MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

 
 
5.2. Ximiyalıq reaktsiyalardın’ tezligi. 
 
Ximiyalıq reaktsiyalardın’ tezligi h’a’m og’an ta’sir etiwshi faktorlar 
Dkontsentratsiya, basım, katalizator h’.t.b.) h’aqqındag’ı ilim ximiyalıq 
kinetika dep ataladı. 
Reaktsiyalardın’ ju’riw tezlikleri h’a’r tu’rli boladı. Reaktsiyanın’ 
ju’riw sha’riyatına qaray bir reaktsiyanın’ o’zi h’a’r tu’rli tezlikte ju’riwi 
mu’mkin. Mısalı, vodorod penen kislorodtın’ aralaspası qa’dimgi 
temperaturada uzaq waqıt o’zgerissiz turıwı mu’mkin. Al endi usı 
aralaspag’a sa’ykes katalizator qosılsa yamasa temperatura 630
0
S deyin 
ko’terilse, onda reaktsiya qoparılıs beriw menen ju’redi. 
Reaktsiyag’a qatnasıwshı zatlardın’ agregat h’alına qaray ximiyalıq 
reaktsiyalar gomogenli h’a’m geterogenli boladı.  Eger ta’sir etiwshi 
zatlar birgelki agregat h’alında bolsa, reaktsiya gomogenli boladı. Eger 
ta’sir etisiwshi zatlar h’a’r tu’rli agregat h’alda bolsa, reaktsiya 
geterogenli dep ataladı. Mısalı: 
 
                        2NO + O
2
 = 2NO
2
    (1) 
                        C + O
2
 = CO
2
          (2) 
 
(1) reaktsiya gomogenli boladı, sebebi azot (II) oksidi, kislorod h’a’m azot 
(IV) oksidi gaz h’alında, (2) reaktsiya geterogenli boladı, o’ytkeni kislorod 
penen CO
2
 gaz h’alında bolsa, ko’mir qattı h’alda boladı. 
Qandayda bir eki bo’lekshe (molekula yaki atom) o’z-ara ta’sir etisiwi 
ushın olardın’ soqlıg’ısıwları za’ru’r. Ximiyalıq ta’sir etisiwdin’ sanı 
bo’lekshelerdin’ soqlıg’ısıwlarının’ ulıwma sanına proportsiyalı 
g’a’rezlilikte boladı. Biraq bo’leksheler arasındag’ı h’a’r bir soqlıg’ısıw 

 
61
ximiyalıq reaktsiyag’a alıp kele bermeydi. Eki bo’lekshenin’ reaktsiyalıq 
mu’mkinshili soqlıg’ısıw sa’tindegi olardın’ h’alına baylanıslı boladı. 
Ximiyalıq reaktsiyag’a aktivlengen molekulalar g’ana kirise aladı. 
Ximiyalıq reaktsiyanın’ ju’riwi ushın jeterli energiya qorına iye bolg’an 
bo’leksheler aktivlesken bo’leksheler dep ataladı. Ortasha energiya qorına 
iye bo’leksheni reaktsiyag’a kirisetug’ınday aktiv h’alg’a keltiriw ushın 
sarıplang’an energiyanı aktivlendiriw energiyası deydi. Bo’lekshelerdi 
aktiv h’alg’a keltiriw ushın olardı  qızdırıw, jaqtılıq tu’siriw, katalizator 
qollanıw, eritiw arqalı jeke atomlarg’a, radikallarg’a yamasa ionlarg’a 
aylandırıw kerek. 
Ximiyalıq reaktsiyanın’ tezligine ta’sir etiwshi tiykarg’ı faktorlarg’a 
ta’sir etiwshi zatlardın’ kontsentratsiyası, temperatura h’a’m 
katalizatordın’ ta’siri jatadı. 
1. Reaktsiya tezligine kontsentratsiyanın’ ta’siri. Reaktsiyanın’ 
tezligi ma’lim bir waqıt aralıg’ında reaktsiyalasıwshı zatlardın’ 
kontsentratsiyasının’ o’zgerisi menen o’lshenedi. Reaktsiyanın’ tezligi 
da’slepki waqıtta joqarı boladı, al waqıt o’tken sayın to’menley beredi. 
Bunın’ sebebi reaktsiyanın’ baslapqı sa’tinde ta’sir etiwshi zatlardın’ 
kontsentratsiyası ko’p boladı da, olar jiy soqlıg’ısadı. Reaktsiya ju’riw 
barısında payda bolg’an zatlardın’ kontsentratsiyası ko’beygen sayın 
reaktsiyag’a qatnasatug’ın zatlardın’ kontsentratsiyası azayadı da, 
soqlıg’ısıwlar siyreklesedi, na’tiyjede reaktsiyanın’ tezligi pa’seyedi. 
Sonlıqtan reaktsiyanın’ tezligi belgili bir waqıt ishinde g’ana 
o’lshenedi.Reaktsiyanın’ ortasha tezligi berilgen waqıttag’ı  5
g’
 - 5
a’
 , 
kontsentratsiyanın’ o’zgerisi S
2
 - C
1
 menen o’lshenedi. Bunı mına formula 
boyınsha esaplaydı: 
 
ν =
±
−
  C - C   мо ль / л
t
 с е к
2
1
2
t
1
 
 
Mısalı, reaktsiyag’a qatnasıwshı zatlardın’ da’slepki kontsentratsiyası  
S
1
 = 1,0 mol/l bolıp, al reaktsiya bir minut ju’rgennen son’ kontsentratsiya  
S
2
 = 0,8 mol/l bolsa, reaktsiya tezligi mınaday boladı: 
 
сек
л
моль
⋅
−
=
−
=
=
/
0033
,
0
60
2
,
0
60
1,0
 -
 
0,8
 
 
ν
 
 
Ta’sir etisiwshi zatlardın’ kontsentratsiyalarının’ reaktsiya tezligine 
ta’sirin norvegiya alımları Guldberg h’a’m Vaage ta’repinen 1887 j. 
ashılg’an ta’sir etiwshi massalar nızamı ko’rsetedi. 
Ximiyalıq reaktsiyanın’ tezligi ta’siretisiwshi zatlardın’ 
kontsentratsiyalarının’ ko’beymesine tuwrı proportsiyalı boladı. 

 
62
Mınaday reaktsiya ushın aA + vV = sS + kK ta’sir etisiwshi massalar 
nızamının’ matematikalıq ko’rinisi 
ν = K[A]
a
  [B]
v
 boladı. Bul 
ten’lemedegi tezlik konstantasının’ (K) ma’nisi ta’sir etisiwshi zatlardın’ 
ta’biyatınan h’a’m temperaturadan g’a’rezli boladı. 
Eger ta’sir etisiwshi zatlardın’ h’a’r birinin’ kontsentratsiyası 1 mol/l 
ten’ bolsa, reaktsiya tezligi tezlik konstantasına ten’ boladı, yag’ınıy [A] = 
[B] = 1
ν = K.  Tezlik konstantasının’ ma’nisi qansha ko’p bolsa, 
reaktsiyanın’ tezligide sonsha artadı. 
2. Reaktsiya tezligine temperaturanın’ ta’siri. Temperaturanın’ 
joqarılawına baylanıslı molekulalardın’ h’a’reketi jiylesedi, olardın’ bir 
biri menen soqlıg’ısıwı artadı. Bunın’ saldarınan reaktsiyanın’ tezligi 
artadı. Temperaturanın’ joqarılawı negizinde aktivlengen bo’lekshelerdin’ 
sanı ko’beyedi. Mısalı, temperaturanı 100
0
C g’a ko’tergende aktivlengen 
molekulalardın’ sanı shama menen 1000 ese artadı, yag’ınıy reaktsiyanın’ 
tezligide tap usı shamada artadı. 
Reaktsiya tezliginin’ temperaturag’a baylanıslıg’ı Vant-Goff 
qag’ıydası menen anıqlanadı: temperaturanı h’a’r bir 10
0
C joqarılatqanda 
reaktsiyanın’ tezligi 2-4 ese artadı. Bul qag’ıydanın’ matematikalıq 
ko’rinisi mınaday boladı: 
V
t
t
1
2
1
2
10
=
⋅
−
v
t
t
γ
 
 
 
bunda  v
t
1
 - da’slepki temperaturadag’ı reaktsiya tezligi, 
v
t
2
 - 
temperatura bir neshe iret on gradusqa artqannan keyingi reaktsiya tezligi, 
γ - temperaturalıq koefitsent, 5
1
 - h’a’m 5
2
 - da’slepki h’a’m son’g’ı 
temperaturalar. 
Joqarıdag’ı formuladan temperaturanı arifmetikalıq progressiya 
boyınsha o’sirgende reaktsiya tezliginin’ geometriyalıq progressiya 
boyınsha artatug’ını ko’rinedi. 
 
5.3. Kataliz. 
 
Ximiyalıq reaktsiyanın’ tezligine ta’sir etip, biraq o’zi reaktsiya 
o’nimlerinin’ quramına kirmeytug’ın zatlardı katalizatorlar dep ataydı. 
Katalizatorlardın’ qatnasında ju’retug’ın ximiyalıq reaktsiyalardı 
katalizlik protsessler yamasa kataliz deydi. Ta’sir etisiwshi zatlardın’ 
katalizatorlar menen bir tekli agregat h’alda bolatug’ın reaktsiyalardı 
gomogenli (bir tekli), al reaktsiyalasıwshı zatlar menen katalizator h’a’r 
tekli agregat h’alda bolsa, onda geterogenli (h’a’r tekli) kataliz dep ataladı. 
Geterogenli katalizde reaktsiya katalizatordın’ betinde ju’redi. Sonlıqtan 
geterogenli katalizde katalizator menen reaktsiyalasıwshı zatlardın’ 

 
63
janasıu betinin’ a’h’miyeti ju’da’ u’lken. Mısalı untaq tu’rindegi platina 
salmag’ı birdey tu’yir platinag’a qarag’anda reaktsiya tezligin ju’z esedey 
arttıradı. Katalizatordın’ janasıu betin ko’beytiw maqsetinde katalizator 
untaqlanıp, geuek zatlardın’ betine otırg’ızıladı. 
Geterogenli katalizdi adsorbtsiya teoriyası tu’sindiredi. Bul teoriya 
boyınsha gaz yamasa suyıq h’alındag’ı reagentler katalizatordın’ betinde 
adsorblanadı, yag’ınıy katalizatordın’ betine otıradı. Katalizatordın’ beti 
neg’urlım u’lken bolsa, adsorbtsiya protsesside solg’urlım ko’birek boladı. 
Bunın’ na’tiyjesinde aktivlengen bo’leksheler ko’beyedi h’a’m sog’an 
sa’ykes reaktsiya tezligi de artadı. 
Geterogenli katalizdin’ mısalı iretinde o’simlik mayların 
gidrogenleudi, kontaktlı usılda ku’kirt kislotanı o’ndiriwdi, ammiaktı 
oksidlep azot kislotanı o’ndiriwdi keltiriwge boladı. 
 
                                            V
2
O
5
        
                        2SO
2
 + O
2
                    2SO
3
 
                                                P5 
                        4NH
3
 + 5O
2
                    4NO + 6HOH 
 
 
Gomogenli kataliz aralıq birikpe teoriyası menen tu’sindiriledi. Bul 
teoriyag’a muwapıq reagentlerdin’ bireui katalizator menen turaqsız aralıq 
birikpe payda etedi. Bul aralıq birikpe reagentlerdin’ ekinshisi menen tez 
ta’sir etisip, alınıwı tiyis bolg’an o’nimdi beredi h’a’m o’zi qaytadan 
qa’dimgi qa’lpine qaytarıladı. Bunı mına sxema arqalı ko’rsetiwge boladı. 
 
A + K = AK 
AK + V = K + AV yaki S 
A + V = AV yaki S 
 
Gomogenli katalizdin’ mısalına ku’kirt kislotanı o’ndiriwdin’ nitrozlı 
usılın keltiriw mu’mkin. Bul reaktsiyanın’ ten’lemesi to’mendegishe 
jazıladı. Bunda NO- katalizator. 
 
 
1/2 O
2
 + NO = NO
2
 
SO
2
 + NO
2
 = SO
3
 + NO 
1/2 O
2
 + SO
2
 = SO
3
 
 
5.4. Ximiyalıq teppe-ten’lik. 
 
Ximiyalıq reaktsiyalar tek bir bag’ıtta yaki qarama-qarsı bolg’an eki 
bag’ıtta ju’riwi mu’mkin. Reaktsiyag’a kirisken zatlardın’ birewi yaki 
barlıg’ı tausılg’ansha bir bag’ıtta ju’retug’ın reaktsiyalardı qaytımsız 

 
64
reaktsiyalar dep ataydı. Reaktsiya qaytımsız bolıwı ushın reaktsiya 
na’tiyjesinde sho’kpe , gaz yamasa suw payda bolıwı tiyis. Bunı  mına 
mısallardan ko’riw mu’mkin: 
 
                        Rb(N0
3
)
2
 + K
2
S0
4
 = PbS0
4
 
↓ + 2KN0
3
 
                        Na
2
S + H
2
SO
4
 = H
2
S 
↑ + Na
2
S0
4
 
                        H
3
PO
4
 + 3KOH = 3HOH + K
3
PO
4
 
 
Ko’plegen ximiyalıq reaktsiyalar qaytımlı boladı. Reaktsiya qaytımlı 
bolg’anda sol waqıttın’ ishinde eki bag’ıtta ju’redi. Reaktsiyanın’ qaytımlı 
ju’retwg’ının ko’rsetiw maqsetinde reaktsiya ten’lemesinde ten’lik 
belgisinin’ ornına qarama-qarsı bag’ıtlang’an eki strelka D
⇔) jazıladı. 
On’g’a qaray yag’ınıy reagentlerdin’ reaktsiya o’nimlerine aylanıw 
ta’repine qaray bag’ıtlang’an (
→) strelka tuwrı reaktsiya bag’ıtın, al 
shepke qaray bag’ıtlang’an strelka (
←) keri bag’ıtın an’latadı. 
Tuwrı
 
A + V    
⇔    U + X 
Keri
 
 
Tuwrı reaktsiya baslang’anda A h’a’m V zatlarının’ kontsentratsiyaları 
joqarı bolg’anlıqtan tuwrı reaktsiyanın’ tezligi basım boladı. Waqıt o’tken 
sayın A h’a’m V zatlarının’ kontsentratsiyaları kemeyip, U h’a’m X 
zatlarının’ kontsentratsiyaları ko’beyedi. U h’a’m X zatları o’z-ara 
ta’sirlesip keri reaktsiya ju’zege keledi h’a’m onın’ tezligi artıp baradı. 
Belgili waqıt o’tkennen son’ tuwrı ja’ne keri reaktsiyalardın’ tezlikleri 
ten’lesedi.  Tuwrı reaktsiyanın’ tezligi keri reaktsiyanın’ tezligine ten’ 
bolatug’ın qaytımlı reaktsiya h’alın ximiyalıq teppe-ten’lik dep ataydı. 
Ximiyalıq teppe-ten’lik sa’tinde tuwrı h’a’m keri reaktsiyalar belgili 
tezliklerde ju’rip turadı, tek olardın’ tezlikleri g’ana ten’lesedi. Ximiyalıq 
teppe-ten’lik sistemasına ta’sir etiwshi massalar nızamın qollansaq 
mınaday ten’lemeler sistemasın alıw mu’mkin: 
 
                        V
tuwrı
 = K
T
S
A
S
V
 ;        V
keri
 = K
X
S
U
S
X
 
                        V
T 
= V
K
 ;                   K
T
C
A
C
B
 = K
K
C
U
S
X
 
 
Son’g’ı ten’lemeden ximiyalıq teppe-ten’lik sa’tinde tuwrı ja’ne keri 
reaktsiyalar birdey tezlik penen ju’retwg’ın bolg’anlıqtan reagentler 
menen reaktsiya o’nimlerinin’ kontsentratsiyaları turaqlı bolatwg’ını 
ko’rinedi.  Tuwrı reaktsiyanın’ tezlik konstantasının’ keri reaktsiyanın’ 
tezlik konstantasına qatnasınan teppe-ten’lik konstantası dep atalıwshı 
jan’a turaqlı shama kelip shıg’adı: 
 
 

 
65
C
U
S
X
             K
T
 
------------ = ------- = K
R
 
S
A
S
V
             K
K
 
 
 
5.5. Ximiyalıq teppe-ten’liktin’ auısıwı. Le-Shatele printsipi. 
 
Sırtqı sha’riyattın’ o’zgerisi teppe-ten’likke u’lken ta’sir jasaydı. Sırtqı 
sha’riyattın’ o’zgerisi teppe-ten’liktin’ auısıw qubılısın frantsuz alımı Le-
Shatele ashqan nızamlıq (printsip) tu’sindirip beredi. 
Teppe-ten’lik h’alında turg’an sistemada sırtqı sha’riyat 
(temperatura, kontsentratsiya yaki basım) o’zgerse, onda teppe-ten’lik 
usı o’zgeriske (sırtqı ta’sirge) qarsı turatwg’ın reaktsiyanın’ bag’ıtına 
qaray awısadı. 
Ximiyalıq teppe-ten’liktin’ awısıwına kontsentratsiyanın’, 
temperaturanın’ h’a’m basımnın’ ta’sirin azot penen vodorodtın’ ta’sir 
etisiwinen ammiaktın’ payda bolıw reaktsiyası mısalında qarastıramız: 
 
N
2
 + 3H
2
  
⇔ 2NH
3
    DN = -92 Kj. 
 
1. Teppe-ten’liktin’ awısıwına kontsentratsiyanın’ ta’siri. Joqarıda 
keltirilgen reaktsiyada temperatura menen basımdı o’zgertpey azottın’ 
yamasa vodorodtın’ kontsentratsiyasın ko’beytkende teppe-ten’lik usı 
zatlardın’ kontsentratsiyaların kemeytiw ta’repine, yag’ınıy ammiaktın’ 
payda bolıw bag’ıtına qaray awısadı: 
       S artsa
 
N
2
 + 3H
2
    
⇔   2NH
3
 
         S kemise
 
2. Teppe-ten’liktin’ awısıwına temperaturanın’ ta’siri. Ammiaktın’ 
payda bolıw reaktsiyası  jıllılıqtı shıg’arıw menen ju’retug’ın 
(ekzotermalıq) reaktsiya. Sonlıqtan sistemanın’ temperaturasın o’sirgende 
ximiyalıq teppe-ten’lik ammiaktın’ azot penen vodorodqa tarqalıw 
bag’ıtına qaray awısadı. Sebebi bul jag’day sistemada temperaturanın’ 
joqarılawına qarsı ta’sir jasaydı, o’ytkeni ammiaktın’ tarqalıwı  jıllılıqtı 
sin’iriw menen ju’retug’ın endotermalıq protsess. Sistemanın’ 
temperaturasın to’menletkende teppe-ten’lik jıllılıqtı shıg’arıw menen 
ju’retug’ın reaktsiya bag’ıtına qaray, yag’ınıy ammiaktın’ payda bolıw 
ta’repine qaray awısadı. Bul temperaturanın’ to’menlewine keri ta’sir 
jasaydı: 
 
         T to’menlegende
 
N
2
 + 3H
2
        
⇔        2NH
3
 
           T joqarılag’anda
 
 

 
66
3. Teppe-ten’liktin’ awısıwına basımnın’ ta’siri. Ammiak payda 
bolıw reaktsiyasında reaktsiyag’a alıng’an zatlardın’ molyar 
kontsentratsiyası reaktsiyadan shıqqan o’nimnin’ molyar 
kontsentratsiyasınan eki ese ko’p. Bunnan reaktsiyag’a qatnasatug’ın 
zatlardın’ ko’lemleri reaktsiya na’tiyjesinde payda bolatug’ın zatlardın’ 
ko’leminen eki ese ko’p ekeni ko’rinedi. Eger usı sistemanın’ basımın 
ko’beytsek reaktsiyag’a kirisetug’ın zatlardın’ kontsentratsiyası 
reaktsiyag’a alınatug’ın zatlardın’ kontsentratsiyasınan ko’birek 
o’setug’ınlıg’ınan teppe-ten’lik ammiak payda bolıw bag’ıtına qaray 
awısadı: 
 
        Basım artqanda
 
N
2
 + 3H
2
        
⇔        2NH
3
 
           Basım kemigende
 
 
Solay etip, sistemanın’ basımın asırg’anda ximiyalıq teppe-ten’lik 
ko’lemi az zatlar payda bolatug’ın reaktsiya bag’ıtına qaray awısadı. Bul 
sistemanın’ basımının’ to’menlewine alıp keledi, yag’ınıy sırtqı ta’sirdin’ 
o’zgerisine qarsı ta’sir ju’zege keledi. Sistemanın’ basımın 
to’menletkende ximiyalıq teppe-ten’lik ko’lemi ko’birek zatlar payda 
bolatug’ın reaktsiya bag’ıtına qaray, yag’ınıy ammiaktın’ vodorod penen 
azotqa tarqalıw ta’repine qaray awısadı. Bul jag’day basımdı joqarılatıp, 
sırtqı o’zgeriske qarama-qarsı bag’ıtqa ta’sir jasaydı. 
Sistemadag’ı reaktsiyag’a kirisken zatlar menen reaktsiya 
na’tiyjesinde du’zilgen zatlardın’ ko’lemleri o’z-ara ten’ bolsa basımnın’ 
o’zgeriwi ximiyalıq teppe-ten’liktin’ awısıwına h’a’sh qanday ta’sir 
jasamaydı. Mısalı, azot (II) oksidin sintezlew reaktsiyasında: 
 
 
N
2
  +  O
2
  =  2NO 
       2 ko’lem               2 ko’lem
 
 
reaktsiyag’a eki ko’lem zat qatnasadı h’a’m reaktsiya na’tiyjesinde eki 
ko’lem zat payda boladı. Bul jag’dayda basımdı qalay o’zgertkende de 
ximiyalıq teppe-ten’lik buzılmaydı. Ximiya sanaatında ko’plegen 
ximiyalıq zatlardı alıw ushın Le-Shatele printsipi ken’nen qollanıladı. 
 
5.6. Geterogenli reaktsiyalarda Le-Shatele printsipin qollanıw. 
 
Geterogenli ximiyalıq reaktsiyalarda ta’sir etiwshi zatlar h’a’r tu’rli 
agregatlıq h’alda boladı h’a’m ximiyalıq protsess ko’binese qattı zattın’ 
betinde ju’redi. Geterogenli reaktsiyalardın’ ulıwma tezligi onı 
quraytug’ın jeke protsesslerdin’ tezligine baylanıslı boladı. Ko’binese qattı 
zattın’ betinde ju’retug’ın tiykarg’ı ximiyalıq protsess tez ju’redi de, al sol 

 
67
reaktsiyag’a qatnaspaytug’ın zatlardın’ jetkerliwi yag’ınıy diffuziya 
protsessine baylanıslı boladı. 
Qattı zattın’ betinde ju’retug’ın reaktsiyanın’ tezligi ta’sir etisiwshi 
zatlardın’ ta’biyatına, temperaturag’a, qattı zattın’ betinin’ maydanına, gaz 
h’a’m suyıq zatlardın’ kontsentratsiyalarına baylanıslı boladı. Biraq, qattı 
zattın’ kontsentratsiyasınan g’a’rezli bolmaydı. 
Ma’selen, katalizator mıs (II) oksidi menen vodorodtın’ ta’sir etisiw 
reaktsiyasının’ tezligi mınaday ten’leme menen ko’rsetiledi: 
 
                        CiO  +  N
2
  =  Si  +  NON   
2
Н
КС
=
ν
 
 
Reaktsiyanın’ tezligine qattı zattın’ kontsentratsiyası ta’sir 
etpeytug’ınlıg’ı sebepli ten’lemege mıs (II) oksidinin’ kontsentratsiyası 
kirmeydi, yag’ınıy bul reaktsiyanın’ tezligi tek vodorodtın’ 
kontsentratsiyasınan g’a’rezli boladı. 
Le-Shatele printsipin geterogenli reaktsiyalarda da qollanıwg’a boladı. 
Mısal iretinde uglerod (IV) oksidin uglerod Dqattı zat) penen qaytarılıw 
reaktsiyasın keltiremiz: 
 
                        CO
2
  +  C
q
  = 2CO      DN = 172 Kj. 
 
Bul reaktsiya jıllılıq sin’irip ju’retwg’ın bolg’anlıqtan temperaturanı 
joqarılatqanda teppe-ten’lik uglerod (II) oksidinin’ payda bolıw ta’repine 
qaray awısadı, al temperaturanı to’menletkende uglerod (IV) oksidinin’ 
payda bolıw ta’repine qaray awısadı. 
Basımdı ku’sheytkende ximiyalıq teppe-ten’lik ko’lem az zatlar payda 
bolatug’ın reaktsiyanın’ bag’ıtına qaray, yag’ınıy uglerod (IV) oksidi 
payda bolatug’ın bag’ıtqa qaray awısadı. Sistemanın’ basımın 
kemeytiwdin’ na’tiyjesinde ximiyalıq teppe-ten’likti uglerod (IV) oksidi 
payda bolatug’ın tuwrı reaktsiyanın’ bag’ıtına qaray awıstırıwg’a boladı. 
Ximiyalıq teppe-ten’liktin’ awısıwına sistemadag’ı gazlardın’ 
kontsentratsiyası g’ana ta’sir jasaydı. Uglerod (IV) oksidinin’ 
konetsentratsiyasın ko’beytiw yamasa uglerod (IV) okisdinin’ 
kontsentratsiyasın kemeytiw (onı sistemadan ajıratıp alıw) arqalı 
ximiyalıq teppe-ten’liktin’ tuwrı reaktsiyanın’ bag’ıtına qaray awıstırıwg’a 
boladı. Qattı zatlardın’ kontsentratsiyasın o’zgertiw sistemanın’ teppe-
ten’lik h’alına ta’sir etpeydi. 
 
 
 
 
 
 

 
68
5.7. Ximiyalıq reaktsiyalardın’ jikleniwi (tu’rleri). 
 
Ximiyalıq reaktsiyalar ta’sir etisetwg’ın h’a’m payda bolatug’ın 
zatlardın’ tu’ri menen sanına qaray to’rt toparg’a bo’linedi: 
1. Birigiw reaktsiyaları. Eki yamasa odanda ko’p zatlardın’ ximiyalıq 
ta’sir etisiwi na’tiyjesinde tek bir jan’a zat payda bolatug’ın reaktsiyalar 
birigiw reaktsiyaları dep ataladı. Birigiw reaktsiyalarına a’piwayı h’a’m 
quramalı zatlar qatnasıwı mu’mkin: 
 
Ca  +  Cl
2
  = CaCl
2
 
CaCO
3
  +  CO
2
  +  HOH  =  Ca(HCO
3
)
2
 
 
2. Tarqalıw reaktsiyaları.  Bir zattan eki yamasa odanda ko’p zatlar 
payda bolatug’ın reaktsiyalardı tarqalıw reaktsiyaları deydi. Tarqalıw 
reaktsiyaları na’tiyjesinde a’piwayı h’a’m quramalı zatlar payda boladı. 
 
2HgO = 2Hg + O
2
 
2 Ci(NO
3
)
2
 = 2CiO + 4NO
2
 + O
2
 
 
3. Orın basıw reaktsiyaları. Bir elementtin’ atomının’ quramalı zattın’ 
quramındag’ı ekinshi bir element ionının’ ornın basıwı menen ju’retug’ın 
reaktsiyalar orın basıw reaktsiyaları delinedi. Bunda a’piwayı zat penen 
quramalı zattın’ ta’sir etisiwi na’tiyjesinde jan’a a’piwayı zat penen 
quramalı zat payda boladı. 
 
G’e  +  SiSO
4
 = Si  +  G’eSO
4
 
Cl
2
  +  2KB4  = V4
2
 + 2KCl 
 
4. Almasıw reaktsiyaları.  Quramalı zatlardın’ o’z-ara quramlıq 
bo’lekleri menen almasıwı na’tiyjesinde ju’retug’ın ximiyalıq 
protsesslerdi almasıw reaktsiyaları deydi. Bul reaktsiyalarda eki quramalı 
zat arasındag’ı reaktsiya na’tiyjesinde jan’adan eki quramalı zat payda 
boladı. 
 
Sa(ON)
2
 + H
2
SO
4
 = CaSO
4
 
↓ + 2HOH 
AgNO
3
 + KCl = AgCl 
↓ + KNO
3
 
 
5.8. Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar.    
1. Zattın’ payda bolıw jıllılıg’ı degen ne ? 
2. Endotermalıq h’a’m ekzotermalıq reaktsiyalar degen ne ? 
3. Qanday ximiyalıq protsessler termoximiyalıq ten’lemeler  
    menen ko’rsetiledi ? 
4. Ximiyalıq reaktsiyanın’ tezligi degen ne ? 
5. Qanday reaktsiyalar qaytımlı dep ataladı ? 

 
69
6. Massalardın’ ta’sir nızamına anıqlama berin’.  
7. Ximiyalıq teppe-ten’lik h’alı ne menen sıpatlanadı ?  
8. Teppe-ten’lik konstantası degen ne ? 
9. Gess nızamına anıqlama berin’. 
10. Le-Shatele printsipine anıqlama berin’. 
11. Lavuaze-Laplas nızamına anıqlama berin’. 
12. Vant-Goff qag’ıydasına anıqlama berin’. 
13. Aktivleniw energiyası degen ne ? 
14. Reaktsiya tezliginin’ temperaturalıq koeffitsenti degen ne.  
15. Gomogenli h’a’m geterogenli kataliz degen ne ? 
16. Qaysı protsess teppe-ten’liktin’ jıljıwı yamasa awısıwı  
     delinedi? 
17. Ximiyalıq reaktsiyanın’ tezligine ta’sir etiwshi faktorlardı  
     atan’ ? 
18. Katalizator degen ne ? 
19. Katalizlik protsessler degen ne ? 
20. Aktivatorlar h’a’m ingibitorlar degen ne ?