MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

1. Gidratlanıw energiyası- bul qattı zat bo’lekshelerinin’ suw 
menen h’a’reketlesip gidratlanıwı na’tiyjesinde ajıralg’an jıllılıq    ( Hg). 
2. Kristallıq tordın’ energiyası  - bul eriw waqtında kristal 
bo’lekshelerinin’ ıdırawında sin’irilgen jıllılıq ( Hk). 
Demek, eriw waqtında bayqalatug’ın jıllılıqtın’ ulıwma mug’darı 
( He)  gidratlanıw jıllılıg’ı menen kristallıq tordın’  ıdıraw jıllılıg’ının’ 
qosındısına  ten’ boladı. 
 
Ne  =   Ng  +    Hk 
 
Mısalı, natriy gidroksidin suwda eritkende kristaldı buzıwg’a 
jumsalg’an jıllılıqtan  ( Hk) gidratlanıw jıllılıg’ı    ( Ng) ko’p 
bolg’anlıqtan  ( Nr >   Nk)  eritpe ısıydı. 
 
NaOH  +  n H
2
O  =  NaOH   
⋅ n H
2
O   -     He  
 
Ammoniy nitratının’ eriwinde gidratlanıw jıllılıg’ı (  Ng) kristallıq  
tordın’  ıdırawına jumsalg’an jıllılıqtı  (  Nk) qaplamaytug’ın 
bolg’anlıqtan  ( Ng <   Nk)  eritpe suwıydı. 
 
NH
4
NO
3
  +  n H
2
O  = NH
4
NO
3
  
⋅  n H
2
O  +   He 
 
 
8.3.   ZATLARDIN’  ERİGİShLİGİ. 
 
Erigishligine qaray barlıq zatlar jaqsı eriytug’ın, az eriytug’ın h’a’m 
a’melde erimeytug’ın dep u’sh toparg’a bo’linedi. Ma’lim bir zattın’ 
eritkishte erigishligin sol zattın’ eritkishke ta’biyatı jag’ınan uqsaslıg’ına 
baylanıslı. Biraq dım na’rse erimeytug’ın zat bolmaydı. 
Zatlardın’ erigishligine temperatura ta’sir etedi. Bul ta’sir zattın’ 
eriwi waqtında bayqalatug’ın jıllılıqtın’ mug’darına baylanıslı. Eger qattı 
zat erigende jıllılıq ajıralıp shıg’atug’ın bolsa, onda bul zattın’ erigishligi 
temperaturanın’ artıwı menen kemeyedi, al eger zat erigende jıllılıq 
sin’irilse, temperaturanın’ artıwı menen zattın’ erigishligide  artadı. 
Gazlardın’ erigishligine temperaturag’a qarag’anda basımnın’ ta’siri 
ko’birek. Turaqlı temperaturada gazlardın’ erigishligi basımnın’ artıwı 
menen artadı. Suyıqlıqtın’ belgili ko’leminde erigen gazdın’ mug’darı 
basımg’a tuwrı proportsiyalı boladı (Genri nızamı). Gazlardın’ erigishligi 
temperaturanın’ o’siwine baylanıslı to’menleydi. 

 
97
Zatlardın’ erigishligi san jag’ınan  100 g eritkishte  (suwda) erigen 
zattın’ mug’darı menen o’lshenedi. Erigen zattın’ bul mug’darı onın’ 
erigishlik koeffitsienti yamasa erigishligi delinedi. Mısalı,        O
o 
S 
temperaturada  100 g suwda 130 g kaliy iodidi eriydi. Eger usı 
temperaturada  toyıng’an eritpege sol duzdan tag’ı salıp, qansha 
aralastırsada  ol erimeydi. Belgili bir temperaturada zat odan arı 
erimeytug’ın eritpeni toyıng’an eritpe deydi. Belgili bir temperaturada 
zattın’ biraz mug’darın ele de erite alatug’ın eritpeni toyınbag’an eritpe 
dep ataydı. 
Eritpede zattın’ eriwi menen qatar erigen zat bo’lekshelerinin’ 
qaytadan kristalg’a aylanıwı bolıp turadı. Zattın’ eriw tezligi menen 
qaytadan kristallanıw tezligi ten’leskende toyıng’an eritpe alınadı. 
Erigen zatı ko’p eritpe kontsentrlengen, al erigen zatı az eritpe 
suyıltılg’an eritpe  delinedi. 
8.4. ERİTPENİN’  KONTsENTRATsİYaSI. 
 
Eritpenin’ kontsentratsiyası degende erigen zattın’ mug’darının’ 
yamasa massasının’ barlıq eritpenin’ ko’lemine qatnası tu’siniledi. 
Eritpenin’ kontsentratsiyasın ko’rsetiwdin’ mınaday usılları bar: massalıq, 
molyar, molyallıq, normal (ekvivalenttin’ molyar kontsentratsiyası) h’a’m 
titr. 
Eritpedegi zattın’ salıstırmalı mug’darın ko’rsetkende erigen zattın’  
massalıq, molyarlıq h’a’m ko’lemlik u’lesleri degen tu’sinikler 
qollanıladı. Zattın’ u’lesi protsentte de ko’rsetiliwi mu’mkin. 
1. Massalıq kontsentratsiya- (S)- eritpedegi erigen zat massasının’  
m(x) usı eritpenin’ ko’lemine v qatnası. Birligi- kg / m
3
, g/sm
3
, mg/dm
3
. 
v
x
m
С
)
(
=
 
2. Molyarlıq kontsentratsiya S(x)- eritpedegi erigen zat 
mug’darının’ (molde ko’rsetilgen) n(x) eritpe ko’lemine v qatnası. Birligi- 
mol / m
3
, mol/sm
3
, mol/dm
3
. 
v
x
M
m
v
x
n
С
⋅
=
=
)
(
)
(
 
3. Molyallıq kontsentratsiya b(x)- eritpedegi erigen zat 
mug’darının’ (molde) ko’rsetilgen n(x) eritkishtin’ massasına m(j) qatnası. 
Bioligi- mol/kg. 
)
(
)
(
)
(
j
m
x
n
x
b
=
 
Ekvivalenttin’ molyar kontsentratsiyası C[f
ekv
(x)x]- eritpedegi 
erigen zat ekvivalenti mug’darının’ n[f
ekv
(x)x] eritpenin’ ko’lemine v 
qatnası. 

 
98
 
v
x
x
f
n
x
x
f
С
экв
экв
]
)
(
[
]
)
(
[
=
 
 
Massalıq u’les- eritpedegi erigen zat massasının’ usı eritpenin’ 
ulıwma massasına qatnası. 
Molyarlıq u’les- erigen zat mollerinin’ eritpenin’ mollerdegi ulıwma 
mug’darına qatnası. 
Ko’lemlik u’les- erigen zat ko’leminin’ eritpenin’ ulıwma 
ko’lemine qatnası. 
Ximiyalıq praktikada eritpelerdin’ kontsentratsiyasın san jag’ınan 
u’sh usılda ko’rsetedi: 1) salmaq protsentinde,  2) molyar 
kontsentratsiyada, 3) normal kontsentratsiyada. 
Eritpelerdin’ protsentlik kontsenratsiyasın 100 calmaq  bo’lek 
eritpedegi erigen zattın’ salmaq protsentinde ko’rsetedi. Mısalı, duzdın’ 
10% li eritpesi degende sol eritpenin’ 100g yamasa 100 kg salmag’ında 
10g yamasa 10 kg duzdın’  h’a’m 90g yaki 90 kg cuw barlıg’ı tu’siniledi. 
 
8.5. Diffuziya h’a’m osmos. 
 
Biyiklew tsilindrdin’ tu’bine duzdın’ yaki qanttın’ kontsentrlengen 
qoyıw eritpesin salıp, onın’ u’stine taza suw quysaq, astın’g’ı qatlamdag’ı 
duz yaki qa’nt bo’leksheleri ta’rtipsiz h’a’reket penen suw qatlamına, al 
suw moekulaları duz yaki qant eritpesine o’te baslaydı. Bul protsess 
berilgen ko’lemde kontsentratsiyanın’ tolıq ten’leskenshe dawam etedi. 
Bir zattın’ bo’leklerinin’ ekinshi zattın’ ortalıg’ında o’zliginen bo’listiriw 
qu’bılısı diffuziya dep ataladı. 
Eger kontsentrlengen eritpe menen kontsentratsiyası kem eritpe yaki 
taza eritkish arası eritkish molekulaların erkin o’tkiziwshi membrana 
(perde) arqalı ajıratılg’an bolsa, diffuziya tek bir ta’repleme boladı. 
Yag’nıy yarım o’tkizgishli membrana arqalı kontsentratsiyası ko’p eritpe 
ta’repke eritkish (suw) molekulaları g’ana o’tedi h’a’m bul protsesste 
membrananın’ eki ta’repindegi eritpelerdin’ kontsentratsiyalarının’  
ten’leskeninshe dawam etedi. 
Qandayda bir zattın’ eritpesine yarım o’tkizgish membrana arqalı 
eritkishtin’ bir ta’repleme diffuziyası osmos dep ataladı. Osmos protsessii 
jabıq sistemada ju’zege kelgende osmoslıq basım saldarınan a’sbap sınıp 
qalıwı mu’mkin. 

 
99
Osmoslıq basımdı o’lshew ushın qollanılatug’ın pribor osmometr 
dep ataladı. A’piwayı osmometrdin’ du’zilisi to’mendegi su’wrette 
keltirilgen: 
   
    åðèòïå
        Â
    
ñó7                          À       
Îñìîìåòð
 
Joqarısı jin’ishke h’a’m uzın, al to’meni ken’eytilgen ja’ne tu’bine 
yarım o’tkizgish membrana tartılg’an kolbag’a eritpe salınadı. Ol ishinde 
taza suwı bar stakang’a ornatıladı. Stakandag’ı suwdın’ qa’ddi menen 
kolbadag’ı eritpenin’ qa’ddi bir liniyada bomaytug’ınday etip pribor 
ornatıladı. Azdan son’ kolbadag’ı eritpenin’ qa’ddi ko’terile baslaydı. 
Birazdan son’ kolbadag’ı suyıqlıqtın’ qa’ddi bir tochkada turadı. Bul suw 
molekulalarının’ stakannan kolbag’a h’a’m kerisinshe kolbadan stakang’a 
o’tiw tezliklerinin’ ten’leskenin ko’rsetedi. Kolbadag’ı eritpe qa’ddinin’ 
da’slepki shaması menen tepe-ten’lik ornag’annan son’g’ı qa’ddisinin’ 
ayırması osmoslıq basımnın’ ma’nisi boladı. 
Joqarıdag’ı su’wrette ko’rsetilgen A h’a’m V ıdıslarındag’ı eki tu’rli 
kontsentratsiyadag’ı eritpeler bolıw jag’dayları mu’mkin. 
Bunda u’sh tu’rli h’a’diyse gu’zetiledi. 

 
100
1. A ıdıstag’ı eritpeden V ıdıstag’ı eritpenin’ kontsentratsiyası 
to’men bolıwı mu’mkin.  S
V
  >  C
A
 
Bunda membrana arqalı to’mennen joqarıg’a suw molekulaları 
ko’plew o’tedi. Na’tiyjede V ıdısındag’ı suyıqlıqtın’ ko’lemi artadı, al A 
ıdıstag’ı suyıqlıq kemeyedi. V ıdısta osmoslıq basım ko’beyedi. A 
ıdıstag’ı kontsentratsiyası joqa’rı eritpe A ıdıstag’ı kontsentratsiyası 
to’men eritpege qatnası boyınsha gipertoniyalı bolıp tabıladı. 
2. A h’a’qm V ıdıslarındag’ı eritpelerdin’ kontsentratsiyaları ten’ 
bolg’an h’alda (S
A
 = S
V
) eritkish molekulalarının’ eki ta’repke o’tiw 
tezlikleri ten’ boladı, eki ıdıstada eritpelerdin’ ko’lemleri o’zgermeydi. 
Bunda salıstırılıp atırg’an eritpeler izolatsiyalı boladı. 
3. A ıdıstag’ı eritpenin’ kontsentratsiyası V ıdıstag’ıdan joqarı 
bolg’an h’alda (S
A
 > S
V
) membrana arqalı eritkish molekulaları A ıdıs 
ta’repke o’tiwi ko’birek boladı. Na’tiyjede A ıdıstag’ı eritpenin’ ko’lemi 
artadı h’a’m basım payda boladı. V ıdıstag’ı kontsentratsiyası to’men 
eritpe A ıdıstag’ı joqarı kontsentratsiyalı eritpege salıstırg’anda 
gipotoniyalı bolıp esaplanadı. 
Osmoslıq protsesslerde eritkish yarım o’tkizgish perde arqalı 
tu’yisken eki eritpenin’ kontsentratsiyaların ten’lestiriw bag’darında 
diffuziyalanadı. 
Ko’plegen ta’jiriybelik mag’lıwmatlardı izertlep Gollandiya ximigi 
Vant-Goff 1887 jılı biyelektrolitlerdin’ eritpelerine gaz nızamların 
qollanıw mu’mkin ekenligin ko’rsetti h’a’m mınaday nızamnın’ annı berdi 
(Vant-Goff nızamı). 
Yarım o’tkizgishli membranag’a tu’sirilgen osmoslıq basım erigen 
zattın’ gaz h’alında bolıp sol temperaturada eritpe ko’lemindey ko’lemdi 
iyelep tu’sirgen gaz basımına ten’ boladı. 
Tiykarg’ı gaz nızamların biriktiriwshi Klayperon-Mendeleev 
ten’lemesin osmoslıq basım ushın to’mendegishe ko’rsetiwge boladı: 
 yamasa 
CRT
RT
v
n
RT
MV
m
=
=
=
π
 
nRT
RT
 
M
 
m
 
πV
 
=
=
 

 
101
En’ son’g’ı ten’leme biyelektrolitlerdin’ eritpesinde osmoslıq basım 
eritpenin’ kontsentratsiyası menen absolyut temperaturag’a tuwrı 
proportsional ekenligin ko’rsetedi. 
Ten’dey ko’lemlerde erigen zattın’ molekulalarının’ birdey sanı 
tutqan eritpeler ekvimolyar eritpeler dep ataladı. Barlıq ekvimolekulalı 
eritpeler ma’lim temperaturada izotoniyalı boladı. 
Osmoslıq basım btologiyalıq protsesslerde u’lken rol oynaydı. 
O’simlik h’a’m h’aywan organizminde turaqlı osmoslıq basımnın’ bolıwı 
fiziologiyalıq protsesslerdin’ tiykarında jatadı. O’simlik kletkalarında 
osmoslıq basım kernewlilik tuwg’ızadı. Bul qubılıs turgor dep ataladı. 
Qurg’aqshılıq jag’dayında o’simlikler ko’p suwdı puwlandırıwı 
na’tiyjesinde kernewlilik kemeyedi h’a’m o’simlik solıydı. Bul h’al 
mazmoliz delinedi. 
                                         8.6. Raul nızamı. 
Suyıqlıqtın’ puwlanıwı qa’legen temperaturada a’melge asadı. 
Temperaturanın’ artıwı menen puwlanıw ku’sheyedi h’a’m puw basımı 
aratdı. 
Qandayda zattın’ eriwi eritkishtin’ puwlanıwın qıyınlastıradı. 
Eritpenin’ puw basımı h’a’mme waqıt taza eritkishtin’ puw basımınan 
to’men boladı. Puw basımının’ to’menlewi eritpe kontsentratsiyası joqa’rı 
bolg’an sayın u’lken bola beredi. 
Frantsuz alımı Raul eritpenin’ puw serkishliginin’ to’menlewi 
erigen biyelektrolittin’ ta’biyatınan g’a’rezli bolmay, al erigen zat h’a’m 
eritkish bo’leksheleri sanlarının’ qatnasınan g’a’rezli bolatug’ının 
anıqlag’an. Bunın’ mına formula menen ko’rsetedi: 
     
N
n
n
n
n
P
P
P
o
o
o
=
+
=
−
 yamasa    
п
п
р
Р
о
о
=
∆
 
о
о
р
р
р
−
   shaması eritkishtin’ puw basımının’ salıstırma 
to’menlewi, al 
n
N
п
+
 shaması erigen zattın’ molyar u’lesi bolıp tabıladı. 
Usılardı esapqa alıp, Raul nızamın bılay ta’ripleymiz: 

 
102
Eritpe u’stinde eritkishtin’ toyıng’an puw basımının’ salıstırmalı 
to’menlewi erigen zattın’ molyar u’lesine ten’ 
Eritpenin’ puw basımının’ shaması eritpenin’ qaynaw h’a’m 
ton’law temperaturasına ta’sir etedi. 
8.7. Krioskopiya h’a’m ebulioskopiya. 
Krioskopiya. Suyıqlıqtın’ qattı kristallarının’ betindegidey puw 
basımına iye btemperaturada suyıqlıq ton’lap baslaydı. Eritpeler taza 
eritkishke qarag’anda to’men temperaturada ton’laydı. Taza eritkishtin’ 
ton’law tochkası menen salıstırg’anda eritpenin’ ton’law tochkasının’ 
to’menlew da’rejesi DT
ton’
  menen belgilenedi. Qant, glyukoza, glitserin 
sıyaqlı h’a’r qıylı biyelektrolitlerden 1 mol h’a’m 1000 g suw alınsa bul 
eritpelerdin’ barlıg’ı ushın DT
ton’
 shaması birdey boladı. Bunın’ sebebi 
1000 g suwda erigen zatlardın’ birdey molekulalar sanı (6·10
23
) bolıwı 
menen tu’sindiriledi. 
Taza eritkishke qarag’anda 1000 g eritkishten h’a’m 1 mol erigen 
zattan turg’an eritpenin’ neshe gradus to’men temperaturada 
ton’laytug’ının ko’rsetiwshi shama krioskopiyalıq konstanta dep ataladı 
h’a’m mınaday formula menen ko’rsetiledi: 
M
ML
Т
K
тон
кр
1000
⋅
∆
=
 bunnan DT
ton’
 = K
kr
M
k
 
bunda M – erigen zattın’ molekulasının’ massası 
            L – eritkishtin’ massası, g. 
            M – erigen zattın’ massası, g. 
            M
k
 – erigen zattın’ molyal kontsentratsiyası, mol/kg. 
Erigen zattın’ 1 molinen h’a’m 1000 g eritkishten turg’an eritpe 
molyal eritpe delinedi. Demek, biyelektrolitlerdin’ barlıq molyal 
eritpelerinin’ ton’law temperaturalarının’ to’menlewi turaqlı shama boladı. 
Solay etip, ma’lim bir eritkish ushın ton’law temperaturasının’ 
molyal to’menlewi turaqlı shama boladı h’a’m erigen biyelektrolittin’ 
ta’biyatınan g’a’rezli bolmaydı. 
Ebulioskopiya.  Suyıqlıq qaynawı ushın onın’ puw basımı  sırtqı 
basımg’a ten’lesiwi kerek. Eritpenin’ qaynaw temperaturası taza 
eritkishtin’ qaynaw temperaturasınan joqarı boladı. 

 
103
Taza eritkishke qarag’anda 1000 g eritkish h’a’m 1 mol erigen 
zattan turg’an eritpenin’ neshe gradus joqarı temperaturada qaynaytug’ının 
ko’rsetiwshi shama ebulioskopiyalıq konstanta delinedi h’a’m to’mendegi 
formula menen ko’rsetiledi: 
M
ML
Т
Е
кб
эб
1000
⋅
∆
=
 bunnan DT
q
= EM
k
 
Suw ushın tabılg’an ebulioskopiyalıq konstanta 0,516
0
S. Demek, 
biyelektrolitlerdin’ suwlı molyal eritpeleri taza suwg’a qarag’a’nda 
0,516
0
S g’a joqarı temperaturada qaynaydı, yag’nıy bul eritpelerdin’ 
qa’ynaw tochkaları 100+0,516  =  100,516
0
S boladı. 
Ebulioskopiyalıq konstanta h’a’r bir eritkish ushın turaqlı shama 
bolıp, erigen zattın’ ta’biyatınan g’a’rezli bolmaydı. 
Ebulioskopiyalıq h’a’m krioskopiyalıq konstantalardı tabıw 
formulalarınan ko’rgenimizdey ton’law h’a’ qaynaw temperaturalarının’ 
to’menlewi yamasa joqarılawı boyınsha erigen zatlardın’ molekulalıq 
massaların anıqlaw mu’mkin. 
Bunın’ ushın to’mendegi formulalardan paydalanamız: 
L
T
M
K
M
тон
кр
⋅
∆
⋅
=
1000
 
Krioskopiyalıq o’lshewlerdi ju’rgiziw ushın arnawlı Bekman 
termometri menen ta’minlengen pribor qollanıladı. 
Krioskopiyalıq yamasa ebuliskopiyalıq metod a’sirese joqarı 
molekulalı birikpelerdin’ molekulalıq massaların ta’jiriybe jolı menen 
tabıw ushın ko’birek qollanıladı. 
 
 
8.7. ELEKTROLİTLİK DİSSOTSİATSİYA TEORİYASI. 
 
Zatlardın’ eritpeleri elektrolitler h’a’m biyelektrolitler dep bo’linedi. 
Biyelektrolitlerge kovalent baylanısqa iye molekulalardan turatug’ın zatlar 
jatadı. Bularg’a qant, glyukoza eritpeleri mısal boladı. Biyelektrolitler 
suwda erigende tek molekulag’a deyin bo’lsheklenedi. Molekula 
elektroneytral bolg’anlıqtan elektr togın o’tkizbeydi. 
Elektrolitlerge jatatug’ın zatlar suwlı eritpesinde  yamasa 
balqıtpasında elektr togın o’tkizedi. Bularg’a molekulaları polyusli 
yamasa ionlı bolatug’ın tiykarlar, kislotalar h’a’m duzlar jatadı. 

 
104
Elektrolitlerdin’ qa’siyetlerin tu’sindiriw ushın shved alımı        S. 
Arrenius  1887j. o’zinin’ elektrolitlik  dissotsiatsiya teoriyasın usındı. Bul 
teoriya mınaday tiykarg’ı  jag’daylardan ibarat. 
1. Elektrolitlerdin’ balqıg’an yamasa erigen h’alda ionlarg’a 
ajıralıwı elektrolitlik dissotsiatsiya dep ataladı. 
2. Elektrolitler suwda erigende on’ zaryadlang’an ionlarg’a-
kationlarg’a ja’ne teris zaryadlang’an ionlarg’a-anionlarg’a ıdıraydı. 
3. Elektr togının’ ta’sirinde on’ zaryadlang’an ionlar katodqa, teris 
zaryadlang’an ionlar anodqa qaray jıljıydı. 
4. Elektrolitlerdin’ ionlarg’a ıdırawı (dissotsiatsiya ) qaytımlı 
protses. Molekulanın’ ionlarg’a ıdırawı menen qatar ionlardın’ qaytadan 
molekulag’a birigiwi (assotsiatsiya) bolıp otıradı. Sonlıqtan dissotsiatsiya 
ten’lemesin jazg’anda ten’lik belgisinin’ ornına qarama-qarsı 
bag’ıtlang’an strelkalar qoyıladı: 
           dissotsiatsiya    
 KA                              K
+      
+   A
 -                
 
            assotsiatsiya 
 
Elektrolitlik dissotsiatsiya erigen zat penen eritkish molekulalarının’ 
o’z-ara ta’sir etisiwi na’tiyjesinde ju’redi. Dissotsiatsiya ju’riwi ushın 
erigen zat penen eritkish molekulalarındag’ı ximiyalıq baylanıs tiplerinin’ 
a’h’miyeti zor. 
Suw molekulaları polyusli bolg’anlıqtan o’zine uqsas ionlı h’a’m 
polyusli kovalentli molekulalardı jaqsı eritip, ionlarg’a ajıratadı. Bul 
protsesste suwdın’ ju’da’ joqarı dielektrlik turaqlılıg’ı da  ( 
ε = 80)  u’lken 
ta’sir jasaydı. 
Dielektrlik turaqlılıq zaryadlang’an eki bo’lekshenin’ ortalıqta bir-
birine tartılıs ku’shi bos ken’islikke salıstırg’anda neshe ese h’a’lsiz 
ekenin ko’rsetedi. Ma’selen, suwdag’ı eki ionnın’ bir-birine tartılıw ku’shi 
bos ken’islik penen salıstırg’anda 80 ese to’menleydi. 
İonlı zattı mısalı, natriy xloridinin’ kristalın suwg’a salg’anda suw 
molekulaları dipol (eki polyusli) bolg’anlıqtan , teris polyusi menen 
natriydin’  on’ ionına, al on’ polyusi menen xlordın’ teris ionına 
bag’ıtlanadı h’a’m baylanısadı. Bul ta’sir etisiwdin’ saldarınan natriy 
menen xlor ionlarının’ arasındag’ı tartılıs  h’a’lsirep natriy 
 h’a’m  xlor 
ionları eritpege o’tedi. 
Eritpege o’tken natriy h’a’m xlor ionları suw molekulaları menen 
qorshap alınadı. Suw molekulalarının’ qabatı menen qorshalg’an natriy 
h’a’m xlor ionları gidratlang’an ionlar delinedi. 
 
 Na 
+
CI
-                             
Na 
+     .   
n H
2
O
       
+
   
CI
-    .   
n H
2
O
 
 
 
Polyusli kovalentli baylanısqa iye molekulada mısalı HCI, tayar 
ionlar joq. Biraq vodorod penen xlor arasındag’ı elektronlıq jup xlorg’a 

 
105
jaqın bolg’anlıqtan molekulanın’ xlor ta’repi teris, al vodorod ta’repi on’ 
zaryadlanıwg’a beyim boladı. Sonlıqtan suw molekulaları o’zinin’ teris 
polyusi arqalı vodorod penen, on’ polyusi arqalı xlor menen baylanısadı. 
Suw molekulalarının’ ta’siri na’tiyjesinde  H-CI baylanısı h’a’lsirep, 
elektronlıq juptın’ xlor atomına ko’shiwi menen u’ziledi. Na’tiyjede 
vodorod on’, xlor teris iong’a aylanadı h’a’m suw molekulalarının’ 
gidratlıq qabıg’ı menen qorshaladı. 
 
H    CI   ------->  H     CI  ------>  H
+
 
.   
n H
2
O  + 
 
CI
-    .   
n H
2
O
 
 
 
Polyussiz kovalentli baylanıstag’ı molekulalarda polyustin’ payda 
bolıwı  qıyın bolg’anlıqtan suwda eritkende onday birikpeler ionlarg’a 
ajıralmaydı. 
Solay etip, suwlı eritpelerinde polyusli kovalentli h’a’m ionlı 
baylanıstag’ı molekulalar g’ana ionlarg’a ajıraladı yag’nıy dissotsialanadı. 
Bunday birikpelerge kislotalar, tiykarlar h’a’m duzlar jatadı. 
Elektrolitlik dissotsiatsiya ko’z qarasınan elektrolitlerge 
to’mendegishe anıqlama beriwge boladı. 
Tiykarlar degenimiz suwlı eritpelerinde metal kationlarına h’a’m 
gidroksid anionlarına ajıralatug’ın elektrolitler. 
 
KOH                 K
+
      +   OH
- 
 
Ca (OH) 
2  
               Ca 
2+ 
+  2OH
- 
 
Kislotalar degenimiz suwlı eritpelerinde vodorod kationları menen 
kislota qaldıg’ı anionlarına ajıralatug’ın elektrolitler. 
 
HCI                H
+
   +  CI
 -
 
N
2
SO
4
            2H
 + 
+  SO
4
 2 -
 
 
Duzlar degenimiz suwlı eritpelerinde metal kvtionları menen kislota 
qaldıg’ına ajıralatug’ın elektrolitler. 
 
KCI                K
+
   +  CI
 -
 
 
Va (NOz) 
2  
               Ba 
2+ 
+  2NOz
- 
 
Ko’p kislotalı tiykarlar, ko’p tiykarlı kislotalar h’a’m ko’p kislota 
qaldıqlı duzlar suwlı eritpelerinde basqıshlı dissotsialanadı. Mısalı: 
 
Va (ON)
2  
                  BaON
+ 
+  ON
- 
 
Va ON
+
  
                Ba
2+ 
+  ON
- 

 
106
 
N2SO4                HSO4
    
+    ON
+ 
 
NSO4 
                       
N
+
    +   SO4
 2-   
 
 
CaCI2                   CaCI
+
   +  CI
 -
 
 
CaCI
 +  
                 Ca
2+
   +  CI
 -
 
 
Amfoterli gidroksidler suwlı eritpelerinde bir waqıtta vodorod 
kationların h’a’m gidroksid anionların payda etedi. 
 
     Zn(ON)
2  
                N
+  
+  HZnO
-
2 
                                                              g’- 
     ZnO
2
-
  
                   N
+  
+  ZnO
2 
        yamasa 
 
     Zn(ON)
2  
                ZnON
+  
+  ON
 
 
     ZnON
+
  
                 Zn 
2+     
+  OH
-