zilgen baylanıstı donor-aktseptorlı baylanıs 
deydi. 
Mısal iretinde ammiak penen vodorod xloridinin’ ta’sir etisiwinen 
ammoniy  xloridinin’ du’ziliw reaktsiyasın keltiriwge boladı. 
 
NHz  +  HCI  -------> NH
4
CI 
 
Molekulalardag’ı elektronlardı ko’rsetiw  arqalı donor-aktseptorlı 
baylanıstın’ du’ziliw sxemasın ko’riw mu’mkin: 
 
 
                         N                                                  H          + 
 N   N       +   N   Sl                      H   N    H         Cl 
-
 
                         N                                                  H 
 
 
Haqıyqatında, ammiak molekulasının’  bo’linbegen elektronlıq 
jubın vodorod xloridindegi vodorod ionı o’zinin’ bos atomlıq orbitalına 
qabıllaydı. 
Bunın’ na’tiyjesinde  du’zilgen ammoniy kationı xlorid anion 
menen elektrstatikalıq ku’sh arqalı  birigedi. Quramında donorlı-
aktseptorlı baylanısı bolg’an birikpeler kompleksli birikpeler delinedi. 
Kompleksli birikpelerde  barlıq ligandlar  donor sıpatında, al metal  
atomları aktseptor sıpatında  qatnasadı. 
Vodorodlı baylanıs.  Bul tiptegi baylanıstı  payda etiwge 
ximiyalıq birikpelerdegi  aktiv vodorod qatnasadı. Polyusli bir 
molekuladag’ı vodorodtın’ polyusli ekinshi molekuladag’ı joqarı 
elektrterislikke iye elementtin’ atomına tartılısı arqalı du’zilgen ximiyalıq 
baylanıstı vodorodlı baylanıs dep ataydı. Bunday baylanıslar suw, 
ammiak, spirtler, karbon kislotalar sıyaqlı polyusli birikpelerde payda 
boladı.  
Joqarıda  keltirilgen  suw sıyaqlı  birikpelerdin’ molekulalarında  
on’ ja’ne  teris polyusler boladı. Kislorod, azot. ku’kirt sıyaqlı 
elektrterisligi  joqarı  elementlerdin’  atomları ximiyalıq baylanıstın’ 
elektronlıq jubın o’z ta’repine ko’birek awıstırıwı saldarınan teris 
polyuslenedi de, olarg’a baylanısqan vodorod atomı on’ polyuslenedi.  
Usınday polyusli molekulalar birbiri menen ushırasqanda bir  
molekuladag’ı on’ polyusli vodorod atomı  ekinshi molekuladag’ı teris 
polyusli element atomının’  elektronlıq jubına tartıladı. Solay etip, 
polyusli eki molekula arasında vodorodlıq ko’pirshe dep atalıwshı 
vodorodlıq baylanıs kelip shıg’adı. Bul baylanıs u’sh nuqta arqalı  
belgilenedi: 

 
54
 
••• H  O ••• H  O •••H  O ••• 
                
                                
                H               H               H 
 
Vodorodlı baylanıstın’ bekkemligi  qa’dimgi ximiyalıq 
baylanıstın’ bekkemliginen a’dewir to’men boladı. Solay bolsada, 
molekulaları arasında  vodorodlı baylanıslar payda etiwge uqıplı 
birikpelerdin’ balqıw ja’ne qaynaw temperaturaları  joqarı boladı. 
Molekulalardın’ quramı menen du’zilisine qaray  payda bolatug’ın  
vodorodlı baylanıstın’ sanı birew yamasa  ekew bolıwı mu’mkin, mısalı: 
 
 
 
                                 O 
••• H  O 
                              //                     \ 
                      R 
 C                       C  R             
                               \                     // 
                                 O 
 H ••• O 
 
H 
 O ••• H  O •••H  O ••• 
        
                                   
        R                  R                R     
 
 
 
4.8. Ximiyalıq baylanıs h’a’m valentlilik. 
 
Atomnın’ du’zilisi h’a’m ximiyalıq baylanıs ko’z-qarasınan  
qarag’anda valentlilik  h’a’rbir atomnın’ molekula du’ziwge jumsaytug’ın 
elektronlarının’ sanı menen anıqlanadı. Valentlilik  degende element 
atomının’ ximiyalıq baylanıstı  du’ziwge uqıplılıg’ı  tu’siniledi. Bul 
uqıplılıq atomnın’ ximiyalıq baylanıstı payda etiwge  qatnasatug’ın 
elektronlıq orbitallarının’ sanı menen anıqlanadı. Ximiyalıq baylanıstı 
du’ziwge elektronlıq orbitallardag’ı taq elektronlar  qatnasadı. Sonlıqtan 
elektronlıq  orbitallarda taq elektronlardın’ sanı qansha bosa, sol element 
atomının’ valentliligi de sonsha boladı. 
Elementtin’ valentligin rim tsifrlarında ko’rsetiw jiyirek 
qollanıladı. Ximiyalıq formulada valentlilikti  sol element tan’basının’  
u’stine jazadı. Birikpenin’ atamasında bolsa oraylıq atomnın’  atınan son’ 
jaqsha ishinde rim tsifrında valentlik jazıladı. Mısalı: 
                                       II 
FeSI
2
 temir (II) xloridi. 

 
55
                                        
                                     III 
                                     FeSI
3 
temir (III) xloridi. 
 
Molekuladag’ı atomlar arasındag’ı h’a’r bir elektronlıq juptı bir 
sızıqsha menen belgilep, quramalı zatlardın’ strukturalıq formulaların 
jazadı. Bunda bir sızıqsha bir valentlik baylanısqa sa’ykes keledi. Ha’r bir 
elementten shıg’atug’ın sızıqsha sanı sol elementtin’ valentligin 
ko’rsetedi. Mısalı: 
                                                         | 
N
−, K−, O= , Sa =, N ≡,  = S=,  = Mn = 
                                                         | | 
Molekulada bos valentlik bolmaytug’ınlıg’ı sebepli bir elementtin’ 
valentligi (sızıqshası) ekinshi  elementtin’ valentligine  sa’ykes kelerliktey 
etip formula qurastırıw kerek. Usınnan keyin birikpenin’ atomlarının’ 
sızıqshaları olardı baylanıstıratug’ın ortaq sızıqshalarg’a birigedi. Mısalı: 
 
N— + — SI                H — Cl         K—  +  —G’                  K — 
G’ 
 
 
H—   +  —O—   +   —H                  H — O — H 
 
 
— N —   +   3H—                  H — N — H 
                                                         
 
                                                         H 
                                                          H 
    
                                                              
 C    +   4H—                   H  C  H      
    
                                                     
                                                          H 
 
Al    +   3Cl                  Cl  Al  Cl 
                                                           
 
                                                           Cl   
 
Ha’rbir elementtin’ valentligin esapqa ala otırıp, quramalı 
birikpelerdin’ strukturalıq formulaların jazıwg’a boladı. 
 
CO
2
   O 
= C = O               P
2
O
5
        O=P 
− O − P = O 
                                                                ||           || 
                                                               O          O           

 
56
 
Ca(OH)
2
    Ca – O – H           Mn(OH)
4
   H – O – Mn – O – H 
                  |                                                     /   \  
                 O 
 H                                      HO   OH 
 
                O 
 H                                         HO 
               /                                                               \ 
H
3
BO
3
    B 
 O  H                         H
3
PO
4
  H
O  P = O 
               \                                                                /     
                O 
 H                                          HO 
         
  4.9. Qattı zatlar h’a’m kristallıq  torlardın’ tu’rleri. 
 
Sırtqı sha’riyattın’ ta’sirine qaray zatlar qattı, suyıq h’a’m gaz 
h’alında boladı. Gaz h’alındag’ı zatlardın’ molekulaları ta’rtipsiz 
h’a’rekette boladı, qanday ko’lemdegi ıdısta tursa sonday ko’lemdi 
iyeleydi. 
Suyıq zatlardın’da forması o’zi ornalasqan ıdıstın’ formasınday 
boladı. Biraq bulardın’ molekulaları arasında tartılıs  ku’shi joqarı 
bolg’anlıqtan suyıqlıqlardın’ ko’lemi turaqlı boladı. 
Qattı zatlardın’ belgili ko’lemi h’a’m forması boladı. Qattı zatlar 
amorflı h’a’m kristallı formada boladı. Amorflı zatlar ta’rtipsiz ornalasqan 
molekulalardan  turadı. Kristallıq  h’aldag’ı  zatlarda bo’leksheler 
ken’islikte  ma’lim bir ta’rtipte ornalasqan krislallıq torlardı payda etedi. 
Kristallıq torlardın’ tu’yinlerinde  molekulalar, atomlar yamasa ionlar 
ornalasadı. Kristallıq torlar o’zlerin  qurag’an bo’lekshelerdin’ tu’rine 
qaray ionlı, atomlı  h’a’m molekulalı bolıp bo’linedi. Atomlı  kristallı 
torlar kovalentli yamasa metallıq bolıp bo’linedi. ( 9-su’wret). 
 
 
 
 
 
 
 
ionlı         molekulalı              atomlı                 metallıq 
9- su’wret. Kristallıq  torlardın’ tu’rleri. 
 
İonlı kristallıq torg’a iye zatlarg’a molekulasında  ionlı baylanıslar 
bolg’an birikpeler jatadı. Mısalı; natriy xloridi, kaltsiy oksidi, bariy 
gidroksidi h’.t.b. Molekulalı kristallıq torg’a iye zatlarg’a poyussiz yaki 
polyusli kovalentli baylanısı bar birikpeler kiredi. Mısalı; suw, iod, 

 
57
organikalıq  zatlar h’.b. Atomlı kristallıq tordag’ı  birikpelerge  almaz, 
kremniy karbidi, tsink sulfidi, kremniy oksidi h’.b., mısal boladı. 
Metallıq kristallıq tordın’ tu’yinlerinde metal atomları yamasa ionları 
ornalasadı. Olardın’ arası menen sol atomlarg’a ortaq elektronlar erkin 
h’a’rekette boladı. Metallarg’a ta’n elektr h’a’m ıssılıq o’tkizgishlik, 
soqqıg’a berilgishlik metallıq baylanıstın’ ayırımashılıg’ı menen 
tu’sindiriledi. Molekulalıq kristallıq torg’a iye birikpelerdin’ balqıw 
temperaturası a’deuir to’men boladı.  İonlı h’a’m kovalentli atomlı 
kristallıq tordag’ı birikpeler joqarı temperaturada balqıydı.  İonlı h’a’m 
metallıq kristallıq torg’a iye zatlar elektr togin o’tkeredi. 
 
Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
 
1. Ximiyalıq birikpelerde ximiyalıq baylanıstın’ tu’rleri qanday? 
2. Atomlar arasında o’z-ara ta’sir qanday jag’daylarda ximiyalıq  
    baylanıstın’ payda bolıwına alıp keledi? 
3. İonlıq baylanıstın’ payda bolıwın tu’sindirin’. 
4. Kovalentli baylanıstın’ payda bolıw mexanizmi qanday? 
5. Kovalentli baylanıstın’ qa’siyetlerin tu’sindirin’. 
6. Kovalentli baylanıstın’ sıpatlamaların (baylanıstın’ energiyası,  
    baylanıstın’ uzınlıg’ı, baylanıstın’ polyusligi) tu’sindirin’. 
7. Kovalentli baylanıstın’ payda bolıwının’ donorlı - aktseptorlı  
    mexanizmin tu’sindirin’. 
8. A’piuayı molekulalardın’ du’zilisin valentlik baylanıslar teoriyası  
    tiykarında tu’sindirin’. 
9. Valentlik degenimiz ne? 
10. Orbitallardın’ gibridleniui degen ne? 
11. 
σ - h’a’m π - baylanıslar degen ne? 
12. Duzlardın’ qaysı qa’siyetleri ionlıq baylanıs penen tu’sindiriledi? 
13. Vodorodlıq baylanıs degen ne? 
14. Metallıq baylanıs degen ne? 
15. Elektronlıq orbitallardın’ sp
3
 - gibridleniui bolg’an birikpelerge  
     mısallar keltirin’. 
16. H
2
O, NH
3
, BeCl
2
, CH
4
 molekulalarında gibridleniudin’ qaysı tipi  
     boladı? 
17. BF
3
, CCl
4
, H
2
S, CO
2
 molekulasında baylanıstın’ mu’yeshi h’a’m 
polyusi  
     qanday?   
18. Elektronlıq orbitalları sp h’a’m sp
2
 - gibridlengen atomlarg’a iye  
      molekulalarg’a mısallar keltirin’. 
19. İonlı, polyusli h’a’m polyussiz kovalentli baylanıslar arasındag’ı  
      parıqtı mısallar menen tu’sindirin’. 
20. NH
4
Cl, CaB4
2
, SiH
4
,  N
2
 molekulalarında qanday tiptegi baylanıslar  
      bar?  

 
58
Bap 5. Ximiyalıq kinetika h’a’m ximiyalıq teppe-ten’lik. 
 
5.1. Ximiyalıq reaktsiyanın’ jıllılıq effekti. 
 
Ximiyalıq reaktsiyalar energiyanı sin’iriw yamasa ajıralıp shıg’arıw 
menen ju’redi. Energiyanı ajıratıp shıg’arıw arqalı ju’retwg’ın 
reaktsiyalar ekzotermalıq, al energiyanı sin’iriw menen ju’retwg’ın 
reaktsiyalar endotermalıq dep ataladı. 
Reaktsiya waqıtında sin’irilgen yamasa ajıralıp shıqqan jıllılıq 
mug’darı kJ/mol arqalı ko’rsetiledi. Ximiyalıq reaktsiyanın’ ten’lemesinde 
jıllılıq effekti DN tan’bası menen belgilenedi. Termodinamikag’a 
su’yengen h’alda ximiyalıq reaktsiyalar waqıtında ajıralıp shıg’atwg’ın 
jıllılıqtı teris  (-) tan’bası menen, al sin’iriletwg’ın jıllılıqtı on’ (+) tan’ba 
menen belgileydi. 
Reaktsiyag’a qatnasqan h’a’m reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ 
formulaları menen qatar reaktsiyanın’ jıllılıq effekti ko’rsetilgen 
ten’lemelerdi termoximiyalıq deydi. Mısalı: 
 
                        A+V=S+D        DN = ± Q kJ. 
 
A’piwayı zatlardan ximiyalıq birikpenin’ bir moli payda bolg’anda 
ajıralg’an yamasa sin’irilgen jıllılıqtın’ mug’darı usı birikpenin’ payda 
bolıw jıllılıg’ı delinedi. Mısalı: 
                         
                        C + O
2
 = CO
2
         DN = -394 kJ. 
 
Bul ten’lemedegi 394 kJ uglerod (IV) oksidinin’ payda bolıw jıllılıg’ı 
h’a’m 12 g uglerod penen 32 g kislorodtan 1 mol uglerod (IV) oksidi 
payda bolg’anda 394 kJ jıllılıq ajıralatug’ının ko’rsetedi. Jıllılıqtın’ 
aldındag’ı teris tan’ba CO
2
 jıllılıq qorının’ reaktsiyag’a kirisken zatlardın’ 
(S h’a’m O
2
) ulıwma jıllılıq qorınan 394 kJ kem ekenin ko’rsetedi. 
Reaktsiya na’tiyjesinde energiya qansha ko’p ajıralsa, payda bolg’an 
zatlardın’ bekkemligi sonsha joqarı boladı. Basqasha aytqanda birikpenin’ 
payda bolıw jıllılıg’ı qansha ko’p bolsa, sol birikpenin’ tarqalıw jıllılıg’ı 
sonsha boladı, yag’ınıy birikpenin’ turaqlılıg’ı joqarı boladı. 
Azot (II) oksidinin’ payda bolıw reaktsiyasının’ termoximiyalıq 
ten’lemesi bılay ko’rsetiledi: 
 
                        1/2 N
2
 + 1/2 O
2
 = NO      DN = +90,37 kJ. 
 
Bul ten’lemeden bir mol NO payda bolg’anda 90,37 kJ jıllılıq 
sin’iriletug’ının ko’remiz h’a’m jıllılıqtın’ aldındag’ı on’ tan’ba azot (II) 
oksidinin’ energiya qorı reaktsiyag’a kirisken zatlardın’ ulıwma energiya 
qorınan 90,37 kJ artıq ekenin ko’rsetedi. Reaktsiyanın’ jıllılıq effekti bir 

 
59
mol zat payda bolg’anda ajıralatug’ın yamasa sin’iriletug’ın jıllılıq 
mug’darı bolg’anlıqtan termoximiyalıq ten’lemelerde bo’lshek 
koefitsentler ushırasadı. 
Termoximiyalıq ten’lemelerdi paydalanıp ximiyalıq reaktsiyalardın’ 
jıllılıq effektin esaplap shıg’ıwg’a boladı. Bunday esaplawlar Gess 
nızamına tiykarlanadı. Bul nızam termoximiyanın’ tiykarg’ı nızamı bolıp, 
ol jıllılıq summasının’ turaqlılıq nızamı dep te ataladı h’a’m 1840 jılı 
G.İ.Gess ta’repinen ashılg’an. 
Ximiyalıq reaktsiyanın’ jıllılıq effekti reaktsiyag’a kirisken zatlar 
menen reaktsiya na’tiyjesinde payda bolg’an zatlardın’ h’alına g’ana 
baylanıslı bolıp, reaktsiyanın’ qanday jol menen ju’riwine baylanıslı emes. 
Bul nızamnın’ ma’nisin CO
2
 payda bolıwının’ h’a’r tu’rli jolı menen 
ko’rsetiwge boladı. Uglerod (IV) oksidin uglerod penen kislorodtın’ 
tikkeley ta’sir etisiwi na’tiyjesinde alıw mu’mkin: 
 
                        C + O
2
 = CO
2
         DN = -394 kJ. 
 
Basqasha usılda uglerod penen kislorodtın’ ta’sir etitsiwinin’ birinshi 
basqıshında uglerod (II) oksidi payda boladı, ekinshi basqıshta uglerod (II) 
oksidi kislorod penen ta’sir etisip uglerod (IV) oksidine aylanadı: 
 
                        C + 1/2 O
2
 = CO            DN = -111 kJ. 
                        CO + 1/2 O
2
 = CO
2
         DN = -283 kJ. 
 
Bul ten’lemelerdi ag’zalap qosamız: 
 
C + 1/2 O
2
 + CO + 1/2 O
2
 = CO
2
 + CO    DN = (-111) + (-283)   
 
Con’g’ı ten’lemeden aralıq birikpelerdi shıg’arıp taslap a’piwayı 
zatlardan uglerod (IV) oksidinin’ payda bolıw reaktsiyasının’ jıyıntıq 
ten’lemesin alamız: 
 
                        C + O
2
 = CO
2
         DN = -394 kJ.                     
  
Joqarıdag’ı ten’lemelerden reaktsiyanın’ jıllılıq effekti onın’ qanday jollar 
menen ju’riwinen g’a’rezli bolmay, tek reaktsiyag’a kirisken h’a’m 
reaktsiya na’tiyjesinde payda bolg’an zatlardın’ h’alına g’ana bag’ınıshlı 
bolatwg’ının ko’riwge boladı. Gess nızamın paydalanıp qa’legen 
reaktsiyanın’ jıllılıq effektin esaplaw mu’mkin. 
Reaktsiyanın’ jıllılıq effekti (DN) reaktsiya na’tiyjesinde shıqqan 
zatlardın’ payda bolıw jıllılıqlarının’ qosındısı menen reaktsiyag’a 
kirisken zatlardın’ payda bolıw jıllılıqlarının’ qosındısının’ ayırmasına 
ten’. Mınanday reaktsiya ten’lemesinde 
 

 
60
                        aA + vV = sS + kK       DN 
 
reaktsiyanın’ jıllılıq effektin (DN) bılay tabadı: 
 
                        DN = (sDN
S
 + kDN
K
) – (aDN
A
 + vDN
V
) 
 
bunda DN
A
, DN
V
, DN
S
, DN
K
 - A,V,S h’a’m K zatlarının’ payda bolıw 
jıllılıqları. 
 
Qa’legen zattın’ payda bolıw jıllılıg’ı teris tan’ba menen alıng’an sol 
zattın’ tarqalıw jıllılıg’ına ten’ boladı, mısalı: 
 
 
                        Ca + 1/2 O
2
 = CaO DN = -636 kJ/mol 
                        CaO = Ca + 1/2 O
2
 DN = +636 kJ/mol.