MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

8.8. DİSSOTSİATSİYA DA’REJESİ. KU’SHLİ HA’M 
HA’LSİZ  ELEKTROLİTLER. 
 
Elektrolitlerdin’ ionlarg’a ajıralıwı olardın’ molekulalarındag’ı 
atomlar arasındag’ı ximiyalıq baylanıstın’ bekkemliginen g’a’rezli boladı. 
Ximiyalıq baylanıs qansha h’a’lsiz bolsa, elektrolit sonsha ko’birek 
ionlarg’a ajıraladı. 
Elektrolitlerdin’ ionlarg’a ajıralıw qa’biletin san jag’ınan           
(mug’darlı ra’wishte) dissotsiatsiya da’rejesi (
α) arqalı ko’rsetedi. 
Dissotsiatsiya da’rejesi degenimiz ionlarg’a ajıralg’an molekulalar 
sanının’ ulıwma eritilgen molekulalar sanına qatnası. Dissotsiatsiya 
da’rejesi eritilgen molekulalardın’ qanshası (yaki neshe protsenti) 
ionlarg’a ajıratılg’anın ko’rsetedi. h’a’m mına formula boyınsha 
esaplanadı: 
        n        
α =   ⋅  100  =  n% 
        N 
Ma’selen: ulıwma eritilgen molekulalar sanı N=100, al ionlarg’a 
ajıratılg’an molekulalar sanı 80 bolsa, onda bul elektrolittin’ dissotsiatsiya 
da’rejesi 80% bolg’anı: 
       80        
α =   ⋅  100  =  80% 
      100 

 
107
 
Ku’shli elektrolitler ionlarg’a tolıq ajıraladı. Olarg’a barlıq 
eriytug’ın duzlar, siltiler, geypara mineral kislotalar jatadı. Mısalı:  
 
NaCI, Kg’SO4, CaCI
2
, Ba (ON)
2
, KOH, HCI, HNO
3
, AgNO
 3
 h’.b. 
 
Ha’lsiz elektrolitler ionlarg’a ju’da’ az ajıraladı. Olarg’a barlıq 
organikalıq kislotalar, erimeytug’ın tiykarlar, bazı bir mineral kislotalar 
jatadı. Mısalı: 
 
SH 
3
SOON,   N
2
CO
3
,  N
3
BO
3
,   NCIO, HCN, NH
4
ON h’.b. 
 
 
8.9. ELEKTROLİT ERİTPELERİNDEGİ İONLIQ 
REAKTSİYALAR. 
 
Elektrolitler eritpelerinde ionlarg’a ajıralatug’ın bolg’anlıqtan 
olardın’ eritpeleri o’z-ara ta’sir etiskende reaktsiya ionlar arasında ju’redi. 
Bunday reaktsiyalar ionlıq reaktsiyalar dep ataladı. 
İonlıq reaktsiyalar aqırına deyin ju’riwi ushın reaktsiya 
na’tiyjesinde sho’qpe, gaz yamasa kem dissotsialanıwshı zat payda bolıwı 
sha’rt. 
İonlıq reaktsiyalardın’ ten’lemelerin mına ta’rtipte du’zedi. 
1. Reaktsiyanın’ molekulalıq ten’lemesi jazıladı. 
2. Bul ten’leme ionlıq tu’rde jazıladı, tek payda bolg’an sho’kpe , 
gaz yamasa az dissotsialanıwshı o’nim g’ana molekula  tu’rinde jazıladı. 
3. Sho’kpe, gaz yamasa az dissotsialanıwshı zattın’ quramına 
kirmeytug’ın ionlar reaktsiyag’a qatnaspaydı dep sanaladı h’a’m 
ten’lemeden shıg’arıp taslanıp qısqa ionlıq ten’leme jazıladı. 
Sho’kpe tu’setug’ın ionlıq reaktsiyalar. Qorg’asın nitratı menen 
natriy sulfatının’ eritpelerin  aralastırg’anda a’melde rimeytug’ın qorg’asın 
sulfatının’ sho’kpesi du’ziledi. 
 
Rv (NO
3
)
 2  
+ Na
 2
 SO
4   
= Rv SO
4 
↓ + 2 NaNO
3
 
 
Jaqsı eriytug’ın h’a’m ionlarg’a ajıralatug’ın zatlar ionlar tu’rinde 
ko’rsetilip ten’leme qayta jazıladı. 
 
Rv
2+
  + 2NO
3
-  
+ 2Na
2
+
  + SO
4
 2-
 
= Rv SO
4 
↓ + 2Na
+
 + 2NO
3
-
 
 
Ten’lemenin’ eki jag’ındag’ı reaktsiyag’a qatnası joq ionlar ( astı 
sızılmag’an) shıg’arıp taslanıp ten’leme qısqa tu’rinde jazıladı. 
 
Rv
2+
  + SO
4
 2-
 
= Rv SO
4 
↓ 

 
108
 
Bul reaktsiyanın’ qısqa ionlıq ten’lemesi qorg’asın nitratı menen
                                                 
natriy sulfatının’ arasındag’ı reaktsiya  Rb
2+
 penen SO4
   
 ionlarının’ 
arasında ju’retug’ının ko’rsetedi. Qorg’asın kationı menen sulfat 
anionının’ ta’sir etisiwi ushın olardın’ reaktsiyag’a alınatug’ın qanday 
elektrolitlerdin’ quramında bolıwı a’h’miyetli emes. 
Gaz ta’rizli zatlar payda bolatug’ın ionlıq reaktsiyalar.
 
 
Natriy xloridinin’ eritpesine ku’kirt kislotasın quyıw na’tiyjesinde 
gaz ta’rizli xlorvodorod bo’linip shıg’adı. Eritpeni qızdırıw arqalı vodorod 
xloridin tolıq bo’lip shıg’arıwg’a boladı. Reaktsiyanın’ molekulalıq, ionlıq 
h’a’m qısqartılg’an ionlı ten’lemelerin jazamız. 
 
2NaCI  +  H
2
SO
4
 =  Na
2
SO
4
  +  2HCI 
↑ 
2Na
+
 + 2CI
-
 + 2H
+ 
+ S0
4
2-
 = 2Na
+ 
+ S0
4
2-
 + 2HCI 
↑ 
2CI
-
 + 2H
+
 = 2HCI
↑ 
 
Az dissotsialanıwshı zatlar du’ziletug’ın ionlıq reaktsiyalar.   
 
Az dissotsialanıwshı zatqa suw jatadı. Suwdı payda etiw menen 
ju’retug’ın reaktsiyag’a tiykarlar menen kislotalardın’ arasında ju’retug’ın 
neytrallaw reaktsiyası jatadı. Mısal iretinde kaltsiy gidroksid penen duz 
kislotasının’ arasında ju’retug’ın reaktsiyalıq molekulalıq, ionlıq h’a’m 
qısqasha ionlıq ten’lemelerin jazayıq. 
 
Sa (ON)
 2
 +  2HCI = Sa SI
 2 
+  H
2
O 
Sa 
2+
 + 2ON
-  
+  2H
+
 + 2CI
-
 = Sa
 2+
  + 2SI
-
 
+  2H
2
O 
  2H
+
 + 2OH
-
 =   2H
2
O 
 
Joqarıda aytılg’anlardan elektrolit eritpeleri arasındag’ı ionlıq 
reaktsiyalar sho’kpe, gaz h’a’m az dissotsialanıwshı zatlardın’ du’ziliw 
bag’ıtına qaray qaytımsız ju’retug’ının ko’riwge boladı. 
 
8.10. VODORODLIQ KO’RSETKİSh. 
 
Suw ju’da’ h’a’lsiz elektrolit bolıp, derlik sezilmestey da’rejede 
ionlarg’a ajıraladı. 
 
H
2
O
                               
H 
+
 +  OH
  -
 
 
Bul qaytımlı protsess ushın massalar ta’siri nızamın qollansaq mına 
ten’lemeni alamız. 
 
 

 
109
                [ H
+
]  [ OH
-
 ] 
K dis  =   
 
                      [H
2
O] 
 
Bul ten’likten mınanı shıg’arıwg’a boladı. 
 
K dis . [H
2
O] = [ H
+
]  [ OH
-
 ]  
 
Suwdın’ dissotsiatsiya konstantası 22
o
S da 1,8 · 10
-16 
ten’, al 
dissotsialanbag’an suw molekulalarının’ kontsentratsiyası turaqlı boladı 
h’a’m  ol 1000 g  :
   
18, 02 = 55,56 mol/l ge ten’. Eki tuaqlı shamanın’ 
ko’beymesi turaqlı shama boladı. 
 
[ H
+
]  [ OH
-
 ] = K dis . [H
2
O] = K suw 
 
Bul ten’lemedegi  K
suw
 - suwdın’ ionlıq ko’beymesi  dep ataladı 
h’a’m mınaday ma’niske iye boladı: 
 
K suw = Kdis . [H
2
O] = [ H
+
]  [OH
-
] = 1,8 . 10
 -16
 . 55,56 = 1. 10
 -14
 
 
Bul ten’lemeni paydalanıp vodorod ionlarının’ kontsentratsiyası 
belgili bolsa, gidroksid ionnın’ kontsentratsiyasın, al gidroksid ionlarının’ 
kontsentratsiyası belgili bolsa, vodorod ionlarının’ kontsentratsiyasın 
esaplap tabıwg’a boladı: Mısalı: eritpedegi gidroksid ionlarının’ 
kontsentratsiyası  10
-9
 mol/l bolsa, vodorod ionlarının’ kontsentratsiyası 
bılay esaplanadı. 
 
              10
 -14                 
10
 -14
 
[ H
+
] = 
 =   =  10
 -5
 mol/l 
             [ OH
-
 ]           10
 -9
 
 
A’melde teris da’rejeli sanlar menen esaplawlar ju’rgiziw qolaysız. 
Sonlıqtan ortalıqtın’  kislotalıg’ın yaki siltiligin anıqlaw ushın vodorod 
ionları kontsenrtatsiyasının’  teris ma’nisinde alıng’an onlıq logarifmin 
vodorodlıq ko’rsetikish dep atap h’a’m rN tan’bası menen belgilep 
paydalanadı. 
 
rN  = - Ig [ H
+
]          yamasa           rN = - Ig [ H
+
] = -10
-4 
= 4
 
 
Vodorodlıq ko’rsetkish arqalı eritpenin’ ortalıg’ın bılay belgileydi: 
 
rN = 7 bolsa  neytral ortalıq. 
rN < 7 bolsa  kislotalıq ortalıq. 
rN > 7 bolsa  siltilik ortalıq. 

 
110
 
Vodorod  ionlarının’ kontsenrtatsiyası menen vodorodlıq 
ko’rsetikishtin’ ma’nisleri mınaday qatnasta boladı.  
 
 
H 10
o
 10
-
1
 
10
-
2
 
10
-
3
 
10
-
4
 
10
-
5
 
10
-
6
 
10
-
7
 
10
-
8
 
10
-
9
 
10
-
10
 
10
-
11
 
10
-
12
 
10
-
13
 
10
-
14
 
rN 0 1 2 3 R 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 
    kislotalıq artadı                                siltilik artadı 
                                                 neytral    
 
 
Eritpelerdin’ vodorodlıq ko’rsetkishin indikatorlar dep atalıwshı 
reaktivler ja’rdeminde anıqlaydı. 
İndikatorlardın’ ko’birek 
qollanılatug’ınları lakmus, fenolftalein h’a’m metiloranj boladı. 
 
8.11. DUZLARDIN’  GİDROLİZİ. 
 
Ha’r qıylı  duzlar suwda erigende eritpenin’ ortalıg’ın h’a’rqıylı 
vodorodlıq ko’rsetkishke o’zgertedi. Bul qubılıstı erigen duzlardın’ 
ionlarının’ suw menen ta’sir etisiwi na’tiyjesinde eritpedegi vodorod yaki 
gidroksid ionlarının’ kontsentratsiyasının’ o’zgeriwi menen tu’sindiriw 
mu’mkin. 
Duz ionları menen suw ionlarının’ o’z-ara ta’sirlesiwi na’tiyjesinde 
eritpe ortalıg’ının’ o’zgeriwi bolatug’ın ximiyalıq qubılıstı duzlardın’ 
gidrolizi deydi. Gidroliz degende ulıwma alg’anda suwdın’ ta’sirinde 
qa’legen zat molekulasının’ buzılıwı tu’siniledi. Gidroliz waqtında duz 
ionları menen vodorod yaki gidroksid ionlar ta’sir etisip h’a’lsiz 
elektrolitlerdi payda etedi. Sonlıqtan duzlardın’ gidrolizi ten’lemesin 
du’zgende payda bolg’an h’a’lsiz elektrolitlerdi molekula tu’rinde jazıw 
kerek. Demek h’a’siz elektrolitti payda etiwshi ion duzdın’ quramında 
a’zelden bolg’anda g’ana gidroliz protsessi jaqsı ju’redi. Usıg’an bola 
duzlardın’ gidrolizinin’ mınaday to’rt jag’dayı bolıwı itimal. 
1. Ku’shli tiykar menen ku’shli kislotadan payda bolg’an duzlardın’ 
gidrolizi . Bunday duzlarg’a  NaCI, K
2
SO
4
, Ba(NO
3
)
2
 sıyaqlı duzlar mısal 
boladı. Bular suwda erigende tolıq dissotsiatsialanadı ionlanadı. Suwdın’ 
o’zide azda bolsa ionlanadı. Bul protsessti kaliy xloridi mısalında jazsaq, 
mına ten’lemeni alamız: 
 
KCI
   
                    K
+
   +  CI
 -
 
 
NON
   
                    N
+
   +  ON
 -              
yamasa tolıq tu’rde: 
 
K
+
   + CI
 -  
+  NON
                             
   K
+
   +  CI
 -  
+  N
+
   +  ON
 -
 

 
111
 
qısqartılg’an tu’rde  
 
NON                    N
+
   +  ON
 -
 
 
Bul ten’lemeden ku’shli tiykar menen ku’shli kislotadan du’zilgen 
duzlardın’ suw ionları menen ta’sir etispeytug’ını yamasa gidrolizge 
ushıramaytug’ını ko’rinedi. Eritpede vodorod penen gidroksid ionlarının’ 
kontsentratsiyaları ten’ boladı h’a’m ortalıqtın’ reaktsiyası neytral h’aldı 
(rN=7) ko’rsetedi. 
2. Ku’shli tiykar menen h’a’lsiz kislotadan payda bolg’an duzlardın’ 
gidrolizin natriy karbonatının’ mısalında qarastıramız. Bul duzdın’ suwda 
eriwinde payda bolatug’ın karbonat anion suwdan vodorod ionın o’zine 
biriktirip gidrolizlenedi. 
 
2Na
+
 + SO
3
2-
+ HON
                          
  2Na
+ 
+ ON
-
 +     NSO
3
-
  
 
yamasa qısqa tu’rde.  SO
3
2- 
+ HON
             
           NSO
3
-
  +  ON
-
 
 
Bul reaktsiya eki tiykarlı ko’mir kislotası    qaldıg’ının’ birinshi 
basqıshı. Gidrolizdin’ ekinshi basqıshın bılay jazıw mu’mkin. 
 
NSO
3
-
  +  NON
-                                       
N 
2
SO
3
-
  +  ON
-
 
Biraq  NSO
-
z ion  ko’mir kislotasına qarag’anda turaqlı 
bolg’anlıqtan suwda eriytug’ın karbonatlar tek birinshi basqısh boyınsha 
gidrolizlenedi. Bul mısaldan ko’ringenindey ku’shli tiykar menen h’a’lsiz 
kislotadan du’zilgen duzlar kislota qaldıqları yamasa anionlar boyınsha 
gidrolizlenedi. Bunda anion suw molekulasının’ vodorodın bekkem 
biriktirip alg’anlıg’ı sebepli eritpede gidroksid ionlarının’ 
kontsentratsiyası artadı h’a’m ortalıq siltilik reaktsiya ko’rsetedi. (rN>7). 
3. Ku’shli kislota menen h’a’lsiz tiykarlardan du’zilgen duzlardın’ 
gidrolizin alyuminiy xloridi mısalında ko’remiz. Ha’lsiz tiykardın’ 
qaldıg’ı    AI
3+
  suwdan gidroksid ionın o’zine bekkem biriktirip aladı, al 
vodorod ionları eritpede toplanıp kislotalıqtı asıradı. 
 
AI
3+
  + 3CI
 -  
+ NON                   
 
AION
2+
   +  3CI
 -  
+  N
+
    
 
yamasa    AI
3+
  
  
+  NON                  AION 
2+
   +    N
+
    
 
Bul duzda tek brinshi basqıshta gidrolizlenedi. Solay etip, ku’shli 
kislota menen h’a’lsiz tiykardan payda bolg’an duzlar metal kationları 
boyınsha gidrolizlenedi h’a’m eritpege kislotalı ortalıqtı (rN<7) beredi. 

 
112
4. Ha’lsiz tiykar menen h’a’lsiz kislotadan du’zilgen duzlarg’a 
mısal iretinde ammoniy atsetatının’ gidroliz ten’lemesin ko’rsetiw 
mu’mkin. 
 
NH
4
 +  CNzSOO  + NON                  NH
4
ON  + SNzSOON 
 
Bul reaktsiyada duzdın’ quramlıq bo’lekleri vodorod ionı menen de, 
gidroksid ionı menen de birigedi. Na’tiyjede eritpede neytral ortalıq payda 
boladı. (rN=7). 
 
 
Ma’seleler. 
 
1. 80% C h’a’m 20% H tutqan uglevodorodtın’ formulasın shıg’arın’. 
Vodorod boyınsha uglevodorodtın’ tıg’ızlıg’ı 15. 
2. Alyuminiydin’ kaltsiy menen quyılmasınan biraz mug’darın natriy 
gidroksidi menen islegende 11,2 l H
2
 ajıralıp shıqtı. Quyılmanın’ sonday 
mug’darı menen duz kislotasının’ ta’sir etisiwinen 14 g  H
2
 ajıraldı. 
Quyılmanın’ quramın anıqlan’. 
3. Kaltsiy h’a’m strontsiy karbonatlarının’ 1,738 g aralaspasın 
qızdırg’anda oksidlerinin’ 1,078 g aralaspası alındı. Aldın’g’ı 
aralaspadag’ı karbonatlardın’ mug’darın esaplan’. 
4. Metan menen azottın’ 50 ml aralaspasına 100 ml O
2
 qosıldı. 
Kislorodtın’ esabınan metan jang’annan son’ aralaspanın’ ko’lemi 78 ml 
boldı. Aldın’g’ı gaz aralaspasının’ ko’lemlik quramın anıqlan’. 
5. Kislorod penen toltırılg’an h’a’m auızı kepserlengen 2 l ko’lemdegi 
ıdısta 2,9 g temir (II) karbonatı  qızdırıldı. Eger da’slepkibasım 1 atm. 
bolsa, qızdırg’annan son’g’ı h’a’m reaktsiya o’nimlerin da’slepki 
temperaturag’a deyin suwıtqannan keyingi ıdıstag’ı basımdı esaplan’.  
6. 3,7 g kaltsiy gidroksidinin’ 3,92 g H
3
PO
4
 menen ta’sir etisiwinen 
payda bolg’an kaltsiy gidrofosfatının’ mug’darın anıqlan’.   
7. 58,5% C, 4,1% H, 11,4% N h’a’m 26% O tutqan zattın’ molekulalıq 
formulasın shıg’arın’. Zattın’ molekulalıq massası 123. 
8. 3,1 g organikalıq zat tolıq jang’anda 8,8 g CO
2
, 2,1 g HOH h’a’m 
0,47 g  azot payda boldı. Bul zattın’ normal sha’riyatqa keltirilgen 1 l 
puwının’ massası 4,15 g . Zattın’ molekulalıq formulasın tabın’. 
9. 1,1 g organikalıq zat tolıq jang’anda 2,2 g CO
2
 h’a’m 0,9 g suw 
payda boldı. Usı zattın’ normal sha’riyatqa keltirilgen 1 l puwının’ 
massası   2,75 g. Zattın’ molekulalıq formulasın tabın’. 
10. Bordın’ atomlıq massası 10,81. Bor eki izotoptan: 
10
5
 B 
11
5
 B 
turadı. Ortobor kislotasında H
3
BO
3
 neshe protsent 
11
B bar? 
11. Atsetilennin’ 1 moli jang’anda 313,6 kkal jıllılıq ajıralıp shıqtı. 
Suwdın’ h’a’m uglerod dioksidinin’ payda bolıw jıllılıqları sa’ykes 68,4 
kkal h’a’m 94 kkal quraydı. Atsetilennin’ payda bolıw jıllılıg’ın esaplan’. 

 
113
12. Biyma’lim temperaturada H
2
 + J
2
 = 2HJ reaktsiyasının’ teppe-
ten’lik konstantası 36. Vodorod h’a’m iodtın’ da’slepki kontsentratsiyaları 
0,02 mol/l. Vodorod, iod h’a’m iodlı vodorodtın’ teppe-ten’lik 
kontsentratsiyaların esaplan’. 
13.Quramında 468 kg natriy xloridi bolg’an eritpe elektrolizlengende 
alıng’an ga’zlerden NSI sintezlengen. Payda bolg’an NSI 708 l suwda 
eritlgen. Alıng’an duzdın’ kislotasındag’ı xlorovodorodtın’ massalıq 
u’lesin (%) esaplan’. 
14. Alkenge 6,72 l HCI birikti (n.j.). Alıng’an o’nimdi qızdırıp natriy 
gidroksidinin’ suwlı eritpesi menen gidrolizlegende 22,2 g toyıng’an bir 
atomlı spirt payda boldı. Bul spirttin’ molekulasında u’sh metil gruppa 
bar. Aldın’g’ı uglevodorodtın’ h’a’m alıng’an spirttin’ qurılısın anıqlan’. 
15. Natriy gidroksidinin’ eritpesinde 7 g kremniydi eritkende neshe 
gramm suyıq shiyshe - natriy metasilikatı alınadı. Reaktsiyanın’ 
molekulalıq h’a’m ioelıq ten’lemelerin jazın’. 
16. Artıq alıng’an natriy gidroksidinin’ eritpesi arqalı 0,5  CO
2
 
o’tkizildi. Eritpede qanday zatlar h’a’m qanday mug’darda payda boldı. 
Eger eritpe arqalı artıqsha SO
2
 o’tkizilse ne alınadı. Reaktsiya 
ten’lemelerin molekulalıq ja’ne ionlıq tu’rde jazın’.   
17. Nikel sulfatının’ eritpesi arqalı 5 A ku’shtegi tok o’tkizilgende 
katodtın’ massası 4,11 g arttı. Tok boyınsha shıg’ımlılıq 70% bolg’anda 
elektroliz waqtın esaplan’. 
18. Sistemanın’ ulıwma basımın 5 esege kemeytkende 2NO + O
2
 
⇔2NO
2
 reaktsiyasının’ tezligi qalay o’zgeredi. 
19. Quramı  S
9
H
12
 bolg’an aromatlı uglevodorodtın’ barlıq 
izomerlerinin’ strukturalıq formulasın jazın’ h’a’m atamalan’. 
20. Atomnın’ qaysı energetikalıq qa’ddishesi burınlaw toladı: 
       a) 4s yaki 3d   b)  5r yaki 4d    v)  6r yaki 4f 
21. Kaltsiy gidrokarbonatı bar 200 ml suwdı qaynatqanda 3 mg SaSO
3
 
sho’kpege tu’sti. Suwdın’ kermekligi nege ten’.  
22. Mına sxemadag’ı okisleniw-qaytarılıw reaktsiyalarının’ elektronlıq 
balans usılı menen du’zin’: 
      a) NaCrO
2
 + Br
2
 + NaOH 
→ Na
2
CrO
4
 + NaBr + H
2
O 
     b) N
2
O
2
 + FeCI
2
 + HCI 
→ FeCI
3
 + H
2
O 
     v) KMnO
4
 + N
2
O
2
 + N
2
SO
4
 
→ K
2
SO
4
 + MnSO
4
 + H
2
O + O
2
 
g) K
2
Cr
2
O
7
 + FeSO
4
 + N
2
SO
4
 
→ Cr
2
(SO
4
)
3
 + K
2
SO
4
 + Fe
2
(SO
4
)
3
 + 
H
2
O 
23. 10 g karnallit KCI · MgCI
2
 · 6HOH  100 ml suwda erigen. 
Eritpedegi kaliy h’a’m magniy xloridlerinin’ protsentlik 
kontsentratsiyaların esaplan’. 
24. To’mendegi reaktsiyalardın’ ten’lemelerin elektronlıq balans usılı 
menen ten’len’: 
     a) AgNO
3
 + J
2
 + H
2
O 
→ AgJO
3
 + HNO
3
 + AgJ 

 
114
     b) PH
3
 + KMnO
4
 + H
2
SO
4
 
→ H
3
PO
4
 + MnSO
4
 + K
2
SO
4
 + H
2
O 
     v) K
2
Cr
2
O
7
 + H
2
S + H
2 
SO
4
 
→ S + Cr
2
(SO
4
)
3
 + K
2
SO
4
 + H
2
O 
     g) AI + NaNO
3
 + NaOH + H
2
O 
→ NaAIO
2
 + NN
3 
25. Mıs sulfatı eritpesi arqalı 20 min. dawamında 5 A ku’shtegi tok 
o’tkizilgende katodta neshe gramm mıs ajıralıp shıg’adı. 
26. 200 ml 0,1 M eritpe tayarlaw ushın neshe gramm CaCI
2
 alıw 
kerek.    
27. 25 g. n-geptandı degidrlew (aromatlaw) na’tiyjesinde 80% 
shıg’ımlılıq penen A zatı alındı, onı suwıqta FeBr
3
 qatnasında 
bromlag’anda 75% shıg’ımlılıq penen V zatının’ izomerleri alındı. 
№anday zatlar h’a’m qansha mug’darda alındı
? 
28. Azot kislotanın’ (tıg’ızlıg’ı 1,184 g/ml) 200 ml 30% li eritpesinde 
qansha kislota boladı. 
29. 18,5 gr. 2-metil-2-xlorpropandı eki basqıshlı sintez benen 
birlemshi izobutil spirtinen alıw ushın neshe gr. spirt kerek. Ha’r bir 
basqıshtın’ shıg’ımlılıg’ı 50%. 
30. Gu’mis nitratı eritpesi arqalı 10 min. dawamında 5 A ku’shtegi tok 
o’tkizgende katodta neshe gr. gu’mis ajıralıp shıg’adı. 
 
 
 Ulıwma ximiyadan test sorawları 
 
1. Kukirt kislotasının molekulalık massası neshege ten? 
     A. 100      V. 98      S. 120       D. 76 
 
 2. Atom degenimiz ne? 
     A. Ozinde ximiyalık kesiyetti saklaytugın elementtin en kishi 
bolekshesi 
     V. Atom elektroneytral bolekshe 
     S. Atom on zaryadlangan zattın en kishi bolekshesi 
     D. Atom teris zaryadlangan zattın en kishi bolekshesi 
 
 3. Kuramalı zatlar degenimiz ne? 
     A. Xer kıylı element atomlarınan duzilgen zat 
     V. Xer kıylı elektronlardan duzilgen zat 
     S. Bir kıylı atomlardan duzilgen zat 
     D. Xer kıylı epiuayı zatlardan duzilgen zat 
 
 4. Kukirt atomının massası kansha? 
     A. 32     V. 34    S. 64    D. 48 
 
 5. 8g. SO
2
 de zat mugdarı kanday?  
     A. 0,25mol     V. 0,125mol    S. 1mol     D. 0,5mol 

 
115
 
 6. 0,2 mol HBr kansha massaga iye? 
     A. 81g     V. 40,5g      S. 8,1g      D. 16,2g 
 
 7. Tomendegi reaktsiyalarda tarkalıu reaktsiyası kaysı? 
     A. 2Fe+6HCl
2
=1FeClz+3H 
     B. H
2
 SO
4
 +NaOH=Na
2
 SO
4
 +H
2
O 
     C. CaCOz=CaO+CO
2
 
     D. NaCl+AgNOz=AgCl+NaNOz 
 
 8. 0,25 mol kukirt kislotası kanday massaga iye? 
     A. 24,0          V. 89g       S. 26,5g       D. 30,4g 
 
 9. Normal jagdayda 8g kislorod kansha kolemdi iyeleydi? 
     A. 22,4l       V. 5,6l       S. 11,2l      D. 67,2l 
 
 10. Atom yadrosı kanday bolekshelerden turadı? 
     A. Proton xem neytronnan      V. Proton xem elektronnan 
     S. Neytron xem elektronnan      D. Atom xem elektronnan 
        31 
 11.     R  atomının elektron  strukturalık formulası  kanday? 
        15 
     A. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s 3p
6
 
     B. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 3p 
     C. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
1
 
     D. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 3p
3
 
        96 
 12.      Mo  atomında kansha neytron xem proton bar? 
        42 
     A. 42p  xem 54n      B. 44p  xem 52n      C. 54p  xem 42n      D. 50p  
xem 46n 
 
13. Na
+
  ionının elektron strukturalık formulası kanday? 
      A. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 
      V. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s 
      S. 1s
2
 2s
2
 2p
5
 
      D. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
1
 
             
 14. Cl

 ionının elektron strukturalık formulası kanday? 
       A. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 3p
5
 
       V. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 3p
6
 
       S. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 3p
4
 
       D. 1s
2
 2s
2
 2p
6
 3s
2
 3p
3
 
 

 
116
 15. Kovalent baylanıs degenimiz ne? 
     A. İonlar arasında bolatugın baylanıs 
     V. Eletron jupları arkalı payda bolatugın baylanıs 
     S. Elektron xem proton arasındagı baylanıs 
     D. Atomlar arasındagı baylanıs 
 
 16. SaCl
2
 molekulasında Sa xem Sl dın valentliligi xem okisleniu dereje 
       si kanday?     
     A. 2,2
+
  xem 1,1

     V. 2,2
+
  xem 1,1
+
 
     S. 2,2  xem 1,1
0  
     D. 2,2
+
  xem 2,2
+
 
 
17. Azottın okisleniu derejeleri jazılgan katardı korsetin? 
     A. +1, +2, +3, +4                             V. -3, +3, +5 
     S. -3, -2, +1, +2, +3, +4, +5            D. -3, +4, +5 
 
 18. N
3
 RO
4
  molekulasında  R-dın okisleniu derejesi kanday?        
       A. +4        V. +5       S. +3       D. +2 
                                 
 19. Na
2
 Cr
2
 O
7
  molekulasında Na, Cr, O atomlarının okisleniu dereje- 
       leri jazılgan katardı korsetin? 
 
     A.   +2, +7, -2     V.    +1, +6, -2     S.   +1, +7, -2         D.   +1, +5, -2 
 
 20. Al(NOz)z molekulasında azottın okisleniu derejesi kanday? 
 
     A.   +5         V.   +6       S.  +4       D.   -3 
 
 21. Massalık ulesti tabıudın formulası kanday? 
                  V(m) 
     A.  V = ------                B. W(B) = m(B)/m 
                    V 
 
                     m 
     C.   M = -----                 D.   m = V·p 
                     N 
 
 
 22. Molyar kontsentratsiyanı tabıu formulası kanday? 
 
     A.  C(B) = n(B)/V            B.   m = V· p 
     C.  W(B) = m(B)/m          D.   n = c·V 
 
 
 

 
117
 23. Dissotsiatsiyalanıu derejesin anıklaytugın formula kaysı? 
                                                       n 
     A.  (
α)= n dis /n       B. (α)= ------ 
                                                      m 
                      p 
     C.  (
α)= -------          D. (α)= C · V 
                      V 
                                
 24. Zn(OH)
 2
 ni kızdırganda kanday oksidler tarkaladı?                    
 
     A. Zn
2
O xem N
2
O       B. ZnO xem (ON)
2
 
     C. ZnO xem N
2
O       D. Zn(OH) xem N
2
O 
 
25. Kukirt ximiyalık reaktsiyalarda kanday okisleniu derejelerin 
     korsetedi? 
 
     A. +2,+3,+4.      B. -2,+4,+6. 
     S. -2,0,+2,+4,+6.       D. +4,+6, 
 
 26. SO
2
 xem SO
3
 ke tuurı keletugın kislotalardın formulaları kanday?        
 
     A. H
2
S xem H
2
SO
3   
           B.  H
2
SO
4
 xem H
2
SO
3
 
     S.  H
2
SO
3
 xem H
2
SO
4    
      D.  H
2
S xem H
2
SO
4
 
 
 27. Kanday kislotalar kıshkıl xem tiykarlı duzlardı payda etpeydi? 
 
    A. Eki tiykarlı kislotalar xem   ush tiykarlı kislotalar 
    B. Ush tiykarlı kislotalar.      S. Bir tiykarlı kislotalar.   
    D. Kislorodlı kislotalar. 
                                 
 28.  H
3
PO
4
 kislotası kanday duzlardı payda etedi? 
 
     A. Fosfatlar,gidrofosfatlar, digidrofosfatlar. 
     B. Fosfatlar, digdrofosfatlar.   S. Gidrofosfatlar.   D. Fosfatlar. 
 
 29. Temir (III) xlorid duzınan kanday etip duz kislotasın  payda  etiu  
mumkin? 
 
     A. FeCI
3
 + H
2
O=               V. FeCI
3
  + NaOH= 
     C. FeCI
3
 +H
2
SO
4
 =            D. FeCI
3
 +NaNO
3
 = 
 
 30. Xrom  (III)  gidroksidin  payda  etiu ushın xrom sulfat eritpesine 
     kanday zat tesir ettiriu kerek? 
 

 
118
     A. NaOH         V. Su(OH)
2
       C. Fe(OH)
 3
      D. AI(OH)
 3
 
 
 31. Tomendegi  zatlardın  kaysı biri natriy gidroksidi menen reaktsiyaga 
      kirisedi? 
 
     A. SO
2
 , P
2
O
5
 , HNO
3        
     V. SaO, ZnO, AI(OH)
 3
 
     C. HNO
3
 , CaO, ZnO           D. P
2
O
5
 , CaO, AI(OH)
3
 
 
 32.  0,1g - atom kaliy kerekli mugdardagı suu menen reaktsiyaga 
kiriskende 
        1,12 l vodorod bolinip shıktı. Eritpede kansha KON kaladı? 
 
        A. 5,4        V. 7,8        S. 5,6        D. 9,0 
 
 33. 4 mol Fe(OH)
3
 nin tarkalıuı netiyjesinde 108g suu ajıralıp  
       shıkkan. Bul reaktsiyada neshe gramm Fe
2
O
3
 payda bolgan? 
 
       A. 400g       V. 200g       S. 320g       D. 150g 
 
 34. Kaysı kislotalar kıshkıl duzlardı payda etedi?       
 
        A. H
2
SO
4 ,
 H
3
RO
4 ,
 H
2
SO
3 
        V. HNO
3 ,   
HSl , HBr 
        C. H
2
SO
3 , 
H
2
SO
3 , 
HSl              D. HSl , H
2
S, HNO 
 
35. Tomendegi reaktsiyalardın kaysısında kıshkıl duzlar payda boladı? 
 
        A. KON + H
2
SO
4
 ------->                       V. NaON + HNO
3
  -------> 
        C. Ca(OH)
2 
 + HCl  ------->                    D. Si(ON)
2
 + HBr  --------> 
 
 36. Ortofosfat kislotasının metall gidroksidler menen reaktsiyasınan ne 
     she turli duzlar payda boladı? 
     A. gidrofosfatlar.       V. digidrofosfatlar. 
     S. gidrofosfat, digidrofosfatlar.    
     D. gidrofosfat, digidrofosfat, fosfatlar. 
 
 37. Elektrolitlik dissotsiatsiyalanıu derejesi 80ge ten bolgan  eritpenin 
      xer 10 molekulasınan nesheui  ionlarga ajıralgan? 
 
     A.5            V.4            S.8             D.10 
 
 38. Fosfat  kislota  menen alyuminiy gidroksidi oz ara tesir etisiuinen 
        kanday duzlar payda bolıuı mumkin?    
 
     A. AI fosfatı, AI digidrofosfatı. 

 
119
     V. AI fosfatı,AI gidrofosfatı, AIdigidrofosfatı 
     C. AI digidrofosfatı           D. AI fosfatı 
 
 39. Kislorod kaysı birikpelerde on (+) oksidleniu derejesin korsetedi? 
 
     A.H
2
O
2
       V. KMnO
2
       C. CrO
3
     D. K
2
Cr
2
O
7
 
  
40. Silti  eritpesi tarkalıp vodorod sulfid gazi jiberilse kanday zat 
     payda boladı? 
 
     A. sulfidler.      V. sulfatlar.      S. sulfitler.      D. gidrosulfatlar 
 
 41. 160g kukirtti okisleu ushın neshe gramm kislorod kerek boladı? 
 
     A. 500 g      V. 720 g      S. 440 g      D. 696 g 
 
 42. Sulfat angidrid alıu ushın mıs metalına kontsentratsiya sulfat  kis- 
       lota tesir ettiriledi.  11,2g sulfit angidrid payda etiu ushın  
       normal jagdayda neshe gramm sulfat kislota alınıu kerek? 
 
     A. 100 g      V. 94 g       S. 98 g       D. 50 g 
 
 43. 20 l  xlor payda etiu ushın kansha mugdarda bertole duzı talap etiledi? 
 
     A.  40 g       V. 34,9 g       S. 44 g       D. 35,2 g 
 
 44. 2 molekula suulı bariy xlorid duzında kristall  suudın  protsentlik 
        mugdarı kanday? 
 
     A. 15 %       V. 14,8 %       C. 24 %       D. 12,0 % 
 45. 6 molekula suu tutkan kaltsiy xlorid duzında kansha proyent suu bar? 
 
     A. 493 %      V. 42,5 %      C. 34,0 %       D. 24,9 % 
 
 46. Natriy peroksidine 10g karbonat angidridi tesir ettirip, kansha ko- 
       lem kislorod alıuı mumkin? 
 
     A. 2 l       V. 2,7 l       S. 11,2 l       D. 1,12 l 
 
 47. Alyuminiy xlorid duzı menen natriy gidroksidin aralastırganda erit- 
      pede kanday ionlar boladı?            
 
   A. Na
+
 xem CI
       V. Na
+
, CI
-
, AI
+3
  , OH
-
 
   C. AI
+3
   xem OH
-    
 D. Na
+
   xem OH
-
 

 
120
 
 48. Kuramında  96 %  kaltsiy  karbonat bolgan 1 kg mramordan kansha 
litr 
       karbonat angidrid alıu mumkin? 
 
     A. 200 l      V. 150 l       S. 215 l       D. 240 l 
 
 49. 5,6 g kaltsiy oksidinen alıngan kaltsiy karbidinen normal jagday- 
     da neshe litr atsetilen alıu mumkin? 
 
     A. 2,24 l       V. 11,2 l      S. 1,12 l       D. 22,4 l 
 
 50. 44t karbonat angidrid normal jagdayda kansha kolemdi iyeleydi? 
 
     A. 22400      V. 11200       S. 44800       D. 5600 
 
 
 
Paydalang’an a’debiyatlar. 
 
1. Axmetov N.S. Obshaya i neorganicheskaya ximiya. M., 1981. 
 
2. Kurs obshey ximii. (Pod red. N.V.Korovina. M., 1981.) 
 
3. Nekrasov B.V. Osnovı obshey ximii. M., 1973, t. I,II. 
 
4. Poling L., Poling P. Ximiya. M., 1978. 
 
5. Frolov V.V. Ximiya. M., 1979. 
 
6. Xomchenko G.P., Tsitovich İ.K. Neorganicheskaya ximiya. M.,  
   1978. 
 
     7. Kurs ximii. (Pod red. prof. A.N.Xarina. M., 1983.) 
      
     8.Q.Axmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov   Umumiy va  
        anorganik kime. T.Wzbekiston. 2003 y. 
 
     9. Parpiev N.A., Rah’imov X.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimё  
        nazariy qismlari. T.Wzbekiston. 2000 y. 
 
   10. Ugay Ya.A. Neorganicheskaya ximiya. M.` Vısshaya shkola. 1989g.