MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
7.6. ELEKTROLİZ.  
 
İonlı yamasa polyusli molekulalar balqıg’anda yaki suwda erigende 
ionlarg’a ajıralatug’ını belgili. Balqıg’an h’aldag’ı yamasa eripedegi 
elektrolittin’ ionları erkin qozg’alıp ju’redi. Elektrolittin’ balqıtpasına 
yamasa eritpesine elektrodlar tu’sirilse, ta’rtipsiz qozg’alıstag’ı ionlar 
belgili bag’ıtta ta’rtipli qozg’aladı. Kationlar teris elektrodqa (katodqa) 
anionlar on’ elektrodqa (anodqa) qaray h’a’reket etedi. Katodta  kationlar 
elektronlardı qosıp alıp qaytarıladı, anodta anionlar elektronların berip 
okislenedi. 
 
K
 n+
   +  n e 
-                      
K
 o 
 (katodta)
 
 
A
 n-
   -  n e 
-                      
A
 o  
 (anodta)
 
 
Elektrolittin’ balqıtpası yaki suwlı eritpesi arqalı tok o’tkende 
elektrodlarda ju’retug’ın oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyaların elektroliz 
dep ataydı. Elektroliz waqtında kationlar katodtan elektronlardı u’ziliksiz 
alıp otıratug’ını, anionlar anodqa elektronlardı u’ziliksiz berip otıratug’ını 
sebepli sırtqı o’tkizgish boylap u’zliksiz elektronlar ag’ısı qamtamasız 
etiledi yag’nıy elektr togının’ ju’riwi toqtamaydı. 
Ximiyalıq oksidlegishler menen qaytarg’ıshlarg’a qarag’anda elektr 
togının’ oksidlewshi ja’ne qaytarıwshı h’a’reketi anag’urlım joqarı. 
Sonlıqtan ximiyalıq usıl menen alıwg’a bolmaytug’ın ko’plegen zatlardı 
elektroliz jolı menen aladı. Ma’selen, ftor ionının’ elektronın h’esh  bir 
ximiyalıq qaytarg’ısh tartıp ala almaydı. Balqıg’an natriy ftoridin 
elektrolizlegende anodta ftor ionı oksidlenedi, katodta natriy ionı 
oksidsizlenedi. 
 
Anodta: 2 F
-
  -  2e
-
  ----->   2 F
0
   ------->  F
2
 
Katodta:  2Na
+
  +  2e
-
  ------->  2Na
0
 
 

 
88
Elektroliz protsessinde eriytug’ın yamasa erimeytug’ın anod 
qollanıladı. Erimeytug’ın anod iretinde grafit, platina, iridiy qollanıladı. 
Eriytug’ın anod sıpatında mıs isletiledi. Eriytug’ın anod elektroliz 
waqtında oksidlenip kation tu’rinde eritpege o’tedi, al erimeytug’ın anodta 
h’esh o’zgeris bolmaydı h’a’m onın’ betinde basqa anionlar oksidlenedi. 
Kislorodsız kislotalaradın’ duzların balqıg’an h’alda 
elektrolizlegende katodta metal, al anodta biymetal ajıralıp shıg’adı. 
Mısalı, balqıg’an as duzın elektrolizlegende katodta natriy ionları 
qaytarıladı, anodta xlor ionları oksidlenedi. 
 
Katodta:  2Na 
+
 +  2e  ------->  2Na 
Anodta:   2SI
-
  -  2e
-
  ------->  CI
2 
 
Siltili h’a’m siltili jer metalları usı usıl menen alınadı. 
Elektrolitlerdin’ suwlı eritpelerinin’ elektrolizi quramalıraq ju’redi. 
Bug’an sebep elektrolit ionları menen qatar vodorod ja’ne gidroksid 
ionlarının’ payda bolıwı. Bunda  anod penen katodta on’ ja’ne teris 
ionlardın’ qaytarılıwı h’a’m oksidleniwi mınaday nızamlıqta ju’redi. 
1)Aktivligi joqarı metallardın’ ionları (K
+
,Ca
2+
, Mg
2+
, AI
3+
,  h’.t.b.) 
katodta o’zgermeydi, tek vodorod ionları qaytarıladı:  
                                    2H
+
+2e=H
2
 
 
2) Aktivligi ortasha h’a’m to’men metallardın’ ionları DG’e
2+
,N
2+
, 
Co
2+
, Rb
2+
, Zn 
2+
, Ci
2+
, Ag
+
, Ai
+
, katodta qaytarıladı.  
                          
                      Mısalı: Co
2+ 
+ 2e = So 
 
3) Anodta kislorodsız kislota qaldıqlarının’ anionları oksidlenedi, 
mısalı: 
 
2SI
-
  -  2e
-
  =  CI
2 
 
4) Eritpede kislorodlı kislotalar qaldıqlarının’ anionları bolg’anda 
anodta gidroksid ionlar oksidlenip, kislorod ajıraladı. 
 
 
4OH
-
  -  4e
-
  =  2H
2
O + O
2 
 
Birneshe duzlardın’ elektrolizin qarastıramız. 
1-Mısal. Natriy xloridinin’ suwlı eritpesinde Na
+
, CI
-
, H
+
, OH
-
 
ionları boladı. Elektr togının’ ta’sirinen Na
+
 menen  N
+
  ionları katodqa 
qaray, al SI
-
    ja’ne  ON
-
 anionları anodqa qaray jıljıydı. Natriy ionına 
qarag’anda elektrondı an’sat qosıp alatug’ınlıqtan katodta vodorod ionları 
qaytarıladı. Gidroksid ionına qarag’anda elektronların an’sat 
beretug’ınlıqtan anodta xlor  ionları oksidlenedi. 

 
89
 
Katodta:    2H 
+
 +  2e = 2H
o                              
N
2 
Anodta:      2SI
-
  -  2e
-
 =2Cl
0
                2CI
2 
 
Solay etip, natriy xloridinin’ eritpesi elektrolizlengende katodta gaz 
h’alındag’ı vodorod, anodta gaz h’alındag’ı xlor ajıralıp shıg’adı, al 
eritpede  Na
+
    h’a’m  OH
-
  ionları natriy gidroksidin payda etedi. Natriy 
xloridinin’ suwlı eritpesinin’ elektrolizin tolıq tu’rde mınaday ten’leme 
menen ko’rsetiwge boladı. 
 
 
                                  elektroliz 
2NaCI  +  2
 
N
2
O                            2NaON +     N
2
    +    SI
2 
                                                                        katodta  anodta 
 
2-Mısal. Natriy sulfatının’ eritpesinde elektr togının’ ta’sirinen Na
+
  
h’a’m N
+
  ionları katodta, ON
-
  h’a’m  SO
2-
  ionları anodqa tartıladı. 
 
Katodta:    2H 
+
 +  2e = 2H
o                       
N
2 
Anodta:      4OH
-
  -  4e
-
    =     2H
2
O  + O
2 
 
Solay etip, aktiv metal ionları menen kislorodlı kislota qaldıqlarınan 
du’zilgen duzlardın’ eritpelerin elektrolizlegende duz o’zgeriske 
ushıramay, tek suw molekulaları elektrolizlenedi. 
3-Mısal. Nikel nitratının’ eritpelerindegi N8
g’+
    h’a’m  N
+
 ionları 
katodqa, ON
-
 ja’ne NO
3
   ionları anodqa tartıladı. 
 
Katodta:    N8 
2+
 +  2e = N8
o                     
 
Anodta:      4OH
-
  -  4e
-
    =     2H
2
O  + O
2 
 
 
So’ytip, nikel nitratının’ eritpesin elektrolizlegende katodta 
metallıq nikel, anodta kislorod ajıralıp shıg’adı,  al eritpede H
+
  h’a’m NO
3
   
ionları qaladı. 
4- Mısal. Eriytug’ın anodtı qollanıp elektroliz ju’rgiziw bir 
metaldın’ yamasa zattın’ sırtın basqa metal menen qaplaw ushın isletiledi. 
Bir zattın’ sırtın nikellew ushın anod nikelden jasaladı, al sırtına nikel 
jalatıwshı zat turaqlı tok ko’zinin’ teris polyusine jalg’anıp katod xızmetin 
atqaradı. Eki elektrodta nikel sulfatının’ eritpesine tu’siriledi. Tok  
ta’sirinen eritpedegi nikel ionları katodqa (nikellewshi zatqa) barıp 
qaytarıladı: 
 
Katodta:    Ni 
2+
 +  2e = Ni
o
 
 

 
90
Sol waqıtta anodtag’ı nikel plastinkası elektronların berip ion 
tu’rinde eritpege o’tedi. 
 
Anodta:     Ni
o 
-  2e  =  Ni 
2+ 
 
Nikel ionları sulfat ionları menen birigip nikel sulfatın payda etedi. 
Bul protsess waqtında nikeldin’ qansha ionı katodta qaytarılsa, nikeldin’ 
sonsha atomı anodta oksidlenip eritpege o’tedi. Sonlıqtan anod (nikel 
plastinkası) tolıq erip bolg’ansha eritpedegi duzdın’ da’slepki 
kontsentratsiyası o’zgerissiz qaladı. 
Elektroliz waqtında elektrodta ajıralatug’ın zatlardın’ mug’darı 
Faradey nızamları menen anıqlanadı. 
1. Elektroliz waqtında elektrodlarda qaytarılatug’ın yamasa 
oksidlenetug’ın zatlardın’ massası eritpe arqalı o’tken elektr mug’darına 
tuwrı proportsiyalı. 
2. Eritpe arqalı birdey tok  mug’darı o’tkende elektrodlarda 
ajıralatug’ın zattın’ mug’darı sol zatlardın’ ekvivalentlik massasına  tuwrı 
proportsiyalı. 
Bul nızamlardın’ formulası mınaday: 
EQ         E/5 
                  m = 
  =     ( mol. kulon. sek); 
G’          96500 
 
 
7.7. Quyılmalar. 
 
Xalıq xojalıg’ında metallarg’a qarag’anda quyılmalar ko’p qollanıladı. 
Bug’an sebep taza metallarg’a qarag’anda quyılmalardın’ texnikalıq 
za’ru’rli sıpatlarının’ joqarı bolıwı. Ma’selen, quyılmalardın’ 
korroziyag’a, joqarı temperaturag’a, ortalıqtın’ agressiv ta’sirine 
shıdamlılıg’ı h’.t.b. 
Quyılmalardın’ qa’siyetleri olardın’ quramına kirgen metallardın’ 
qa’siyetlerinen a’dewir parıq qıladı. Quyılmanın’ balqıw temperaturası 
onın’ quramına kirgen h’a’r bir metaldın’ balqıw temperaturasınan to’men 
boladı. Ma’selen: 36% qorg’asınnan (balqıw temperaturası-327
0
C) h’a’m    
64% qalayıdan (balqıw temperaturası-232
0
C) turatug’ın qatıspanın’ 
balqıw temperaturası 181
0
C. 
Quyılmanın’ qattılıg’ı o’zinin’ quramına kiretug’ın en’ jumsaq 
metaldın’ qattılıg’ınan joqarı boladı. Mısalı, sha’rtli birlik boyınsha 
mıstın’ qattılıg’ı 40, tsinktin’ qattılıg’ı 50, al usı ekewinen turatug’ın 
jezdin’ qattılıg’ı 150. 
Balqıg’an metallardı aralastırıw h’a’m suwıtıw arqalı quyılmalar 
tayarlanadı. Bunda bir metalldın’ balqıtpasında ekinshi metal eriwi 

 
91
mu’mkin yaki bir metal ekinshisi menen ta’sir etisip ximiyalıq birikpe 
payda etiwi itimal. 
Bazıbir quyılmalardın’ quramına metalldan basqa biymetallarda 
kiredi. Mısalı, uglerod, kremniy, fosfor, bor, ku’kirt sıyaqlı elementler. 
Turmısta ken’ qollanılatug’ın quyılmalardın’ ko’pshiligi temir, mıs, 
alyuminiy tiykarında jasaladı.  Shoyın - temir menen 2% ten joqarı 
uglerodtan turadı. Shoyınnın’ quramında az mug’darda marganets, 
kremniy, fosfor elementleride boladı. Shoyın temirden qattı h’a’m mort 
boladı. Shoyınnan polat o’ndiriledi. Shoyın mashinalardın’ 
qozg’almaytug’ın bo’leklerin jasaw ushın paydalanıladı. 
Polat - quramında 1,7% ten kem uglerod tutqan temirdin’ quyılması. 
Bunnan basqa xrom, marganets, nikel, kremniy elementleride boladı. 
Bunday qosımtalar polatqa qattılıq, temperaturag’a h’a’m ximiyalıq 
ta’sirge turaqlılıq beredi. Polat mashinasazlıq, qurılıs h’.t.b., o’ndiriste 
tiykarg’ı material bolıp sanaladı. 
Jez - mıs penen 10-15% ke deyin tsinkten turatug’ın quyılma. Jezden 
mashina motorları, priborlar, turmıslıq zatlar jasaladı. 
Qola - mıs penen 20% ke deyin qalayıdan turıwshı quyılma. Odan 
podshivnikler, porshen saqıynaları, klapanlar h’.b., mashina bo’lekleri 
islenedi. 
Melxior - mıs penen 40-50% ke deyin nikelden turadı. Ol 
elektrotexnikada, ıdıs jasawda qollanıladı. 
Dyuralyuminiy - alyuminiyden, 3-5% mıstan, 1% magniyden h’a’m 
usınday mug’dardag’ı nikel ja’ne marganetsten turadı. Jen’il, polat sıyaqlı 
qattı h’a’m bekkem quyılma. Ol samolet ja’ne mashinalar sog’ıwda 
qollanıladı. 
Kuproalyumin  - 89-92% alyuminiyden h’a’m 8-11% mıstan turadı. 
Tiyin jasawda qollanıladı. 
Nixrom - 67% nikel, 16% temir, 15% xrom h’a’m 1,5% marganets 
aralaspasınan ibarat. Ol o’zinin’ joqarı mexanikalıq qa’siyetlerin joqarı 
temperaturada da saqlap qaladı. Onın’ elektr togina qarsılıg’ı h’a’m 
oksidlenbeytug’ınlıg’ı elektr ısıtqıshlar jasaw ushın paydalanıladı 
 
7.8. Metallardın’ korroziyası h’a’m odan qorg’aw usılları. 
 
Metallardın’ h’a’m olardın’ quyılmalarının’ sırtqı ortalıqtın’ 
ta’sirinen buzılıwı korroziya dep ataladı. Korroziya ximiyalıq h’a’m 
elektroximiyalıq bolıp eki tu’rli boladı. 
Ximiyalıq korroziya dep metallar menen quyılmalardın’ elektr togin 
payda etpeytug’ın taza ximiyalıq reaktsiyanın’ na’tiyjesinde buzılıwın 
aytadı. Ximiyalıq korroziya metallarg’a gazlar yamasa suyıq zatlardın’ 
ta’siri na’tiyjesinde ju’redi. Ximiyalıq korroziyag’a mısal etip temirdin’ tat 
basıwın keltiriwge boladı. Temperaturanın’ joqarılawı menen 
korroziyanın’ tezligi artadı. Mısalı, 200-250
0
C da temirde tat qabırshag’ı 

 
92
payda boladı, al 600
0
C da h’a’r tu’rli oksidlerden turatug’ın (“eO, “e
2
O
3
, 
“e
2
O
4
) qaq ju’zege keledi. Bul qaq temirdi odan arı oksidleniwden saqlay 
almaydı, sebebi onın’ san’laqları kislorodtın’ kiriwine tosqınlıq jasamaydı. 
Magniy, alyuminiy, nikel, xrom, mıs sıyaqlı metallar kislorod penen ta’sir 
etiskende olardın’ betinde qorg’awshı oksidlik qabırshaq payda boladı 
h’a’m ol metaldı odan arı korroziyalanıwdan qorg’aydı. 
Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyalarının’ na’tiyjesinde sistemada 
elektr togının’ payda bolıwı menen ju’retug’ın korroziyanı 
elektroximiyalıq korroziya dep ataydı.  Elektroximiyalıq korroziya 
elektrolittegi eki metaldın’ janasıwı na’tiyjesinde ju’redi. Bul jag’dayda 
galvani elementi du’ziledi. Elektrodlıq potentsialı terislew metal eriydi 
(anod), al potentsialı joqarılaw metalda vodorod yamasa kislorod ionı 
qaytarıladı. Mısalı,  ızg’ar h’awada temir menen mıs janasqanda galvani 
element du’ziledi. Bunda temir anod, al mıs katod boladı. Usı galvani 
elementtin’ jumısı na’tiyjesinde temir oksidlenedi yag’ınıy 
korroziyalanadı, sebebi onın’ elektronları  mısqa qaray u’zliksiz 
jıljıg’anlıqtan ishki sistemada elektr togi payda boladı. Bunın’ 
na’tiyjesinde temir oksidlenip ion tu’rinde eritpege o’tedi: 
    
Fe - 2e
-
 =Fe
2+
 
 
Katod mıstın’ betine temirden kelip tu’sken elektronlar eritpedegi 
erigen h’aldag’ı kislorodtı qaytaradı: 
 
O
2
 + 2H
2
O + 4e
-
 =4OH
-
 
 
Temir ionları gidroksid ionlar menen birigip temir (II) gidroksidin 
payda etedi: 
Fe
2+
 + 2OH
-
 = Fe(OH)
2
 
Temir gidroksidi h’awadag’ı kislorod penen odan arı oksidlenedi: 
 
4Fe(OH)
2
 + O
2
 + 2H
2
O = 4Fe(OH)
3
 
 
Kislorodtın’ qaytarılıwı arqalı ju’retug’ın metallardın’ korroziyası 
h’awada, suwda h’a’m topıraqta ju’redi. Vodorod ionlarının’ 
kontsentratsiyası ko’birek ortalıqta kislorodtın’ ornına vodorod ionları 
qaytarıladı: 
 
2H
+
 + 2e
-
 = N
2
 
 
Solay etip elektroximiyalıq korroziya waqtında elektronlardın’ ag’ısı 
aktiv metalldan aktivligi kem metalg’a qaray awısadı h’a’m aktiv metal 
korroziyalanadı. 

 
93
Metallardı korroziyadan qorg’aw usılları ju’da’ ko’p. Olardan en’ 
baslıları mınalar: 
1. Ortalıqtı o’zgertiw. Ha’r tu’rli oksidlegishlerdi saplastırıw arqalı 
metallardı korroziyadan saqlaydı. Mısalı, suwda erigen kislorodtı ajıratıw 
arqalı puw qazanlardın’ korroziyasın kemeytedi. Kislotalar menen 
janasatug’ın metallardın’ korroziyasın boldırmaw ushın ingibitorlar 
qosadı.  İngibitor qosılg’an kislota metalg’a ta’sir etpeydi, biraq metal 
oksidi h’a’m basqa birikpelerdi jaqsı eritedi. İngibitor qosılg’an 
kislotalardın’ usı qa’siyetin paydalanıp puw qazanlarının’ qaptalların 
qaqtan tazartadı.  
2. Qorg’ag’ısh qaplamalar. Metallardı korroziyadan saqlawdın’ baslı 
jollarının’ biri - olardı h’a’r tu’rli zatlar menen qaplaw arqalı ortalıqtın’ 
agressiv ta’sirinen qorg’aw. Ko’pshilik jag’dayda metaldan jasalg’an zattı 
korroziyag’a to’zimli basqa metal menen qaplaydı. 
3. Metallardı korroziyadan saqlawdın’ en’ ko’p taralg’an tu’ri olardı 
lak, boyawlar menen qaplaw. Bular tutas ja’ne tıg’ız bolg’anlıqtan 
metaldı sırtqı ortalıqtın’ ta’sirinen qorg’aydı. 
4. Metallardı korroziyadan saqlawdın’ jolına arnawlı usıl menen 
olardın’ betlerine tutas ja’ne tıg’ız qabat jasaw kiredi.  Mısalı, 
metallardın’ betine shiyshe sıyaqlı mo’ldir emes emal menen qaplaw 
arqalı korroziyadan qorg’awg’a boladı. 
 
7.9. Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
 
1. Metallıq qa’siyetke iye elementlerdin’ da’wirlik sistemada 
   jaylasıwın ko’rsetip berin’. 
2. Metallıq baylanıstın’ basqa baylanıs tu’rlerinen parqı  
    nede? 
3. Fizikalıq qa’siyetleri boyınsha metallar qanday  
    toparlarg’a ajıraladı? 
4. Magnit maydanına qatnnası boyınsha metallar qanday  
    toparlarg’a bo’linedi? 
5. Elektrodlıq potentsial degenimiz ne? 
6. Metallardın’ kernewlilik qatarı degen ne? 
7. Metaldın’ normal potentsialı degen ne? 
8. Metallardın’ ximiyalıq aktivligi nege baylanıslı? 
9. Metallardın’ oksidlegish kislotalarg’a qatnası qanday? 
10. Amfoterli metallardın’ kislota h’a’m tiykarlarg’a qatnası  
     qanday? 
11. Ken payda etiwshi metallar ta’biyatta qanday birikpeler  
     tu’rinde tarqalg’an? 
12. Metallardı kenlerden o’ndiriwdin’ qanday usılları bar  
     h’a’m olar bir-birinen qalay parıqlanadı? 
13.  Quyılmalar taza metallardan qanday ayırmashılıqqa iye  

 
94
      boladı? 
14. Texnikada ken’ qollanılatwg’ın quyılmalarg’a sıpatlama  
     berin’?  
15. Korroziya degenimiz ne h’a’m ol neshe tu’rli boladı? 
16. Elektroximiyalıq korroziyanın’ tiykarında qanday  
     ximiyalıq protsess jatadı? 
17. Elektroximiyalıq korroziyada h’awa kislorodı menen suwdın’  
     xızmeti qanday? 
18. Metallardı korroziyadan qorg’awdın’ qanday usılları bar? 
19. Metallıq kristallıq torg’a sıpatlama berin’? 
20. Tsink (Z=30) penen qalayının’ (Z=50) elektronlıq  
     formulasın jazın’? 
21. Mıs (Z=29) penen qorg’asınnın’ (Z=82) elektronlıq  
     formulasın jazın’? 
22. Xrom (Z=24) menen gu’mistin’ (Z=47) elektronlıq  
     formulasın jazın’? 
23. Alyuminiy (Z=13) menen sınaptın’ (Z=80) elektronlıq  
     formulasın jazın’? 
24. Kaltsiy (Z=20) menen molibdennin’ (Z=42) elektronlıq  
     formulasın jazın’? 
25. Temirdin’ ximiyalıq qa’siyetlerine sıpatlama berin’? 
26. Xromnın’ ximiyalıq qa’siyetlerine sıpatlama berin’? 
27. Ko’pshilik metallar ne sebep o’zgermeli valentlikke iye  
     boladı? 
 
 
Bap 8. ERİTPELER. 
 
8.1. Ulıwma tu’sinikler. 
 
Ta’biyat penen turmıstag’ı bolatug’ın qubılıslar, ju’rgiziletug’ın 
protsessler h’a’m o’ndiriletug’ın o’nimler eritpeler h’alında iske asadı. Jer 
sharının’ ko’bin alıp jatırg’an suwlarda h’a’r tu’rli zatlar erigen h’alında 
boladı, sonlıqtan okean, ten’iz, ko’l, da’rya suwları eritpelerge jatadı. 
O’ndiristegi ko’plegen texnologiyalıq protsessler, mısalı, mineral 
kislotalardı alıw, to’ginler o’ndiriw, qurılıs materialların islep shıg’arıw, 
da’ri-da’rmaq  alıw, kauchuk h’a’m plastmassalar o’ndiriw h’.t.b. 
protsessler eritpelerde ju’redi. 
Eritpe degenimiz eki yamasa odanda ko’p quramlıq 
bo’leklerden(komponentlerden) turatug’ın gomogen (birtekli) sistema. 
Demek, eritpe en’ kemi eki zattan turadı. Olardın’ biri eritkish, al 
ekinshisi erigen zat delinedi. Eritkish dep, a’dette jeke h’alında h’a’m 
eritpede bir qıylı agregat h’alında bolatug’ın ja’ne erigen zatqa qarag’anda 

 
95
massası yaki ko’lemi jag’ınan ko’p bolg’an quramlıq bo’lekke aytıladı. 
Mısalı, qanttın’ suwdag’ı eritpesinde suw-eritkish, al qant kerigen zat. 
Eritkishtin’ agregat h’alına qaray eritpeler gaz ta’rizli , suyıq h’a’m 
qattı h’alda boladı. Gaz ta’rizli eritpege mısal etip h’awanı ko’rsetiw 
mu’mkin. Hawa kislorodtın’, uglerod (IV) oksidinin’, inert gazlardın’ 
azottag’ı eritpesi. Qattı eritpelerge metallardın’ quyılmaları  mısal boladı. 
Ma’selen, altın menen gu’mistin’ quyılması. 
Ju’da’ exmiyetli eritpelerge  suyıq eritpeler jatadı. Eritpenin’ barlıq 
ko’lemi bir tekli boladı. Bul jag’ınan eritpe ximiyalıq birikpege uqsaydı. 
Lekin, h’a’tteki bir zattın’ eritpesinin’ quramı h’a’r tu’rli boladı. Mısalı, as 
duzının’ yamasa ku’kirt kislotasının’ h’a’r tu’rli  kontsentratsiyalı 
eritpesin tayarlaw mu’mkin. Sonlıqtan eritpelerge zattın’ massasının’ 
saqlanıw nızamın h’a’m quramnın’ turaqlılıq  nızamın qollanıw mu’mkin 
emes. Bul jag’ınan eritpeler quramı o’zgermeli  birikpelerge, h’a’tteki  
aralaspalarg’a uqsap ketedi. 
Ko’p jıllar boyı eritpelerdin’ ta’biyatına eki tu’rli ko’z-qaras 
h’u’kim su’rip keldi. Vant-Goff penen Arrenius eriw protsesin taza 
fizikalıq qubılıs dep qaradı. Mendeleev h’a’m Kablukovlar eriw 
protsessinin’ erigen zat penen eritkishtin’ ximiyalıq ta’sir   etisiwinin’ 
na’tiyjesi dep tu’sindirdi. Bug’an da’lil etip ku’kirt kislotasının’ mınaday 
gidratlarının’ du’ziletug’ının ko’rsetti. 
 
N
2
SO
4
   
⋅   H
2
O;      N
2
SO
4
   
⋅   2H
2
O;       N
2
SO
4
   
⋅ 6H
2
O; 
 
Ha’zirgi ko’zqaras boyınsha eriw fizika-ximiyalıq protses. Eriw 
waqtında eriytug’ın zat penen eritkishtin’ molekulaları bir-birine 
diffuzlanıp qalmay, o’zara h’a’reketlesip molekulalıq birikpeler du’zedi. 
Suwdag’ı eritpelerde bul birikpelerdi gidratlar, al eritkish suwdan basqa 
qa’legen zat bolg’anda solvatlar deydi. Ko’pshilik sha’riyatta gidratlar 
menen solvatlar turaqsız bolıp, zattı eritpeden ajıratqanda tarqalıp ketedi. 
Degen menen biraz gidratlar a’dewir turaqlı boladı h’a’m eritpeni 
suwaltqanda  yamasa suwsızlandırg’anda birikpe tu’rinde ajıralıp shıg’adı.  
Quramında h’a’rtu’rli mug’darda su’w molekulaların  tutqan bunday qattı 
zatlardı kristalgidratlar dep ataydı, al olardag’ı suw molekulaların 
kristallıq suw deydi. Og’an mına zatlar jatadı. 
 
CuSO
4
   
⋅  5H
2
O;  CaSO
4
 
⋅ 2H
2
O;  G’eSO
4
   
⋅ 7H
2
O;  Na
2
SO
4
   
⋅ 
10H
2
O  t.b. 
 
 
8.2. ERİW JILLILIG’I. 
 
Zatlar suwda erigende jıllılıq qubılısları bayqaladı. Eriw waqtında 
jıllılıq ya sin’irledi, ya ajıralıp shıg’adı. Bir mol zat erigende ajıralatug’ın 

 
96
yamasa sin’iriletug’ın jıllılıq sol zattın’ molekulalıq eriw jıllılıg’ı dep 
ataladı. 
Eriw waqtında bayqalatug’ın ulıwma jıllılıq effekti ( He) qattı zat 
erigende bolatug’ın h’a’rtu’rli protsesslerdin’ jıllılıq effektlerinin’ 
algebralıq summasına ten’. Bul effektlerge mınalar kiredi.