MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Kislotalardın’ qa’siyetleri. Kislotalar suyıq (HNO
3
) h’a’m qattı 
(H
2
SiO
3
) h’alda boladı. Karbonat (H
2
CO
3
), sulfit  (H
2
SO
3
), h’a’m sulfid 
(H
2
S) kislotaları h’a’lsiz kislotalar, tek eritpe tu’rinde g’ana boladı. Basqa 
ko’pshilik kislotalar suwda jaqsı eriydi. 
Kislotalardın’ ba’ri tiykarlar, tiykarlı oksidler h’a’m duzlar menen 
ta’sir etisedi: 
 
H
3
PO
4
+3NaOH=Na
3
PO
4
+3H
2
O 

 
21
2HNO
3
+CuO=Cu(NO
3
)
 2
+H
2
O 
H
2
SO
4
+K
2
SiO
3
=K
2
SO
4
+H
2
SiO
3
 
 
Kernewlik qatarında vodorodtan aldın turg’an metallar 
kislotalardan vodorodtı ıg’ıstırıp shıg’aradı. 
 
Fe+2HCI=FeCI
2
+H
2
 
Zn+H
2
SO
4
=ZnSO
4
+H
2
 
 
Azot h’a’m kontsentrlengen ku’kirt kislotaları menen metallar 
ta’sir etiskende vodorod ajıralmaydı. Metalldın’ aktivligine h’a’m 
kislotalardın’ kontsentratsiyasına baylanıslı kislotanın’ sıpatlıq elementi (S 
yaki N) h’a’r tu’rli h’alg’a deyin qaytarıladı: 
 
2H
2
SO
4 
+ CuSO
4 
= CuSO
4 
+ SO
2 
+ 2H
2
O 
5H
2
SO
4 
+ 4ZnSO
4 
= 4ZnSO
4 
+ H
2
S + 4H
2
O 
2HNO
3 
+ Ag = AgNO
3 
+ NO
2 
+ H
2
O 
4HNO
3 
+ 3Ag = 3AgNO
3 
+ NO + 2H
2
O 
10HNO
3 
+ 4Zn = 4Zn(NO
3
)
2 
+ NH
4
NO
3 
+ 3H
2
O 
 
 
Kislotalardı alıw usılları.  
1.Kislotalı oksidlerdin’ suw menen tikkeley ta’sir etisiwinen. 
 
P
2
O
5
+3H
2
O=2H
3
PO
4
 
Mn
2
O
7
+H
2
O=2HMnO
4
 
 
2.Ha’lsiz h’a’m ushqalaq kislotalardı olardın’ duzlarınan bas 
ku’shli kislotalar menen ıg’ıstırıw arqalı aladı. 
 
2NaCI+H
2
SO
4
=2HCI+Na
2
SO
4
 
Ca
3
(PO
4
)
 2
+3H
2
SO
4
=2H
3
PO
4
+3CaSO
4
 
 
 
3.Biymetallardın’ vodorod penen ta’sir etisiwinen alıng’an 
vodorodlı birikpelerdi suwda eritiw arqalı kislotalar alınadı. 
 
CI
2
+H
2
=2HCI 
S+H
2
=H
2
S 
 
4. Biymetallardı ku’shli oksidlegishler menen oksidlew arqalı 
kislotalar alınadı. 
 
3P+5HNO
3
+2H
2
O=3H
3
PO
4
+5NO 

 
22
J
2
+5CI
2
+6H
2
O=2HJO
3
+10HCI 
 
2.3.Tiykarlar. 
 
Molekuladag’ı metall atomı bir yamasa  birneshe gidroksi topar 
menen bilanısqan quramalı zatlar tiykarlar yaki gidroksidler dep ataladı. 
Olardın’ ulıwma formulası. M(ON)
n
. Gidroksi topardın’ sanı(yaki n 
ma’nisi) metaldın’  valentligine sa’ykes  1, 2, 3 ..... n  boladı h’a’m 
tiykardın’ kislotalılıg’ın  ko’rsetedi. Mısalı,  KON, NaON, RbOH -  bir 
kislotalı  tiykarlar, Mg(OH)
2
, Sa(ON)
2
, G’e(ON)
2
, Zn (ON)
2
- eki kislotalı 
tiykarlar, AI(OH)z, G’e(ON)
3
, Sch(OH)z- u’sh kislotalı tiykarlar. 
Tiykarlardın’ ko’pshiligi suwda erimeydi. Suwda erimeytug’ın 
tiykarlardı siltiler dep ataydı. Olarg’a siltili  h’a’m siltili-jer metallarının’ 
gidroksidleri jatadı. 
Xalıq aralıq nomenklaturag’a muwapıq metaldın’ atamasına 
gidroksid so’zin qosıw menen tiykarlardın’ ataması jasaladı. Eger metall 
h’a’r tu’li valentlilik ko’rsetetug’ın bolsa, onda metaldın’ atamasınan  
keyin jaqsha ishinde metall valentliligi  reaktsiya son’ında ko’rsetiledi. 
Mısalı, KON-kaliy gidroksidi,  G’e(ON)
2 
-temir(II) gidroksidi, G’e(OH)z-
temir (III) gidroksidi. 
Geybir ken’ qollanılatug’ın tiykarlardın’ o’zine  ta’n atamaları bar. 
Mısalı, KON- ku’ydirgish kaliy, NaOH- ku’ydirgish natr, Sa(ON)
2
-
ku’ydirgish kaltsiy yaki so’ndirilgen h’a’k, Va(ON)
2
 -ku’ydirgish bariy. 
Tiykarlardın’ qa’siyetleri. Tiyarlardın’ ba’ri  qattı kristall zatlar . 
Eritpeleri qızıl lakmustı ko’k ren’ge boyaydı, elektr tog’ın o’tkizedi. 
Siltilik h’a’m siltili-jer metallarının’ gidroksidleri (LiOH, KOH, NaOH, 
Ca(OH)
2
, Ba(OH)
2
, Sr(OH)
2
 h’.b.) qızdırg’anda tarqalmaydı. Suwda 
erimeytug’ın tiykarlardın’ ko’pshiligi qızdırılg’anda tarqaladı: 
 
 
Ni(OH)
 2 
= NiO + H
2
O 
Cu(OH)
 2 
= CuO + H
2
O 
 
Barlıq tiykarlar kislotalar menen ta’sir etisip duzlardı payda etedi. 
Bul reaktsiya neytrallanıw reaktsiyası dep ataladı. 
 
3KOH + H
3
PO
4 
= K
3
PO
4 
+ 3H
2
O 
Siltiler kislotalı h’a’m amfoterli oksidler menen ta’sir etisedi: 
 
2NaOH + N
2
O
5 
= 2NaNO
3 
+ H
2
O 
2KOH + ZnO = K
2
ZnO
2 
+ H
2
O 
 
Siltiler duzlar menen de o’z-ara h’a’reketlesedi: 
 

 
23
6KOH + Al
2
(SO
4
)
 3 
= 2Al(OH)
 3 
+ 3K
2
SO
4
 
 
Reaktsiyalıq ortag’a baylanıslı tiykarday yaki kislotaday ta’sir 
etisetug’ın tiykarlardı amfoterli tiykarlar delinedi. Olarg’a Zn(OH)
2
, 
Sn(OH)
2
, Pb(OH)
2
, Fe(OH)
3 
, Al(OH)
3 
, Cr(OH)
3
  mısal boladı. Bular 
kislota menen tiykarday, tiykar menen kislotaday ta’sir etisedi: 
 
2Cr(OH)
3 
+ 3H
2
SO
4 
= Cr
2
(SO
4
)
3 
+ 6H
2
O 
Cr(OH)
3 
+ NaOH = NaCrO
2 
+ 2H
2
O 
 
Tiykarlardı alıw usılları.  
 
1. Siltilerdi siltilik ja’ne siltili jer metalların h’a’m olardın’ 
oksidlerin suwg’a ta’sir etiw arqalı aladı: 
 
2K + 2H
2
O = 2KOH + H
2
 
CaO + H
2
O = Ca(OH)
2 
 
2. Suwda erimetug’ın h’a’m amfoterli tiykarlardı olardın’ 
duzlarına silti ta’sir etiu arqalı aladı: 
 
G’eSO
4 
+ 2KOH = G’e(OH)
2 
+ K
2
SO
4
 
Cr(NO
3
)
3 
+ 3NaOH = Cr(OH)
3 
+ 3NaNO
3 
 
3. Siltilerdi olardın’ duzlarına suwda erimeytug’ın duz payda 
etiushi metallardın’ gidroksidlerin ta’sir etiw arqalı aladı: 
 
K
2
CO
3 
+ Ba(OH)
2 
= BaCO
3 
+ 2KOH. 
 
2.4.Duzlar. 
 
Duzlar dep, molekulasında kislota qaldıqları menen baylanısqan 
metall atomları bolg’an quramalı zatlarg’a aytıladı. 
Duzlar o’zlerinin’ quramına qaray orta, qıshqıl h’a’m tiykarlı bolıp 
bo’linedi: 
Orta duzlar: K
2
SO
4
, NaCl, Ca
3
(PO
4
)
 2
, (NH
4
)
 2
CO
3
 h’.b. 
Qıshqıl duzlar: KHSO
4
, CaHPO
4
, NH
4
HCO
3
, Mg(H
2
PO
4
)
 2
 
Tiykar duzlar: CuOHCl, Al(OH)
2
Cl, AlOHCl
2
, Fe(OH)
2
SO
4
. 
Orta duzlar kislotalardın’ quramındag’ı  vodorod  ionlarının’ 
metallar menen  tolıq orın basıwg’a kirisiwinen  payda boladı. Ko’p 
tiykarlı kislotalarda  vodord ionları metalg’a tolıq orın baspasa qıshqıl 
duzlar alınadı, al ko’p kislotalı tiykarlarda  gidroksi-toparlar kislota 
qaldıg’ına orın baspasa tiykar duzlar kelip shıg’adı. 

 
24
Xalıq aralıq nomenklatura boyınsha orta duzlardın’ ataması metal 
atomınan h’a’m  -at, -it jalg’awları qosılg’an  biymetaldın’ atamasının’ 
tu’birinen quraladı K
2
SO
4
 - kaliy sulfatı. 
Kislorodsız kislotlaradın’ duzlarının’ ataması metall  atamasınan 
h’a’m  - id jalg’awı tirkelgen bimetal atomınan turadı KSI -kaliy xloridi, 
SaI
2
-kaltsiy iodidi, VaS- bariy sulfidi. 
Qıshqıl duzlardın’ atamasında - at, -it jalg’awı qosılg’an 
biymetaldın’ latınsha atamasının’ aldında gidro-, digidro-, trigidro- 
pristavkaları boladı: SaNRO
4
 -kaltsiy gidrofosfatı, KN
2
PO
4
-kaliy 
digidrofosfatı, NaHSO
4
- natriy gidrosulfiti. 
Tiykarlıq duzlardın’ ataması  qıshqıl duzlardın’ atamasınday 
jasaladı. Parqı gidro- pristavkasının’ ornına gidrokso-, digidrokso- 
pristavkalarının’ jalg’anıwında. Mısalı: AlOHCl
2
-alyuminiy 
gidroksoxloidi, Al(OH)
2
Cl- alyuminiy digidroksoxloridi,  G’e(OH)CO
3
- 
temir gidroksokarbonatı. 
Metall aynımalı valentli bolg’anda metall atamasınan keyin jaqsha 
ishinde metall valentligi rim sanında jazıladı : CrCl
2
- xrom (II) xloridi, 
SrCl
3
- xrom (III) xloridi. 
Duzlardın’ qa’siyetleri. Duzlar kristallıq qattı zatlar. Suwda 
erigishligine qaray olardı jaqsı eriytug’ın, az eriytug’ın h’a’m 
erimeytug’ın dep bo’ledi. 
Orta duzlar metallar, tiykarlar, kislotalar h’a’m duzlar menen ta’sir 
etisedi: 
Ci SO
4
  +    G’e     =   G’eSO
4
  +  Ci 
NiCI
2
  + 2NaOH  = Ni (OH)
2
   +    2 NaCI 
CaCI
2
  + H
2
 SO
4
  =   CaSO
4
  +  2HCI 
AgNO
3
 +  NaBr  +  NaNO
3
 
 
Qıshqıl duzlar tiykarlar menen ta’sir etisip, qıshqıl yamasa orta 
duzlarg’a aylanadı: 
 
KH
2
 PO
4
  +  KOH   +   K
2
 HPO
4
  +  H
2
O 
K
2
HPO
4
  +  KOH   =  K
3
PO
4
   +  H
2
O 
 
Qıshqıl duzlar ku’shli kislotalar menen ta’sirlesip, jan’a duzlar 
h’a’m h’a’lsiz kislotanı beredi: 
 
NaHCO
3
  +  H
2
SO
4
  +   NaHSO
4
   +  H
2
CO
3
 
 
7. Tiykarlar menen kislotalardın’ o’z-ara ta’sirlesiwinen: 
 
Cu (OH)
 2
    +  2HCI    =  CuCI
2
  +  2H
2
O 
Mg(OH)
 2
  +  HCI   =   MgOHCI  +  H
2
O 
Ca(OH)
 2
  +  H
2
S   =   Ca(HS)
 2
   +   2H
2
O 

 
25
 
8. Tiykarlar menen duzlar ta’sir etiskende: 
 
2KOH  +  CuCI
2
  =   Cu(OH)
 2
     +  2KCI 
NaOH  +  NiCI
2
   =  NiOHCI  +  NaCI 
 
9. Kislotalar menen duzlar ta’sir etiskende: 
 
BaCI
2
  +   H
2
SO
4
   =  BaSO
4
  +   2HCI 
Na
3
PO
4
  +   HCI    =    Na
2
HPO
4
  +  NaCI 
 
10. Duzlar o’z-ara ta’sir etiskende: 
 
2AgNO
3
  +  CaCI
2
  +   2AgCI   +  Ca(NO
3
)
 2
 
 
11. Amfoterli metallar menen tiykarlar ta’sir etiskende: 
 
Zn   +   2NaOH   =   Na
2
ZnO
2
  +  H
2 
 
12. Biymetallar menen siltiler ta’sir etiskende: 
 
3S   +   6NaOH     =    2Na
2
SO
3
   +  3 H
2
O 
 
Tiykarlar  duzlar kislotalar menen h’a’reketlesip tiykar yamasa 
orta duzlarg’a aylanadı: 
 
Fe (OH)
 2
 CI    +    HCI  =    FeOHCI
2
   +    H
2
O 
 
FeOHCI 
2
     +    HCI   =    FeCI 
3
   +    H
2
O 
 
 Tiykarlar duzlar siltiler menen ta’sirlesip tiykar h’a’m jan’a duz 
payda etedi: 
 
Fe (OH)
 2
 CI    +     KOH    = Fe (OH)
 3
    +    KCI 
 
Duzlardı alıw usılları. 
 
1. Metal menen biymetaldın’ o’z-ara ta’sirlesiwinen: 
 
Fe  +  S   =   FeS 
2AI  +   3CI
2
    =  2FeCI
3
 
 
2. Metallar menen kislotalardın’ ta’sir etisiwinen: 
 

 
26
Fe  +  2CI   =   FeCI
2
    +    H
2
 
Ag  +   2HNO
3
   =    AgNO
3
   +  NO
2
  +   H
2
O 
 
3. Aktiv metallardın’ duzlar menen ta’sir etisiwinen: 
 
Fe  +  CuSO
4
  =   FeSO
4
   +  Cu 
 
4. Tiykarlıq h’a’m kislotalıq oksidlerdin’ o’z-ara ta’sir etisiwinen: 
 
3SaO  +   P
2
O
5
    =     Ca
3
 (PO
4
)
 2
 
 
5. Tiykarlı oksidlerdin’ kislotalar menen ta’sir etisiwinen: 
 
CuO  +  2HNO
3
   =  Cu(NO
3
)
 2
   +  H
2
O 
 
6. Tiykarlar menen kislotalı oksidlerdin’ o’z-ara ta’sir etisiwinen: 
 
2NaOH  +  CrO
3
   =   Na
2
CrO
4
  +   H
2
O 
 
 
 Sorawlar h’a’m shınıg’ıwlar. 
1. Biyorganikalıq birikpeler quramına h’a’m qa’siyetlerine qaray  
    qanday klasslarg’a bo’linedi? 
2. Tiykarlıq, kislotalıq h’a’m amfoterli oksidlerdin’ anıqlamasın  
    aytıp, mısallar keltirin’. 
3. Oksidlerdi alıw reaktsiyalarının’ ten’lemelerin jazın’. 
4. Tiykarlardı alıw reaktsiyalarının’ ten’lemelerin jazın’. 
5. Kislotalardı qanday usıllar menen alıwg’a boladı. 
6. Tiykarlardın’ siltilerden parqı nede. Siltilerge mısallar  
    keltirin’. 
7. Kislotalardın’  ximiyalıq qa’siyetlerine tiyisli  reaktsiya  
     ten’lemelerin jazın’. 
8. Oksidler qanday ximiyalıq qsiyetlerge iye. 
9. Tiykarlarg’a qanday ximiyalıq reaktsiyalar ta’n. 
10. Orta, qıshqıl h’a’m tiykar duzlarg’a mısallar keltirip, atların  
      atan’. 
11. Duzlardın’ ximiyalıq qa’siyetlerin ko’rsetetug’ın 
reaktsiyalardın’  
       ten’lemelerin du’zin’. 
12. Duzlardı alıw usıllarının’ ten’lemelerin jazın’. 
13. Alyuminiy nitratı, bariy digidrofosfatı, temir (III)  
      digidroksoxloridi, xrom(III) gidroksodinitratı ushın  
      formulalar qurastırın’. 
 

 
27
Bap 3. Atomnın’ du’zilisi. 
 
3.1. Atom du’zilisinin’ planetalıq teoriyası. 
 
 
XIX a’sirdin’ ayag’ı menen XX a’sirdin’ basında ashılg’an ullı  
jan’alıqlar (katod nurlarının’, radioaktivliktin’, elektroliz nızamlarının’ 
ashılıwı) atomnın’ du’zilisin quramalı ekeninin h’a’m onın’ quramına 
elektronlardın’ kiretug’ının ko’rsetti. Elektron zaryadı teris, shaması 
proton massanın’ 1/1840 bo’legine ten’ bo’lekshe eken. Atom 
elektroneytral bo’lekshe bolg’anlıqtan elektronlardın’ teris zaryadların 
neytrallap turatug’ın on’ zaryadlı bo’lekshelerdin’ atom quramında bolıw 
kerekligi h’aqqında pikir ju’zege keldi. 
Atom quramına on’ zaryadlı bo’leksheler kiretug’ın 1911 j. ingliz 
fizigi E. Rezerford ta’jiriybe ju’zinde da’lillep berdi ( 1-su’wret). Ol 
α-
nurlardın’ (massası 4 h’a’m zaryadı 2+ bolg’an geliy ionları) shog’ırın 
juqa-metal plastinkag’a bag’darlap jibergende, ol nurlardın’ basım 
ko’pshiligi plastinka arqalı o’tip ketkenin, tek bazıbir nurlardın’ bag’ıtınan 
awıtqıg’anın, al ju’da’ siyrek nurlardın’ keyin qaytqanın bayqag’an. Bul 
ko’rinistin’ talqısı atomnın’ quramında on’ zaryad ja’mlengen 
bo’lekshenin’ ko’lemi ju’da’ kishkentay ekenin ko’rsetedi. Usı 
ta’jiriybege tiykarlanıp E. Rezerford atomnın’ planetalıq modelin usındı. 
Bul  teoriyag’a muwapıq atomnın’ ortasında on’ zaryadlang’an yadro 
(o’zek) boladı, al onın’ do’gereginde elektronlar orbitalar boyınsha aylanıs 
jasaydı. 
 
 
 
                                                      
                                                   
 
 
 
1-su’wret. Rezerford ta’jiriybesinin’ sxeması. 
 
Atom elektroneytral bolg’anlıqtan  yadrodag’ı on’ zaryadlardın’ 
shaması, onı aylanıp ju’rgen elektronlardın’ zaryadının’ shamasına ten’ 
boladı. Elektronlardın’ massası ju’da’ kishi bolg’anlıqtan atomnın’ barlıq 
massası yadroda ja’mlengen. Yadronın’ ko’lemi atomg’a  salıstırg’anda  
ju’da’ kishkene. Eger atom, yadro h’a’m elektron shar ta’rizli dep oylasaq, 
onda atomnın’ diametri 10 
-8
 cm, al yadronın’ diametri 10 
-13
 cm boladı, 
yag’nıy yadro atomnan 100 000 ese kishi boladı. 
Budan son’g’ı izertlewler yadrodag’ı on’ zaryadlardın’ sanı da’wirlik 
sistemadag’ı elementtin’ ta’rtip nomerine ten’ ekenin  ko’rsetti. Solay etip, 

 
28
on’ zaryadlardın’ sanı h’a’m og’an ten’ bolatug’ın elektronlardın’ sanı 
elementtin’ ta’rtip nomerine ten’ boladı. (Mozli nızamı,1914 j.) 
 
3.2. Atomlardın’ elektronlıq du’zilisi. 
 
Atomnın’  planetalıq teoriyası yadro do’gereginde elektronlar 
elektronlıq qabatlar boyınsha aylanıs jasaytug’ının ko’rsetti. Lekin bul 
teoriyanın’ eki kemshiligi  boldı. Birinshiden, elektrodinamika 
nızamlarına sa’ykes, yadronı aylanıp ju’rgen elektron energiyanı u’ziliksiz 
ajıratıp shıg’arıwı saldarınan energiya zapasın tawısıp yadrog’a qulap 
tu’siwi tiyis. Na’tiyjede atom o’z -o’zinen jog’alıwı kerek. Lekin atom 
jog’almaytug’ın turaqlı sistema. Ekinshiden, elektron spiral boyınsha 
h’a’reket etkende  atom energiyasıda u’ziliksiz azayıp, atomnın’ spektride  
u’ziliksiz bolıwı tiyis. Biraq ta’jiriybe atomlardın’ spektrlerinin’ sızıqlı 
ekenligin da’lilleydi. Bul qıyınshılıqlardı sheshiw ushın klassikalıq 
fizikanın’ nızamlar jaramsız bolıp qaldı. 
1913 j. daniya alımı N. Bor vodorod atomı du’zilisinin’ teoriyasın 
usındı. Ol o’z teoriyasına tiykar etip  Rezerfordtın’ planetalıq   modelin 
h’a’m M. Planktın’ jaqtılıqtın’ kvantlıq teoriyasın aldı. Kvantlıq teoriya 
boyınsha zatlar energiyanı jeke-jeke portsiyalar -kvantlıq tu’rinde sin’iredi 
yamasa ajıratıp shıg’aradı. 
 
E =  h 
ν 
 
N. Bor elektronnın’ yadrog’a soqlıg’ıspawının’ sebebi elektron 
yadronı aylang’anda payda bolatug’ın oraydan qashıwshı ku’sh 
elektronnın’ yadrog’a tartılıw ku’shi menen ten’lesip turadı degen pikirge 
keldi. 
 
 
                                            m
ν
2                  
e
2 
________   =      _________             
(1) 
                                             r
                         
 r
2 
 
bunda m- elektronnın’ massası, 
ν-elektron h’a’reketinin’ tezligi,    r-
orbitanın’ radiusı, e-elektron menen yadronın’ zaryadları, h-Plank 
turaqlısı, 
ν-terbelis jiyiligi. 
Klassikalıq elektrodinamika  boyınsha bir denenin’  (elektronnın’) 
oray do’geregindegi h’a’reketi mv. 2
πr ge ten’ h’a’reket   mug’darının’ 
momenti  menen anıqlanadı. Kvantlıq mexanika boyınsha elektronnın’ 
energiyası  yag’nıy elektronnın’ h’a’reket mug’darının’ momenti pu’tin 
sanlı kvant h’a’reketlerine nh ten’. Sonda  mınaday ten’leme alınadı: 
 

 
29
m
ν2πr = nh           (2) 
 
(1)  h’a’m  (2)  ten’lemelerden r  menen 
ν ma’nileri ushın mınaday 
ten’lemeler kelip shıg’adı: 
 
            h
2    
                                2
π e
2 
      1 
r  =   
_____________  
n
2   
 ;         
υ  =  
________   .     ____  ;
 
                                  4
π
2
 e
2
 m                               h              n 
 
Endi ten’lemedegi h’a’riplerdin’  sanlıq ma’nislerin (h= 6,62.10
-27
 
erg.s,  
π=3,14;  e= 4,8 . 10 
-10  
el. st. b., m= 9,108 . 10 
-28 
g) qoyıw arqalı 
turaqlı orbitalardın’ radiusları h’a’m olardı aynalatug’ın elektronnın’ 
tezlikleri tabıladı:  
                                                       1 
r
n
 = 0,053  n
2
   nm;     
υ
n
 = 2187   
____ 
  km/ s. 
                                                       n 
 
Keltirilgen ten’lemeler Bor teoriyasının’ 1-postulatının’  
matematikalıq ko’rinisi. 
Bordın’  1 - postulatı.  Elektronlıq yadronın’ do’gereginde tek 
turaqlı orbitalar boyınsha aylanadı. Bul orbitalar boyınsha aylang’anda 
elektron energiya bo’lip shıg’armaydı. 
Bordın’ 2-postulatı.  Elektron bir turaqlı orbitadan ekinshi turaqlı 
orbitag’a ko’shkende atom kvant tu’rinde energiya sin’iredi yamasa bo’lip 
shıg’aradı. 
Elektron jaqın orbitadan alıs orbitag’a ko’shkende kvant tu’rinde 
energiya  sin’iredi, al elektron alıs orbitadan jaqın orbitag’a ko’shkende 
atom energiyasın bo’lip shıg’aradı. Elektronnın’ jaqın orbitadan alıs 
orbitalarg’a ko’shiwin atomnın’ qozg’an h’alı deydi.Mısalı, vodorod 
atomı ushın p=1 bolsa, bul atomnın’ tiykarg’ı h’alı boladı, al p=2,3,4 
bolsa, bular atomnın’ qozg’an h’alları delinedi. Qozg’an h’alda elektron 
uzaq uaqıt turmaydı, artıq energiyanı nur tu’rinde bo’lip shıg’arıp tiykarg’ı 
h’alg’a qaytadı. Foton tu’rinde tarqalatug’ın nurdın’ energiyası    jaqtılıq 
tolqın uzınlıg’ı 
λ menen onın’  terbelis jiyiliginen ν mınaday g’a’rezlilikte 
boladı: 
 
                                                                    c 
E = h
ν = h 
______ 
; 
                                                                    
λ 
 
 
 
 

 
30
3.3. Kvantlıq mexanika ko’zqarasınan atomnın’  
    elektronlıq du’zlisi. 
 
Kvantlıq fizika ko’zqarasınan mikrobo’leksheler ( elektronlar, 
protonlar h’a’m basqalar) materiallıq bo’lekshenin’ de, tolqınnın’da 
qa’siyetlerin ko’rsetedi. 1924j. Lui de Boyl korpuskulalı-tolqınlı ta’biyat 
tek fotonlarg’a ta’n bolmay, qa’legen materiallıq denelerge tiyisli boladı 
degen pikir  aytqan. Jaqtılıqqa uqsap h’a’rekettegi h’a’rbir dene ushın          
λ = h/mv ten’lemesi h’aq. Demek ma’lim bir massag’a iye h’a’rbir dene 
h’a’reket etkende ma’lim da’rejedegi jiyilikke iye bolg’an tolqın 
h’a’reketin ko’rsetedi. 
Tolqınlıq qa’sietleri bir elektron ju’da’ jıldam qozg’alıp yadro 
do’geregindegi ken’isliktin’ qa’legen bo’liminde bola aladı. Sonlıqtan 
h’a’zirgi ko’zqaras boyınsha elektron yadro do’gereginde belgili 
tıg’ızlıqqa iye teris zaryadlardın’  elektronlıq  bultın payda etedi. 
Elektronlıq bulttın’ mug’darın, formasın (pishinin) h’a’m 
ken’isliktegi  jaylasıw bag’ıtın ko’rsetetug’ın elektronnın’ h’alın atomlıq 
elektronlıq orbital deydi. Orbital termini o’z ma’nisin joytqan orbita 
yamasa elektronlıq bult terminlerinin’ ornına qollanıladı. 
Atomlıq orbitallar o’zlerinin’ energiyaları, formaları h’a’m 
ken’isliktegi jaylasıw bag’ıtları (simmetriyası) boyınsha birbirinen 
parıqlanadı. Obitallardın’   bul qa’siyetlerin yamasa elektronnın’ 
atomdag’ı h’alın 4 kvant sanlarının’ ma’nisleri sıpatlaydı.