MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
 
6.6. İonlı-elektronlı usıl. 
 
Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyalarının’ ten’lemeleri ionlı-elektronlı 
usıl menen du’zilgende oksidleniw da’rejesi paydalanılmaydı. Bunda 
oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyalarının’ ten’lemesin du’ziw ushın mınaday 
usıllar izbe-iz a’melge asırıladı: 
1. Oksidlegish penen qaytarg’ıshtan g’ana turatug’ın reaktsiyanın’ 
sxemasın jazıw. Sonın’ menen qatar reaktsiyanın’ qanday ortalıqta 
(kislotalı, siltili, neytral) ju’retug’ının anıqlap, reaktsiyag’a N
+
, ON
-
-
ionları yamasa suw molekulaları qatnasıwı mu’mkinligin umıtpaw. 
2. Qaytarg’ıshtın’ oksidleniwin, oksidlegishtin’ qaytarılıwın jeke 
ten’lemeler tu’rinde ko’rsetiw. 
3. Ha’r ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’repindegi elementlerdin’ atom 
sanların ten’lestiriw. 
4. Ha’r ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’repindegi zaryadlardın’ 
ulıwma sanın ten’lestiriw. Bunın’ ushın h’a’r ten’lemenin’ sol jag’ına 
tiyisli elektronlar qosıladı yaki alınadı. Elektrondı qosıw teris 
zaryadlardın’ sanın arttıradı, al elektronlardı alıw on’ zaryadlardın’ 
ulıwma sanın arttıradı. 
5. Tiyisli ko’beytkishlerdi paydalanıp eki ten’lemenin’ elektronlar 
sanın ten’lestiriw. 
6. Usılay tayarlang’an qaytarg’ıshtın’ oksidleniw ten’lemesin h’a’m 
oksidlegishtin’ qaytarılıw ten’lemesin ag’zama-ag’za qosıp oksidleniw-
qaytarılıw reaktsiyalarının’ ulıwma ten’lemesin jazıw. 
  Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyasının’ ten’lemesinin’ durıslıg’ın 
mınaday belgiler da’lilleydi: 
1). Ten’lemenin’ eki ta’repindegi h’a’r elementtin’ atom sanları o’z-
ara ten’ bolıwı kerek. 
2). Ten’lemenin’ shep ta’repindegi ionlardın’ zaryadlarının’ qosındısı 
on’ ta’reptegi ionlardın’ zaryadlarının’ algebralıq qosındısına ten’ bolıwı 
kerek. 
Mısal iretinde kislotalı ortalıqta eki zaryadlı temirdin’ dixromat ionı 
menen oksidleniw reaktsiyasının’ ten’lemesin du’zip ko’reyik. 
Reaktsiyanın’ sxemasın jazamız: 
 
                        %3
+g’
  +  C4
g’
O
w
-g’
  +  H
+
   =  %3
+q
  +  C4
+q
  +  HOH 
 

 
79
Qaytarg’ıshtın’ oksidlenip h’a’m oksidlegishtin’ qaytarılıwın 
ko’rsetetug’ın jeke ten’lemelerin jazamız. Eki zaryadlı temir ionı u’sh 
zaryadlı temir ionına oksidlenedi: 
 
                                  %3
+g’
  ----------> %3
+q
 
 
Temirdin’ on’ h’a’m shep ta’reptegi atomlarının’ sanı ten’, al 
zaryadların ten’lestiriw ushın shep ta’repten bir elektron alıp taslaymızda 
strelkanı ten’lik belgige almastıramız: 
 
                                  %3
+g’
   -a’3  =  %3
+q
  (oksidleniw) 
 
Oksidlegish C4
g’
O
7
-2
 ionı C4
+q
  ionına aylanadı: 
 
                        C4
g’
O
7
-2
 ----------> C4
+q
 
 
Kislotalı ortalıqta dixromat ionındag’ı kislorod ionları vodorod ionları 
menen birigip suw molekulaların payda etetug’ının eskerip qaytarılıw 
reaktsiyasın jazamız: 
 
                        C4
g’
O
7
-2
   +  14H
+
  -------> 2 C4
+q
  +  wHOH 
 
Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’replerindegi zaryadlardın’ ulıwma 
sanı o’z-ara ten’ bolıwı ushın (shepte 12 on’ zaryad, on’da 6 on’ zaryad 
bar) shep ta’repke 6 elektron qosamızda strelkanı ten’lik belgige 
almastıramız: 
 
            C4
g’
O
7
-2
   +  14H
+
 +6e  = 2 C4
+q
  +  wHOH  (qaytarılıw) 
 
Oksidleniw h’a’m qaytarılıw protsesslerindegi elektronlardın’ sanın 
ten’lestiriw ushın eki ten’lemeni tiyisli ko’beytkishlerge ko’beytemiz. 
Tiyisli kobeytkishlerdi tabıw ushın qaytarg’ıshtın’ bergen h’a’m 
oksidlegishtin’ qabıllag’an elektronlarının’ sanlarına bo’linetug’ın ortaq 
bo’lim izlew jolın paydalanamız. Keltirilgen reaktsiya ten’lemelerinde 
temir ionının’ bergen bir elektronı menen dixromattın’ ionın qabıllag’an 6 
elektronına bo’linetug’ın kishi san 6 nı 1 menen 6 g’a bo’lip 
ko’beytkishler tabamız. 
 
            %3
+g’
   -a’3  =  %3
+q
                                                u’ 
        C4
g’
O
7
-2
   +  14H
+
 +6e  = 2 C4
+q
  +  wHOH                a’ 
 
 

 
80
Ha’r bir ten’lemeni tiyisli koeffitsentlerge ko’beytip jazamız h’a’m eki 
ten’lemeni ag’zama-ag’za qosıp oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyasının’ 
ulıwma ionlı ten’lemesin jazamız: 
                       
                     6 %3
+g’
  -  u’3  = u’ %3
+q
 
                                 C4
g’
O
w
-g’
  +  u’3  +  a’n’ H
+
  = g’C4
+q
  +  wH
g’
O 
 
                        6 %3
+g’
  + C4
g’
O
w
-g’
  +   a’n’ H
+
  =  u’ %3
+q
  +  g’C4
+q
  
+  wH
g’
O 
 
6.7. Ta’kirarlau ushın sınaq soraular. 
 
1. Oksidleniw dep qanday protsesske aytıladı
?  
2. Qaytarılıw degenimiz ne
? 
3. Atomnın’ oksidleniw da’rejesi degen ne
? 
4. Oksidlegish degen ne
? Oksidlegishlerge mısallar keltirin’. 
5. Qaytarg’ısh degen ne
? Qaytarg’ıshlarg’a mısallar keltirin’. 
6. Elementlerdin’ oksidlegish-qaytarg’ısh qa’siyeti qalay  
    ko’rinedi
? 
7. Birikpelerdin’ oksidlegish-qaytarg’ısh qa’siyeti qalay  
    ko’rinedi
? 
8. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyasının’ ten’lemesin du’ziw  
    usılları qanday
? 
9. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyasının’ tu’rleri qanday
? 
10. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyasının’ barısına h’a’r qıylı  
     sha’riyattın’ ta’siri qanday
?  
11. Elektroximiyalıq reaktsiyalar degenimiz ne
? 
12. Metal - eritpe shegarasındag’ı potentsiallar ayırması qalay  
     kelip shıg’adı
? 
13. Standart oksidleniw-qaytarılıw potentsialı degen ne
? 
14. Metallardın’ kernewlik qatarın tu’sindirin’. 
15. Elektrqozg’awshı ku’sh degenimiz ne
? 
16. Elektroliz degen ne
? 
17. Faradey nızamına anıqlama berin’. 
18. Elementtin’ elektroximiyalıq ekvivalenti degen ne
? 
19. Elektrolizdin’ praktikalıq a’h’miyetin tu’sindirin’. 
 
 
 
 
 
 
 

 
81
Bap 7. Metallar. 
 
Elementlerdin’ da’wirlik sistemasındag’ı I A h’a’m II A 
toparshalardın’ s-elementleri (12 element), barlıq qosımsha 
toparshalardın’ d-elementleri (34 element), lantanoidlar menen aktinoidlar 
dep atalg’an f-elementler (28-element) h’a’m p-elementlerdin’ bazıbirleri 
(10 element) metallarg’a jatadı. Metallıq qa’siyetke iye elementlerdi 
ajıratıw ushın da’wirlik kestedegi bor elementinen astatqa deyin tuwrı 
sızıq ju’rgizemiz. Usı  sızıqtın’ joqarısında biymetallar, al to’mengi 
ta’repinde metallar ornalasqan bolıp shıg’adı. 
7.1. Metallıq baylanıs h’a’m metallardın’ fizikalıq qa’siyetleri. 
Metallardın’ sırtqı elektron qabatında birden to’rtke deyin g’ana 
elektronlar boladı. Sonlıqtan olar valentlik elektronların berip on’ zaryadlı 
ionlarg’a an’sat aylanadı. 
Metallardın’ kristallıq torları neytral atomlar menen kationlardan 
turadı. Metallarda ta’rtipsiz qozg’alıp ju’rgen elektronlar kationlarg’a 
tartılıp ximiyalıq baylanıs du’zedi h’a’m olar kationlar menen birigip 
waqıtsha neytral atomlar payda etiwi mu’mkin. 
Metallardag’ı  ortaqlastırılg’an  elektronlar birinshiden, ko’plegen 
kationlardı  o’z ara baylanıstırıp turadı, ekinshiden metal  boyı menen 
erkin qozg’alıp ju’redi.  
Kovalentli h’a’m ionlı baylanıstan usınday ayırmashılıg’ı bolg’an 
baylanıstın’ ayrıqsha tu’rin metallıq baylanıs deydi.  
Metallardın’ fizikalıq qa’siyetleri metallıq baylanıs arqalı 
tu’sindiriledi. Sınaptan basqa barlıq metallar qa’dimgi sha’riyatta qattı 
zatlar, tu’sken jaqtılıqtı shag’ılıstıratug’ın bolg’anlıqtan olar metallıq 
jıltıraqlıqqa iye. A’sirese gu’mis penen indiydin’ jıltıraqlıg’ı ju’da’ 
ku’shli. Alyuminiy menen magniyden basqa metallardın’ jıltıraqlıg’ı tek 
kesindi tu’rinde bayqaladı, al untakt ku’yinde qara ren’li boladı. 
Metallar elektr togin h’a’m jıllılıqtı jaqsı o’tkeredi. Sebebi 
metallardag’ı erkin elektronlar potentsiallar ayırmasının’ azg’antay ta’siri 
astında aq teris polyusten on’ polyuske h’a’reketlenedi. Metallardın’ 
jıllılıq o’tkizgishligi olardag’ı erkin elektronlardın’ terbelisli h’a’rekettegi 
ionlar menen udayı energiya almasınıp turıwı menen tu’sindiriledi. 
Metallardın’ sozılg’ıshlıq qa’siyetinin’ a’h’miyeti ju’da’ u’lken. Sırtqı 
soqqının’ ta’sirinen metallar formaların o’zgertedi h’a’m usı o’zgergen 
formasın ku’sh ta’siri toqtag’annan keyin de saqlap qaladı. Soqqı astına 
alıw arqalı metallardan juqa qan’ıltırlar, jin’ishke sımlar jasaydı h’a’m 
tu’rli buyımlar sog’adı. Metallardın’ ishinde en’ sozılg’ıshı altın. Mısalı 1 
g. altınnan 3 km. uzınlıqtag’ı  sım alıw mu’mkin. Platina, gu’mis, mıs, 
qorg’asın h’a’m temirdin’ de sozılg’ıshlıg’ı joqarı boladı, al sozılg’ıshlıg’ı 
en’ to’men metallg’a marganets jatadı. 
Tıg’ızlıg’ına qaray metallar jen’il ja’ne awır bolıp eki toparg’a 
bo’linedi. Tıg’ızlıg’ı 5 g/cm kubtan kem bolsa jen’il, al qalg’anları awır 

 
82
metallar delinedi. En’ jen’il metall litiydin’ tıg’ızlıg’ı 0,53 g/sm
3
, en’ awır 
metall osmiydin’ tıg’ızlıg’ı 22,6 g/sm
3
. 
Qattılıg’ı jag’ınan da metallar bir-birinen ku’shli parıq qıladı. En’ 
jumsaq metallar bolg’an natriy menen kaliydi pıshaq kesedi, al en’ qattı 
metal volfram shiysheni kesedi. Metallardın’ balqıw temperaturası ken’ 
ko’lemde o’zgeredi. Ju’da’ an’sat balqıytug’ın metall sınap (T
balqıw
=-
39
0
C). Ju’da’ qıyın balqıytug’ın metall volfram (T
balqıw
=3370
0
C). 
İren’lerine qaray metallar iren’li ja’ne qara dep ekige bo’linedi. Qara 
metallarg’a temir h’a’m onın’ quyılmaları ja’ne temir menen quyılma 
tu’rinde qollanılatug’ın xrom h’a’m marganets jatadı. Qalg’an barlıq 
metallar iren’li delinedi. Usıg’an bola temir h’a’m onın’ quyılmaların 
o’ndiretug’ın sanaattı qara metallurgiya, al qalg’an metallardın’ o’ndiris 
tarawın iren’li metallurgiya dep ataydı. 
İren’li metallar siltilik, siltili-jer, siyrek h’a’m samorod metallar bolıp 
bo’linedi. Siyrek metallarg’a o’zlerinin’ jeke kenleri bolmag’an Be, Mo, 
W, V, Re cıyaqlı metallar. samorod metallarg’a ta’biyatta erkin h’alda 
ushırasatug’ın altın, platina, gu’mis h’.t.b. jatadı. 
Magnit maydanına qatnası boyınsha metallar u’sh toparg’a bo’linedi: 
1. Ferromagnitlik metallar-h’a’lsiz magnit maydanının’ ta’sirinde 
magnitleniwge qa’biletli (mısalı, temir, kobalt, nikel h’.b.). 
2. Paramagnitlik metallar-magnitleniwge h’a’lsiz qa’biletlilik 
ko’rsetiwshi (Al,C4,T8, h’.b.). 
3. Diamagnitli metallar-magnitke tutılmaytug’ın (B8, Sn, C7).  
 
7.2. Metallardın’ elektrodlıq potentsialları h’a’m  
olardın’ kernewlik qatarı. 
 
Qa’legen metall plastinkasın suwg’a yamasa metall duzının’ eritpesine 
batırg’anda suwdın’ polyusli molekulalarının’ ta’sirinen metaldın’ beti 
azlap eriydi. Bunın’ na’tiyjesinde elektronlar metall plastinkasının’ 
betinde qaladı, al kationlar eritpege ko’ship o’tedi. Biraq metalldın’ eriw 
protsessi ko’pke barmastan teppe-ten’lik h’al ju’zege keledi. Demek, 
ma’lim bir waqıt ishinde qansha kation eritpege o’tse, sonsha kation 
qaytadan metall plastinkasına keri qaytadı. Bul protsesstin’ ulıwma 
ten’lemesin mınaday ko’riniste jazıwg’a boladı: 
                       
                    Me
0
 + nH
2
O               Me
n+
 · nH
2
O + ne
- 
 
  Eritpege ko’ship o’tken kationlar teris zaryadlang’an plastinkag’a 
tartılıp og’an jaqın ornalasadı. Solay etip metall plastinkasının’ teris 
zaryadlanıwı, al eritpenin’ on’ zaryadlanıwı saldarınan qos elektrlik qabat 
payda boladı (1-su’wret). Bunın’ na’tiyjesinde metall menen eritpe 
arasında payda bolg’an potentsiallar ayırması elektrodlıq potentsial dep 
ataladı. 

 
83
 
                                                                    
            +      -           +                                       -                 - 
            +                  +                                        -                - 
            +                  +                                        -                - 
             +                 +                                        -                - 
                    ZnSO
4
                                                 CiSO
4
    
                    eritpesi                                              eritpesi 
                        a)                                                        b) 
 
 
 
1-su’wret. Aktiv (a) h’a’m passiv (b) metallar menen olardın’ duzları 
eritpelerinin’ arasında qos elektrik qabattın’ payda bolıwı. 
 
Aktiv metallardı duzlarının’ eritpelerine batırg’anda eriydi h’a’m teris 
zaryadlanadı (1a-su’wret). Passiv metallar duzlarının’ eritpesinde 
erimeydi, eritpedegi metall kationları onın’ betine otıradı h’a’m onı on’ 
zaryadlaydı, al anionlar eritpeni teris zaryadlaydı (1b-su’wret). 
Solay etip, o’z duzlarının’ eritpelerine batırılg’an aktiv metallardın’ 
elektrodlıq potentsialları teris, al aktivligi to’men metallardın’ 
potentsialları on’ boladı. Ha’r bir elektrodtın’ potentsialı metaldın’ 
ta’biyatına, onın’ eritpedegi kontsentratsiyasına h’a’m temperaturag’a 
baylanıslı. 
Metallardın’ elektrodlıq potentsiaları olardın’ ximiyalıq aktivligin 
ko’rsetedi. Olardın’ potentsialların tikkeley o’lshewge bolmaydı. 
Sonlıqtan is ju’zinde salıstırmalı elektrodlıq potentsialların tabadı. Onın’ 
ushın salıstıratug’ın normal vodorod elektrodının’ absolyutlik potentsialın 
nolge ten’ dep qabıllaydı. O’z duzının’ kontsentratsiyası        1 mol-ion/l 
eritpesine batırılg’an metall menen normal vodorod elektrodının’ 
arasındag’ı potentsiallar ayırmasın metaldın’ normal potentsialı deydi. 
Metaldın’ potentsialı vodorod vodorod potentsialınan yag’ınıy nolden 
kishi bolsa minus tan’bası menen, al nolden u’lken bolsa plyus tan’bası 
menen belgilenedi. Vodorodtı qosa metallardın’ elektrodlıq 
potentsialarının’ artıwına qaray jaylastırılg’an qatar metallardın’ 
kernewlik  qatarı boladı.(1-keste) 
 
7.3. Metallardın’ ximiyalıq qa’siyetleri. 
 
Metallardın’ ximiyalıq aktivligi olardın’ valentlik elektronların beriw 
qa’biletine baylanıslı boladı. Elektronların an’sat beretug’ın metallar 
ku’shli qaytarg’ıshlar. qıyın beretug’ın metallar h’a’lsiz qaytarg’ıshlar. 
Metallardın’ qaytarg’ıshlıq qa’siyetleri olardın’ normal potentsiallarının’ 
sanlıq ma’nisi menen o’lshenedi. Kernewlik qatarında normal 

 
84
potentsiallardın’ algebralıq ma’nisi kemeyiwine baylanıslı olardın’ 
qaytarg’ıshlıq qa’bileti artadı. Kernewlik qatarında aldında turg’an metal 
o’zinen keyin turg’an metaldı duzınan ıg’ıstırıp shıg’aradı: 
 
                        Mn
0
 + Pb
2+
DNO
3
)
2
 = Mn
2+
DNO
3
)
2
 + Pb
0
 
                        Ci
0
 + Hg
2+
DNO
3
)
2
 = Ci
2+
DNO
3
)
2
 + Hg
0
 
 
 1-Keste. Metallardın’ kernewliginin’ elektroximiyalıq qatarı. 
Kation/Metal. E
0
,V kation/Metal E
0
, V 
Kation/Metal 
E
0
, V 
L8
+
/ L8 
-3,05 
Al
3+
/Al -1,7 Sn
2+
/Sn -0,141 
Pv
+
/Pv -2,93  T
3+
/T -1,21 
Pv
ts+.
/Pv -0,126 
K
+
/K -2,92 
Mn
2+
/Mn -1,19  “e
3+
/”e -0,037 
Cs
+
/Cs -2,923 
2+
/ -1,125 
H/H
2
 0,000 
Ba
2+
/Ba -2916  C
2+
/C -0,852 B8
3+
/B +0,317 
Sz
2+
/Sz -2,888 Zn
2+
/Zn -0,763 Ci
2+
/Ci +0338 
Ca
2+
/Ca -2,864 Ca
2+
/Ca -0,56 Hg
2
2+
/Hg +0,796 
Na
+
/Na -2,711  “e
2+
/”e -0,441 Ag
+
/Ag +0,799 
Mg
2+
/Mg -2,37  Cd
2+
/Cd -0,404 Hg
2+
/Hg +0,852 
c
3+
/c -2,077 In
3+
In -0,338 Pd
2+
/Pd +0,915 
T
4+
/T -1,875 Co
2+
/Co -0,277 Ai
u+
/Ai +1,498 
Be
ts+
/Be -1,847 N8
2+
/N8 -0,234  Ai
+
/Ai +1,691 
 
Kernewlik qatarında vodorodtan aldın turg’an metal onı kislotalardan 
ıg’ıstırıp shıg’aradı: 
 
                        Mn
0
 + 2H
+
Cl = Mn
2+
Cl
2
 + H
0
2
   
 
Altın, platina h’a’m iridiyden basqa metallar oksidlegish kislotalarda 
eriydi. Bul jag’dayda metallar oksidlenedi, al kislota qaldıqları 
metallardın’ aktivligine h’a’m kislotalardın’ kontsentratsiyasına qaray 
h’a’r tu’rli h’alg’a deyin qaytarıladı: 
 
                        Ci + 2H
2
S
6+
O
4
 = Si
2+
SO
4
 + S
4+
O
2
 + 2H
2
O 
                        4Zn + 5H
2
S
6+
O
4
 = 4Zn
2+
SO
4
 + H
2
S
2-
 + 4H
2
O 
                        Ag + 2HN
5+
O
3
 = Ag
1+
NO
3
 + N
2+
O
2
 + H
2
O 
                              
kontsentirlengen
                
                        3Ag + 4HN
5+
O
3
 = 3Ag
1+
NO
3
 + N
2+
O + H
2
O 
               4Zn + 10HNO
3
 = 4Zn
2+
DNO
3
)
2
 + N
3-
H
4
NO
3
 + 3H
2
O 
 
Oksidlegish kislotalarda erimeytug’ın altıng’a uqsag’an metallar 
“patsha arag’ı” dep atalatug’ın suyıqlıqta eriydi: 
 
            Ai
0
 + HN
5+
O
3
 + 3HCl = Ai
3+
Cl
3
 + N
2+
O + 2H
2
O 

 
85
 
Aktiv metallar suw menen ta’sir etisedi h’a’m vodorodtı  ıg’ıstırıp 
shıg’aradı: 
 
                        2K + 2HOH = 2K
1+
OH + H
2
 
                        2”e + 3HOH = “e
3+
2
O
3
 + 3H
2
 
 
Amfoterlik metallar kislota menen de, silti menen de ta’sirlesedi: 
 
 
                        Sn + 2HCl = Sn
2+
Cl
2
 + H
2
 
                        Sn + 2NaOH = Na
2
Sn
2+
O
2
 + H
2
 
 
 
Metallardın’ ko’pshiligi biymetallar menen reaktsiyag’a kirisip 
oksidler, galogenidler, sulfidler, karbidler, nitridler, gidridler payda etedi: 
 
                        2Al + 3Cl
2
 = 2AlCl
3
 
                        “e + S = “eS 
                        Ca + 2C = CaC
2
 
                        3Mg + 2P = Mg
3
P
2
 
                        2C4 + N
2
 = 2C4N 
                        Ca + H
2
 = CaH
2
   
 
7.4. Metallardın’ ta’biyatta taralıwı. 
 
Metallar ta’biyatta erkin ja’ne birikpe tu’rinde ken’ taralg’an. 
Kernewlik qatarında vodorodtan keyin jaylasqan metallar g’ana erkin 
h’alında ushırasadı. Ma’selen, altın menen platina erkin h’alında, 
mıs,gu’mis h’a’m sınap erkin h’alında da, birikpe tu’rinde de gezlesedi. 
Jer qırtısında 7,5% alyuminiy, 4,2% temir, 3,25% kaltsiy, 2,4% natriy, 
2,4% kaliy, odan keyin magniy h’a’m titan bar. 
Sanaatlıq ko’lemde metal o’ndiriwge jaramlı metallardın’ birikpelerin 
ken (ruda) deydi. Ta’biyatta bunday kenler oksidler, sulfidler, xloridler, 
karbonatlar, sulfatlar, fosfatlar tu’rinde taralg’an. 
Oksid tu’rindegi kenlerge qızıl temirtas “e
2
O
3
 ,  qon’ır temirtas “e
2
O
3
 
·H
2
O , magnit temirtas “e
2
O
4
 , kuprit Si
2
O, boksit Al
2
O
3
  ·2H
2
O, 
pirolyuzit MnO
2
,  rutil T8O
2
 , kassiterit SnO
2
 jatadı. 
Culfid tu’rindegi kenlerge pirit “eS
2
 , mıs jıltırı SiS , galenit PbS  
argentit Ag
2
S , kinovar HgS , mıs kolchedanı Si”eS
2
  jatadı. 
Geyde kennin’ quramında eki yamasa odanda ko’p metallar ushırasıwı 
mu’mkin. Bunday kenlerdi polimetallı kenler dep ataydı. Mısalı xromlı 
temirtas “eO·C4
2
O
3
 polimetallı kenge jatadı. 
 

 
86
 
7.5. Metallardın’ alınıw usılları. 
 
Kennen metaldı alıw ushın onı erkin taw jınıslarınan bo’lip bayıtadı. 
Metallurgiya sanaatında kennen metall o’ndiriwdin’ tiykarg’ı tu’rlerine 
mınalar jatadı: pirometallurgiya, gidrometallurgiya, elektrometallurgiya. 
1. Pirometallurgiya usılı  boyınsha kendi joqarı temperaturada 
qaytarıw arqalı metall alınadı: 
 
                        SnO
2
 + 2C = Sn + 2CO 
                        Si
2
O + C = 2Si + CO 
 
Eger ken duz tu’rinde bolsa, onı o’rtew arqalı oksidleydi h’a’m oksidti 
ko’mir, uglerod (II) oksid ja’ne vodorod penen qaytaradı. Mısalı: 
 
                        2ZnS + 3O
2
 = 2ZnO + 2SO
2
 
                        ZnO + C = Zn + CO 
                        2MoS
2
 + 7O
2
 = 2MoO
3
 + 4SO
2
 
                        MoO
3
 + 3H
2
 = Mo + 3H
2
O 
                        MeCO
3
 = MeO + CO
2
 
                        MeO + S = Me + SO 
 
Domna peshlerinde temir kenlerinen shoyın balqıtqanda qaytarg’ısh 
sıpatında uglerod (II) oksidi qollanıladı: 
 
                        Fe
3
O
4
 + 4CO = 3Fe + 4CO
2
 
 
Uglerod penen karbid payda etetug’ın metallardı oksidlerinen basqa 
aktiv metallar (Ve, Sa, Mg, Al) ta’sirinde qaytaradı. Bul usıl 
metallotermiya dep ataladı. Eger qaytarg’ısh iretinde alyuminiy qollanılsa 
usıldın’ atın alyuminotermiya deydi, mısalı: 
 
                        3MnO
2
 + 4Al = 3Mn + 2Al
2
O
3
 
                        C4
2
O
3
 + 2Al = 2C4 + Al
2
O
3
 
 
2. Gidrometallurgiya usılı   boyınsha h’a’r qıylı reaktivlerdi (H
2
SO
4
, 
KCN) ta’sir etip kendegi metaldı eritpege o’tkeredi h’a’m son’ınan 
metaldı basqa aktiv metall menen ıg’ıstırıp shıg’aradı yamasa elektroizge 
ushıratadı. Mısalı mıs (II) oksidi bar kendi ku’kirt kislotası menen shayıw 
arqalı mıstı eritpege o’tkeredi: 
 
                        SiO + H
2
SO
4
 = SiSO
4
 + H
2
O 
 

 
87
Bunnan son’ sulfattag’ı  mıstı temir menen ıg’ıstırıw arqalı ajıratıp 
aladı: 
                        SiSO
4
 + Fe = Si + FeSO
4
 
 
Gidrometallurgiya usılı menen gu’misti, kadmiydi, tsinkti, molibdendi, 
urandı aladı. 
 
3. Elektrometallurgiya  usılı menen balqıg’an xloridlerden, 
oksidlerden, gidroksidlerden turaqlı elektr togi ta’sirinde ju’da’ aktiv 
bolg’an siltili, siltili-jer metalların h’a’m alyuminiydi aladı.